Asr-I Saadette Kadın Ve Aile Hayatı

Prof Dr Rıza SAVAŞ

Özgeçmişi:



Erzurum, 1953, Atatürk Üİlahiyat Fak, Bildiği Yabancı diller: Arapça ve İngilizce

Tezleri:

1-Yüksek Lisans tezi: Emeviler'de İkta
2-Doktora tezi: HzMuhammed Devrinde Kadın



Kitapları:

Telif kitapları:

1 HzMuhammed (sav) Devrinde Kadın, İstanbul 1991
2 Raşid Halifeler Devrinde Kadın, İstanbul 1996
3 Emeviler Devrinde Kadın, İstanbul 2001
4 Siyer ve Kaynakları, İzmir 1995
5 99 Soruda İslamın Kadına Bakışı, İstanbul 1997
6 Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet'te İslam, I-V, İstanbul 1994, (I, 297-305 sayfaları ile IV, 229-369 sayfaları arası)
7 Kur’an Atlası, Ankara 2007 (Ömer Dumlu ile beraber)

Tercüme kitapları:

Seyyide İsmail Kaşif, İslam Tarihinin Kaynakları ve Araştırma Metotları, (Mehmet Şeker ve Ramazan Şimşek'le birlikte), İzmir 1997

Makaleleri:

Telif makaleler:
1 "İslam'dan Önce Hicaz Bölgesindeki Araplar'da Tarih", DEÜİFD, sayı: VII, İzmir 1992
2 "HzAişe'nin Evlenme Yaşı İle İlgili Farklı Bir Yaklaşım", DEÜİFD, sayı: IX, İzmir 1995, s139-144
3 " 'Tahrirü'l Merr'e' İsimli Kitabın Tanıtımı", DEÜİFD, sayı: IX, İzmir 1995, s503-518
4 "İslam Dünyasında Kadınlarla İlgili Olarak Yazılmış Önemli Eserler", sayı: XI, İzmir 1998, s101-111
5 "HzPeygamber'in Bir Kadın Konuğu: Kayle bint Mahrama", DEÜİFD, sayı: XII, İzmir 1999, s39-46
6 "Oluşmuş Müslüman Kadın İmajının Kur'an'da Bulunmayan Yanları İle İlgili Bazı Örnekler", Fidan (Dini-İlmi-Edebi ve Aktüel Dergi), İzmir 1995
7 “Mekke’de İslamiyet’in Yayılmasına Akrabalık Açısından Bir Bakış”, İSTEM, Yıl: 2, Sayı: 4, 2004, sayfa: 35-52, Konya 2004
8 “Râşid Halifeler Arasındaki Akrabalık Bağları” İSTEM, Yıl: 3, Sayı: 6, 2005, sayfa: 121-133, Konya 2005
9 “Emeviler Devri Eğlence Hayatından Kesitler ve Dönemin Bazı Kadın Şarkıcıları”, İSTEM, Yıl: 4, Sayı: 8, 2006, sayfa: 51-61, Konya 2006

Tercüme makaleleri

1- "eş-Şemarih fi İlmi't-Tarih Tercümesi ve Notlar (es-Suyuti'den)", DEÜİFD, sayı: XI, İzmir 1998, s183-199



Diğer Çalışmaları:
1 "el-Mesudi'ye Göre Fırat Nehri", Fırat Üniversitesi Türk-İslam Tarih Medeniyet ve Kültüründe Fırat Havzası I Sempozyumu, 23-26 Mart 1987, Fırat Üniversitesi, Elazığ
2 "Ömer Nasuhi Bilmen'in 'Ashab'ı Kiram Hakkında Müslümanların Nezih İtikatları' Kitabının Kaynakları Üzerine", Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Ömer Nasuhi Bilmen Sempozyumu Erzurum
3 "İslam Dünyasının Çağdaşlaşması Bağlamında Kasım Emin'in 'Tahrirü'l Mer'e', Türkiye'nin Çağdaşlaşma Problemi ve İslam" (Sempozyum 3-4 Mayıs 1997, İzmir), Ankara 2000 s 61-81
4 "İslam'a Göre Kadının Toplumdaki Yeri", İslam'ın Işığında Kadın, Ankara 1998, TDV Kadın Kolları Konferans ve Panelleri: 1996-1997), s 95-112
5 "Tarihi Seyri İçinde Kadının Sosyal ve Siyasi Konumu", İslam'ın Işığında Kadın, Ankara 1998, TDV Kadın Kolları Konferans ve Panelleri: 1996-1997), s 129-138
6 "Emeviler Devrinde Saife Seferleri ve Kayseri", IIIKayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu 6-7 Nisan 2000, Kayseri 2000 s445-458
7 "Mama Hatun (Selçukluya Bağlı Saltuklu Beyliğinde Bir Kadın Yönetici)", I Uluslar Arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, 11-13 Ekim 2000 Konya, Selçuk Üniversitesi
8 "Cüveyriyye bint Ebu Süfyan", TDVİA, İstanbul 1993, (VIII Cilt)
9 "Cüveyriyye bint Haris", TDVİA, İstanbul 1993, (VIII Cilt)
10 "Kabiha", TDVİA
11 "Kuaybe bint Sa'd el-Eslemiyye", TDVİA
12 "Kuteyle bint Kays", TDVİA
13 "Leyla bint Ebi Hasme", TDVİA
14 "Leyla bint el-Hatim", TDVİA
15 "Leyla el-Ğifariyye", TDVİA
16 "Meymune bint el-Haris", TDVİA
17 "Meysun bint Bahdel", TDVİA





Birinci Bölüm

SOSYAL HAYATTA KADIN

I İslâm'ın Kadınlar Arasında Yayılması

A- Mekke Devri

1 İlk Müslüman Kadınlar

Hz Peygamberin ilk hanımı olan Hz Hatice'nin islâm'ı kabul eden ilk kişi olduğu kesindir[37] Kur'ân'da, kocasına inanmayan kadınların zikredilmesi[38] ve ekonomik yönden Hz Hatice'nin kocasına bağımlı olmaması, O'nun, îslâm'ı sadece Hz Peygamberin hanımı olduğu için kabul etmiş olabileceği ihtimalini ortadan kaldırır
Hz Hatice'nin Hz Peygamberi yakinen tanıması, yalan söylemeyeceğine inanması, semavî dinler hakkında bilgisine güvendiği amcasının oğul Varaka b Nevfel'in,[39] O'nun peygamber olduğunu söylemesi[40] ve Mekkeli inanmayanların peygamberlik dışında ona isnat ettikleri sihirbazlık,[41] şairlik,[42] delilik[43] gibi özelikleri taşımadığım bilmesi, O'nun islâm'ı kabul etmesinin en önemli sebepleri olarak kabul edilebilir
ilk vahiy geldiği sırada Hz Peygamber, eşine: "Ey Hatice bana ne oluyor? Gerçekten ben canımdan korktum" der ve başından geçenleri anlatır Hz Hatice, ona: "Öyle deme, sevin, Allah'a yemin ederim ki, Allah seni hiçbir zaman utandırmaz Yine Allah'a yemin olsun, sen akrabam gözetir, doğru söyler, güçsüzlerin yükünü yüklenir, kazandırır, misafiri ağırlar ve doğruların yardımcısı olursun" diyerek kocasına güvenini, daha işin başında ortaya koyar[44]
Hz Hatice islâm'a girdikten sonra, onun Hz Peygamberden olan kızları Rukıyye, Zeyneb, Ummu Kulsum ve Fatıma da müslüman olur[45] Diğer taraftan, HzHatice'nin önceki kocası Atik bAiz b Abdillah'tan olan kızı Hind de, islâm'a girer[46] Yine Hz Hatice'nin yeğeni Umeyme'nin ve kızının müslüman oldukları rivayet edilmektedir[47]
islâm'ın kadınlar arasında yayılmasının sebepleri arasında, Hz Peygamberle akrabalığın Önemli bir yeri olduğu anlaşılmaktadır Hz Peygamber, Kur'ân'ı tebliğ etmekle görevlendirildiği zaman,bu işe akrabalarından başlaması yolundaki ilahî emri [48]yerine getirirken Safiyye bint Abdil Muttalib ve kendi kızı Fatı-ma'ya tebliğde bulunması dikkat çekicidir[49]
Abdullah b Abdilmuttalib'i evliliğinin baharında kaybeden kız kardeşleri, yeğenleri Muhammed'i onun yerine koyarak seviyorlardı denilebilir Safiyye bint Abdilmuttalib'in, hem Hz Pey-gamber'in halası hem de Hz Hatice'nin akrabası olmasının,[50] O'nun islâm'ı kabul etmesinde önemli etkisi olduğu söylenebilir Hz Peygamberin halalarından Abdulmuttalib'in kızları Ervâ, Atike ve Umeyme'nin islâm'ın geldiği devre yetiştikleri ve müslüman oldukları rivayet edilmektedir[51] Hz Peygamberin, islâm gelmeden önce ölen halası el-Beyzâ (Ummu Hakim) bint Abdilmuttalib'in kızları Sa'da bint Küreyz ve Erva bint Küreyz'in de islâm'a girdikleri anlaşılmaktadır[52] Yukarıda ismini kaydettiğimiz Umeyme bint Abdilmuttalib'in kızları Hamne bint Cahş ve Zeyneb bint Cahş anneleri gibi müslümanlarm yanında yer alırlar[53]
Hz Peygamberin dedesi Ab dul muttalib den daha yaşlı olduğu rivayet edilen[54] Rukayka bint Ebi Sayfî'nin Mekke'de, müslüman Haşimi kadınlar arasında özel bir yeri olduğu söylenebilir Müslümanların, onun yaşından ve tecrübesinden faydalandıkları düşünülebilir, ibn Sa'd, ayrıca eserinde diğer inanan Haşimî kadınlar listesini de vermektedir[55]
Yukarıda sıraladığımız kadınların, islâm'a girdikleri tarihler genelde zikredilmez Kaynaklardaki çeşitli ifadeleri dikkate alarak, Hz Peygamberin yakın akrabalarından olan bu kadınların, islâm'ın ilk yıllarında müslüman olduklarını söyleyebiliriz
Kadınların islâm'a girmelerinin sebeplerinden bir diğeri de onların psikolojik yapılarıdır, denebilir Mekke devrinde evinin yanında yaptığı mescidde [56]Kur'ân okuyan Hz Ebi Bekir'i dinlemeye gelen Mekkeli inanmayanlar arasında kadınların da bulunduğu ve onların erkeklere göre Kur'ân'dan daha çok etkilendikleri anlaşılmaktadır Nitekim Hz Ebu Bekir'in bu faaliyetini duyan Mekkeli inanmayanların: " Ebu Bekir'in, kadınlarımızı ve çocuklarımızı fitneye düşüreceğinden korkuyoruz" dedikleri rivayet edilmektedir[57]
Buna benzer bir ifadeyi, Ebu Sufyan b Harb, Bizans kiralı Herakleios (610-641 m)'e [58]islâm'a girenler hakkında bilgi verirken: "Muhammed'e uyanlar zayıflar, miskinler, gençler ve kadınlardır" diyerek kullanır[59]
Ayrıca ilk müslüman erkeklerden olan Hz Ebu Bekir, Hz Osman, Tahla, ez-Zubeyr, Abdurrahnıan b Avf ve Ammar b Yasir'in annelerinin müslüman oldukları rivayet edildiği halde aynı insanların babaları hakkında böyle bir genelleme yapılamamaktadır[60]
Mekke döneminin ilk yıllarında, toplumda güçsüz insanların islâm'ı seçmeleri ve bundan dolayı zulüm ve işkencelere maruz kalmaları, acıma duygusu taşıyan bazı kimseleri, özellikle erkeklere göre bu duyguları daha güçlü olan kadınları etkilediği söylenebilir[61]
Hz Peygamberin amcaları Ebu Leheb ve Ebu Talib'in müslüman olmadıkları; Abbas'ın ise sonraki yıllarda islâm'a girdiği rivayet edilir[62] Halbuki Ebu Talib'in eşi Fatıma bint Esed'in kocasının ölümünden sonra islâm'a girdiği [63]ve Abbas'm hanımı Lubane bint el-Haris'in ise Hz Hatice'den sonra müslüman olan ilk kadın olduğu [64] rivayet edilmektedir
Cahiliye toplumunun kadına olumsuz bakışının da, onların islâm'a girmelerinde etkili olduğu söylenebilir
Yukarıda kaydettiğimiz rivayetlerden, islâm'ın ilk yıllarında müslüman olan kadınların sayısının erkeklere göre daha çok olduğu sonucu çıkar Halbuki Hz Ömer islâm'a girdiği zaman müs-lümanların sayısının, kırk erkek, on kadın veya kırk beş erkek, on bir kadın olduğu rivayet edilmektedir[65] Hz Ömer'in müslüman olmasından önce islâm'a giren kadınların listesini tam olarak ortaya koymak şimdilik mümkün değilse de bu rakamın, on bir sayı-sının üzerinde olduğu anlaşılmaktadır
Hz Ömer'in Habeşistan'a ilk hicret eden kafileden sonra Daru'l-Erkam'da müslümanhğı en son kabul eden kişi olduğu kaydedilmektedir[66] Buna göre Hz Ömer'den Önce müslüman olan kadınları şöyle sıralayabiliriz:
l Hz Hatice;[67]
2 Lubane bint el-Haris [68]
3-4-5-6 Hz Peygamberin Kızları [69]
7 Ummu Seleme bint Ebî Umeyye
8 Leylâ bint Ebî Hasme
9 Sehle bint Süheyl
10 Ummu Kulsüm bint Süheyl b Amr[70]
11 Fatıma bint el-Hattab [71]
12 Cariye bint Amr [72]
13 Esma bint Umeys
14 Remle bint Ebî Avf[73]
15 Selmâ bint Umeys [74]
16 Selmâ bint Sahr [75]
17 Sumeyye[76]
18 Ummu Eymen [77]
19 Safıyye bint Abdilmuttalib [78]
20 Zinnîre [79]
21 Esma bint Ebî Bekir [80]
Bu sayıyı daha da yükseltme ihtimalinin bulunduğunu ifade edebiliriz
Verilen bu listeye göre, Ibn îshak'm eserinde yer alan rivayetin, Hz Ömer müslüman olmaya karar verip Daru'l-Erkam'a geldiği zaman, orada bulunanların sayısını ifade ettiğini söyleyebiliriz Çünkü tekbir sesinin evin arkasından duyulduğunu söyledikten sonra ravî, bunu desteklemek üzere orada bulunanların sayısını vermiş olabilir[81] Bu rivayeti iki şekilde anlamak mümkün olduğu için bu yanlışlık ortaya çıkmıştır denebilir[82]

2 İşkence Gören Kadınlar

Kur'ân'm ifadesiyle "mustad'af (güçsüz)" durumda olan Mekke müslümanlarının, "halkı zalim olan şehir (Mekke)"de her türlü işkence ve baskılara uğradıkları anlaşılmaktadır[83]
Mekkeli Mahzum oğullarının azatlı kölesi olan Sumeyye bint Hubbat, ailesiyle beraber Mekke devrinin ilk yıllarında islâm'a girer Mahzumîlerin, İslâm'a girdiklerini açıklayan bu aileyi, dinlerinden vazgeçirmek için öğle sıcağında Mekke'nin kızgın kumlarına çıkarıp işkence ve eziyet ettikleri rivayet edilmektedir Bir gün yine aynı işkence yapılırken, Ebu Cehil, ailenin yaşlı hanımı Sumeyye'yi sapladığı harbesiyle şehit eder Dininden dönmediği için hayatını kaybeden bu kadın, Ammar b Yasir'in annesi ve islâm'ın ilk şehididir[84]
Müslüman oldukları için işkence ve eziyetlere maruz kalan esir statüsündeki insanlardan bazılarım, Hz Ebu Bekir'in satın alıp hürriyete kavuşturduğu rivayet edilir Bunlar arasında Lubeyne[85] en-Nahdiye, Zinnîre, Ummu Ubeys[86] ve Bilal'in annesi Hamame[87] isimli kadınların da bulunduğu anlaşılmaktadır Yapılan bu işkenceler yüzünden Zinnîre'nin bir süre gözleri kör olur Kureyş'in: "el-Lât ve el-Uzza, onun gözlerini kör etti" dediklerini duyan Zinnîre: "Allah'ın evine yemin ederim ki onlar yalan söylemişlerdir; el-Lât ve el-Uzza hiç kimseye fayda ve zarar veremezler" der Daha sonra gözleri iyileşir[88]
Mekkeli müşriklerin, islâm'a giren bu güçsüzleri dinlerinden vazgeçirmek için dövdükleri ve bu işkencelerin, dayak atan kişinin yorulmasına kadar sürdüğü rivayet edilmektedir Nitekim Ibn Hişam, müslüman olmadan önce Hz Ömer'in Adî oğullarının bir kolu olan Muemmil oğullarının cariyesini islâm'dan vazgeçirmek için yoruluncaya kadar dövdüğünü kaydeder[89] Hz Ebu Bekir, onu satın alıp hürriyete kavuşturarak bu işkenceden kurtarır
işkence ve eziyetler Mekke'deki köle ve cariyelerde sınırlı kalmaz; hür insanların da zaman zaman aynı sıkıntılara katlanmak mecburiyetinde kaldıkları anlaşılmaktadır Ibn Hazm, Hz Ömer'in müslüman olmadan önce, kendisinden evvel islâm'a giren kız kardeşi Ununu Cemil'e işkence yaptığını kaydeder[90] Ayrıca Kureyşli bir gencin, Hz Peygamber'in kızı Fatıma'nm başını yardığı rivayet edilmektedir[91]

3 Habeşistan'a Hicret Eden Kadınlar

Hz Peygamber, Mekke'de baskı ve işkenceye uğrayan müslü-manlarm Habeşistan'a sığınmalarını söyler[92] Bunun üzerine müslümanl ardan bazıları, inançları uğrunda vatanlarını terk etmeye karar verir
Bunlar arasında inanmış kadınlar da bulunmaktadır Müslümanların, Habeşistan'a hicretlerinin ve burayı tercihlerinin elbette çeşitli sebeplerinden söz edilebilir[93] Bu sebepler arasında, Hz Peygamberin dadısı Ummu Eymen'in Habeşistanlı olması [94] ve islâm'dan önce aynı ülkeden biriyle evlenmesi de düşünülebilir Asıl adı Bereke olan bu kadın, Habeşistanlı Ubeyd isimli biriyle evlenir ve Eymen b Ubeyd'i dünyaya getirir Bu sebeple Bereke, Ummu Eymen künyesini alır Ummu Eymen, Hz Peygamber'in hürriyete kavuşturduğu kölesi Zeyd b Harise ile Ubeyd'den sonra evlenir[95]
Ummu Eymen'in Habeşistan'a hicret ettiği rivayet edildiği [96]halde, bu konuda onunla ilgili başka bilgilere şimdilik sahip değiliz Ummu Eymen gibi köle statüsündeki bir kadının ve kocasının Habeşistan'da herhangi bir itibara sahip olmayacakları düşünülmemelidir Çünkü bu çağlarda esir dümüş bazı insanların, kendi vatanlarının ileri gelen ailelerinden olabilecekleri anlaşılmaktadır[97]
Habeşistan'a göç etmeye mecbur oîan müslüman kadınların, gidiş, dönüş ve orada kaldıkları sırada, Mekke'de gibi olmasa da, yine sıkıntılara ugradıklan ifade edilmektedir Hz Peygamberin kızı Rukıyye ile evli olan Utbe b Ebî Leheb, Tebbet sûresi nazil olduktan sonra O'ndan ayrılır Hz Osman'la evlenen Rukıyye'nin, kocasıyla beraber ilk kafile ile Habeşistan'a hicret ettiği, yolculuk esnasında düşük yaptığı[98] ve güzelliğinden dolayı orada rahatsız edildiği [99]rivayet edilmektedir Yine Reyta bint el-Haris, Habeşistan'dan dönerken yolculuk esnasında hayatını kaydeder[100]
Habeşistan'daki müslümanlann başkanı olduğu söyleyebileceğimiz Cafer b Ebi Talib'in [101]hanımı Esma bint Umeys, orada dünyaya getirdiği Abdullah'la beraber Habeş kiralının oğlunu da emzirir[102] Bu sebeple müslümanlann, Habeş krallığı ile ilişkilerinin daha iyiye gitmesine Esmanın katkısının olduğu anlaşılmaktadır Esma'nın, bu iyi ilişkileri daha sonra da sürdürdüğü ve islâm'a giren Habeşlilcrin, ona gelip "ülkelerinin haberlerini" verdikleri kaydedilmektedir[103]
O halde islâm'ın Habeşistan'da yayılmasında kadınların,da katkılarının olduğu söylenebilir
Ubeydullah b Cahş, hanımı Ummu Habibe bint Ebi Sufyan ile hicret ettiği Habeşistan'da islâm'ı bırakıp Hıristiyanlığa girer Ummu Habibe ise, kocasına yanlış hareket ettiğini söyleyerek, dininde sebat eder ve kocasına uymaz Bu sebatını kocasının ölümünden sonra da devam ettiren Ummu Habibe, Hz Peygamberle" evlenir[104]
Habeşistan muhacirleri arasında yer alan Şevde bint Zem'â da, kocası es-Sekrân b Amr'ın islâm'ı bırakıp Hıristiyanlığa girmesine rağmen, dininden ayrılmaz[105] Hz Hatice'nin ölümünden sonra Hz Peygamber, Şevde ile evlenerek O'nu onurlandırır [106]

4 Medine'ye Hicret Eden Kadınlar

Medine'ye hicrete karar verilince, evli-bekâr bütün inanan Mekkeli kadınlar da gönüllü olarak yurtlarını ve yakınlarını bırakıp inançları uğruna bu göçe katılırlar Fakat onları bazı sıkıntılar ve engellemeler beklemektedir
Ebu'l-As, eşi Hz Peygamber'in kızı Zeyneb'in Medine'ye hicret etmesine müsaade etmez Ancak daha sonra Bedir savaşında müslümanlara esir olan Ebu'l-As, hanımının Medine'ye göç etmesine izin vermesi karşılığında serbest bırakılınca Zeyneb'in hicret etmesine müsaade eder[107] Fakat Habbar b el-Esved, attığı okla yola çıkan Zeyneb'i sırtından vurup yere düşürür[108] Bu sebeple Zeyneb'in düşük yaptığı,[109] aldığı bu darbe yüzünden bir türlü hastalıktan kurtulamadığı ve sekizinci hicri yılda genç yaşta Öldüğü rivayet edilmektedir[110] Yine Mekkeli inanmayanlardan el-Huveyris b Nukayz'ın, Hz Peygamberin bekâr kızları Fatıma ve Ummu Kulsum'e, Medine'ye hicret ettikleri zaman eziyet ettiği ve hicret etmelerine engel olmaya çalıştığı kaydedilmektedir[111]
Daha önce Habeşistan'a hicret edip orada bir kaç yıl kaldıktan sonra Mekke'ye dönen [112]Ummu Seleme Ailesi, bu defa da Medine'ye hicrete karar verir Bu kararı duyan Ummu Seleme'nin akrabaları onun Medine'ye hicret etmesine müsaade etmezler Diğer taraftan kocasının akrabaları oğlu Seleme'yi elinden alırlar Ailenin erkeği tek başına Medine'ye hicret etmeye mecbur olur Medine'ye gitmesi engellenen, oğlundan ve kocasından ayrılan Ummu Seleme'nin Mekke'de hemen hemen her gün ağladığı ve bu durumun bir yıl kadar sürdüğü rivayet edilmektedir- Nihayet kararlı tutumu ile Ummu Seleme çocuğunu alarak Medine'ye hicret için yola çıkar, kendisine bu yolculuk esnasında, hakkında "Arap erkekleri içinde ondan daha nazik ve efendisini görmedim" dediği Osman b Ebi Talha yardımcı olur[113]
Hz Peygamber'in ve babası Hz Ebu Bekir'in hicret etmeleri sırasında onlara yardımcı olan Esmanın, Medine'ye hicret ederken Küba'da Abdullah b ez-Zubeyr'i doğurduğu rivayet edilmektedir[114]
Medine'ye hicret için inanan kadınların, büyük gayret gösterdikleri ve hürriyetleri uğruna tehlikeleri göze aldıkları anlaşılmaktadır Nitekim Hz Peygamber'in dadısı Ummu Eymen'in Mekke'den Medine'ye yürüyerek hicret ettiği ve yolculuk sırasında büyük sıkıntılara katlandığı rivayet edilir [115]Yine Yemen tarafında yaşayan Devs kabilesinden olduğu kaydedilen Ummu Şerîk, Medine'yi hicret ederken bir Yahudiye rastlar ve ona Hz Peygamber'i sorar, Yahudi, onu islâm dininden vazgeçirmek için uğraşır, fakat başarılı olamaz [116]
Maz'ûn ailesi gibi bazı ailelerin, Medine'ye hicret için kadınıyla erkeği ile Mekke'yi terk ettikleri [117]ve evlerini kilitledikleri rivayet edilirken, bu imkanı bulamayan bazı müslüman kadınların, Mekke'de kaldıkları anlaşılmaktadır[118] Fakat onların, hicret için bir fırsat doğduğu zaman bunu değerlendirdiklerini söyleyebiliriz
İnanan bir kadın olan Ummu Ishak'm mülüman olmayan kocası, hanımının Medine'ye hicret etmesine engel olur Kocasından habersiz olarak kardeşi ile yola çıkan Ummu Ishak, unuttuğu bazı eşyalarım almak için kardeşini Mekke'ye gönderir Yolda günlerce kardeşini bekleyen Ummu Ishak, sonunda kocasının onu öldürdüğünü haber alır ve Medine'ye bu üzüntü içinde gelerek Hz Peygamber'in huzuruna çıkar Başından geçenleri O'na arzederken göz yaşlarını tutamayan bu imanlı kadını Hz Peygamber teselli eder[119]
Hz Hatice'den sonra islâm'a giren ilk kadın olduğu rivayet edilen[120] ve Hz Peygamber'in amcası Abbas'ın eşi olan Ummu Fadl'm, Bedir savaşı sırasında Mekke'de bulunduğu ve kalbinin Medine'deki müslümanlarla olduğu anlaşılmaktadır Aynı heyecanı, Ummu Fadl'm etkisiyle müslüman olduğunu söyleyebileceğimiz Abbas ailesinin kölesi Ebu Rafi'nin de taşıdığını ifade etmeliyiz Ummu Fadl, müslümanlarm, Bedirde kazandıkları zafere sevinen Ebu Rafİ'i döven Ebu Leheb'i kafasını değenekle yarar ve Ebu Rafi'i O'nun elinden kurtarır[121] Ummu Fadl'm, ne zaman Medine'ye hicret ettiği konusunda açık ifadeler bulunmamakla birlikte, O'nun hicri dördüncü yılın şevval ayından önce Medine'de olduğu anlaşılmaktadır[122]
Hz Peygamber'in halalarından olan Âtıke bint Abdilmutta-lib'in de Medine'ye hicret etme imkanını geç elde eden kadınlardan biri olduğunu görüyoruz Henüz Medine'ye hicret etmemiş olan Atike, Bedir savaşından önce Mekke müşriklerinin üzüleceği bir olayın meydana geleceği şeklinde yorumlanan bir rüya görür Bu rüyadan dolayı Ebu Cehille Abbas b Abdilmuttalib'in tartıştığı ve Ebu Leheb'in aynı sebeple Bedir savaşına katılmadığı şeklindeki rivayetlere [123]bakılırsa, Âtike'nin, Mekke'de müslümanlarm lehine karışıklıklar çıkardığı anlaşılmaktadır Nihayet Âtike, Mekke'deki müşrik olan Haşimîlerin engellemesine rağmen, Medine'ye hicret etmeyi başarır[124]
Hudeybiye antlaşmasına kadar Medine'ye hicret imkanı bulamayan veya hicretten sonra islâm'ı kabul edip müslümanlara katılmak isteyen Mekkeli inanan kadınlardan bazılarının, bu antlaşmadan sonra Medine'ye hicret ettikleri anlaşılmaktadır Buna Ummu Kulsum bint Ukbe örnek verilebilir[125]
Kız kardeşlerinin Medine'ye kaçtığını duyan el-Velid ve Umara, Hudeybiye antlaşmasında yer alan, Medine'ye sığınacak Mekkelilerin geri verilmesi ile ilgili maddeye dayanarak Hz Pey-gamber'e başvurup Ummu Kulsum'u geri vermesini isterler Bunun üzerine Ummu Kulsum, Hz Peygamber'e din özgürlüğüne kavuşmak için hicret ettiğini, ailesinin kendisini Allah'ın haram kıldığı şeyleri yapmaya zorladıklarını ve artık onların baskılarına sabrının kalmadığını söyler Hz Peygamber, Ummu Kulsum'u geri vermez[126] Hudeybiye antlaşmasında yer alan iade maddesi genel olduğu için hem kadınları hem de erkekleri içine alır Halbuki her iki tarafın da kabul ettiği üzere, kadının toplumdaki durumu, erkeğe göre farklıdır Bunun için antlaşmanın iade maddesini yoruma kavuşturacak yeni açıklamalara ihtiyaç olduğu anlaşılır Daha önce bu maddenin, erkekler hakkıda uygulanarak müslü-man olduğu halde Medine'ye sığman müslümanlarm Mekkeliler'e iade edildiği anlaşılmaktadır[127] Her iki tarafı ilgilendiren ve yeni açıklamalar getiren bir ayetin, bu konuda nazil olması, antlaşmanın bu maddesini yoruma kavuşturur Mekkelilerin bu açıklamalara itirazlarım ifade eden rivayetlere şimdilik sahip değiliz Bilakis onlar hakkında "Buna herkes razı oldu" ifadesi kullanılmıştır[128] Fakat Mekkelilerin, kaçacağından korktukları kadınlarım hapsettikleri rivayet edilmektedir[129] Antlaşmanın bu maddesinin, sadece erkekler hakkında olduğu görüşünde olanlar bulunmakla birlikte, [130]kadınların durumu erkekler gibi olmadığı için, değişik açıklamalara yer veren ayetler nazil olur: "Ey inananlar, mümin kadınlar, size hicret ederek gelirlerse, onları imtihan ediniz Allah, onların imanlarını daha iyi bilir Onların mümin olduklarını anlarsanız, onları kafirlere geri vermeyiniz, mümin kadınlar, kafirlere, kafirler de onlara helal olmaz"[131] Bu imtihan yoluyla, kadınların, dinlerinin emirlerini rahatça yerine getirmek için mi, yoksa kocalarına kızmaları, seyahati sevmeleri veya başka bir sebeple mi hicret ettikleri araştırılacaktır[132]
Ayette, müslümanlarm dinden dönüp Mekkelilere katılan hanımlarının ve nikahları altında olan ve bırakılmaları istenen kafir kadınların mihirlerini Mekkelilerden istemeleri ve Mekkelilerin eşlerinden mülümanlara katılanların mihirlerinin de müşriklere ödenmesi emredildiği ifade edilmektedir[133] Bu ayet nazil olmadan önce Hz Peygamberin, Medine'ye hicret eden müslü-man kadınların mihirlerini Mekkelilere vermediği rivayet edil-mektedir[134] Bu ayetler, Hudeybiye antlaşmasından sonra nazil olduğu için Hz Peygamberin, bundan sonra daha önceki uygulamasını değiştirerek ayetlere uygun olarak hareket ettiği ifade edilmektedir Bu ayetlerin nüzul sebebi olarak Ummu Kulsum'un hicretinden başka Subey'a bint el-Hâris ve Umeyme bint Busr'un hicret etmeleri de zikredilmektedir
Hudeybiye antlaşmasının iade maddesine getirilen yeni açıklamalar, her iki tarafı da ilgilendirmekle beraber müslüman olmuş hiçbir kadının, kocasından ayrılıp inanmayanlara sığındığı rivayet edilmezken, müslümanlarm nikâhları altında olan ve İslâm'a girmeyen kadınların bulunduğu nakledilmektedir[135]
Hicretten önce kocası ölen eş-Şifa bint Abdillah'm oğlu Süleyman b Ebi Hasme ile Medine'ye hicret ettiği ve Remle bint Şey-be'nin hicret edenler arasında olduğu rivayet edilmektedir[136]
Kadınların Medine'ye hicret etmek için bu kadar zahmete katlanıp zorlukları göğüsledikleri için bunun dile getirilmesini istedikleri ve hakları olan övgüye belki de erkeklerden daha çok layık olduklarını düşündükleri anlaşılmaktadır Bu sıkıntıların en büyüğünü çeken Ummu Seleme, Kur'ân'da kadınların hicreti ile ilgili bir ifade görmeyince Hz Peygamber'e bunu sorar Bunun üzerine göç edenlerin ecirlerini belirten Ali tmran 3/195 ayetinin nazil olduğu rivayet edilir[137]

B) Medine Devri

Medinelilerin İslâm'a girişi, genelde hicretten önce Akabe'de altı Hazreçli insanın islâm'ı kabulüyle başlatılır[138] Halbuki bundan evvel son Buas savaşı öncesinde Kureyşle Hazreçlilere karşı askerî ittifak akti yapmak üzere Mekke'ye giden Evslilerin, Hz Peygamberle görüştükleri, Hz Peygamberin, onları İslâm'a davet ettiği, Evsliler arasındaki gençlerden biri olarak îyas b Muaz'm Hz Peygamber'e tabi olmayı teklif ettiği fakat sözünü dinletemediği ve Mekke'den döndükten kısa bir müddet sonra Medine'de müslüman olarak öldüğü rivayet edilmektedir[139] Yine Evs kabilesinden olan Kays b el-Hatim'in eşi Havva bint Zeyd'in islâm'a girdiği ve bu sebeple kocası Kays'm ona baskı yaptığı anlaşılmaktadır Bunu duyan Hz Peygamber, Kureyşle antlaşma yapma yollarını arayan Evs heyeti içindeki Kays'a, hanımına dininden dolayı baskı yapmamasını ve ona iyi davranmasını söyler[140] Ibn Hacer, Havva'nın hicretten önce Medinelilerin Akabe'de Hz Peygamberle yaptığı ilk görüşme ile ikincisi arasında islâm'a girmiş ve Hz Peygamberin kocası Kays'a ikinci Akabe görüşmesi ile üçüncüsü arasında hanımına iyi davranmasını söylemiş olabileceğini kaydeder[141] Buna göre Kays'ın, Hz Peygamberle, yukarıda kaydettiğimiz Buas savaşı Öncesinde Kureyşle Evs heyetinin görüşmesinden daha sonra ayrı bir görüşme yaptığını kabul etmemiz gerekir, islâm'ı ilk kabul eden Medinelilerden olduğu rivayet edilen[142] Es'ad b Zurare'nin, akrabası olduğu için Havva'nın islâm'a girmesine vesile olduğu söylenebilir Hatta Es'ad'm Buas savaşından Önce müslüman olduğu kabul edilirse Havva'nın kocası hakkında yukarıda zikrettiğimiz ilk rivayet doğru kabul edilebilir Ayrıca yukarıda islâm'a girişinden bahsettiğimiz îyas bMuaz'm yeğeni Havva'nın müslüman olmasında etkili olduğu [143] kabul edilip diğer rivayetler buna göre değerlendirilebilir
Cuşem b Avf b Vail oğullarından olan Vesile bint Vail'in "kavminden ilk inanan kadın" olarak Hz Peygamber'e geldiği rivayet edilmektedir[144]
Medine devrinde Arap yarımadasının çeşitli yerlerinden Hz Peygamber'e gelen elçiler arasında kadınların da bulunduğu ve islâm'ı kabul ettikleri anlaşılmaktadır[145] Esasen kadınların elçi olarak bir yere gitmesi veya gönderilmesi, o devir Arap toplumunda tabii karşılanmaz
Hz Peygamber'e gelen kadın elçiler konusunda şimdilik fazla bilgiye sahip değiliz Mekke fethinden sonra islâm'ı kabul etmeyip kaçan bazı kişilerin eşleri; kocalarıyla kaçma imkanına sahip oldukları halde kaçmayı denemeden müslüman olurlar[146] el-Vakıdî bu konuyu anlatırken şöyle der:" Fetih günü Hind bint Utbe, İkrime b Ebî Cehil'in eşi Ummu Hakim bint el-Haris, Saf-fan b Umeyye'nin eşi Kinane kabilesinden olan el-Bağima bint el-Muazzal, Fatıma bint el-Velid b Muğire ve Hind bint Munebbih b el-Haccac müslüman oldular Daha sonra Kureyşliler on kadınla gelip el-Ebtah'da Hz Peygambere beyat ettiler"[147]
Mekke fethi sırasında Himas b Kays b Halit, silahını müslü-manlara karşı kullanmak üzere hazırlanırken durumu öğrenen eşi ona: "Yazıklar olsun sana bırak bu hazırlığı, Muhammed'le savaşma Muhammed'i ve arkadaşlarını görürsen bu silah senin işine yaramaz" der[148] Bunları söylediği sırada kadının müslüman olduğu veya İslâm'a karşı sevgisinin bulunduğu anlaşılmaktadır
Yine bu sırada kocası İslâm'a girmediği halde Ummu Hani (Hind) bint Ebi Talib'in müslüman olduğu [149] ve kocasından ayrıldığı rivayet edilmektedir[150]

II Kadınların Hz Peygamber'e Bey'atı

Satmak ve almak anlamındaki b-y-a kökünden gelen bey'at kelimesi, alış veriş akti üzerine tokalaşmak veya el çırpmak, söz vermek ve anlaşma yapmak manalarına gelmektedir[151]
B-y-a kelimesi, Kur'ân'da, Allah'ın canlarını ve mallarını Allah yolunda savaşmak üzere cennet karşılığında satın aldığı Mü'minler hakkında kullanıldığı[152] gibi ticaret anlamındaki alış veriş ıçin'kullamlmıştır[153] Kur'ân'da zikredilen inanan kadın ve erkeklerin Hz Peygambere bey'atlarının, İbn Haldun'un "İtaat etmeye söz vermektir" diye tarif ettiği[154] ve açıklamalar yaptığı bey'at olduğu herhalde açıktır
Kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre, hicretten yaklaşık bir yıl önce [155]Medineli on iki erkeğin, Mekke'nin Akabe mevkiinde, Hz Peygambere, kadınların be/atı gibi bey'at ettikleri [156]ve bunun bir akit olduğu [157] rivayet edilmektedir Akabedeki birinci bey'atın üzerinden bir yıl geçtikten sonra aynı yerde yetmiş erkek iki de kadın Hz Peygambere bey'at eder[158]
Hz Peygamber, Medine'ye hicret ettikten sonra Medineli müslüman kadınlar, onun huzuruna girip "Ey Allah'ın Rasûlü erkeklerimiz sana bey'at ettiler, biz de sana bey'at etmeyi çok istiyoruz"[159] derler ve Hz Peygambere bey'at ederler Bu genel ifadenin yanında, küçük grupların da Hz Peygamber'e bey'at için başvurduklarını gösteren rivayetler bulunmaktadır Nitekim Ummu Amir el-Eşheliyye, Leyla bint el-Hatim ve Havva bint Yezid'den oluşan bir grup Medineli kadın, akşamla yatsı arasında Hz Pey-gamber'in huzuruna girerek selam verirler Hz Peygamber, tek tek kim olduklarını öğrenir ve "Hoş geldiniz" dedikten sonra isteklerini sorar Kadınlar, "Ey Allah'ın Rasûlü, sana islâm üzere bey'at etmeye geldik, seni tasdik ediyor ve getirdiklerinin hak olduğunu kabul ediyoruz" derler Hz Peygamber "Sizi islâm'a yönelten Allah'a şükürler olsun, sizin bey'atınızı kabul ettim" der[160]
Yukarıda zikrettiğimiz küçük grupların, Medine'ye geldiği zaman Hz Peygamber'e bey'at için başvurmaları, muhtemelen bir bey'at töreni yapılmasını gündeme getirir Ensâr kadınları bir evde toplanır ve Hz Peygamber, Hz Ömer'i onlara gönderir O da "Ey Peygamber, inanmış kadınlar sana gelip; (1) Allah'a hiçbir şeyi ortak koşmamaları; (2) Hırsızlık etmemeleri; (3) Zina etmemeleri; (4) Çocuklarını öldürmemeleri; (5) Elleriyle ayakları arasında bir iftira uydurup getirmemeleri (başkasının doğurduğu veya başka erkekten gayri meşru kazandıkları bir çocuğu kocalarına nisbet etmemeleri); (6) İyi bir işte sana karşı gelmemeleri hususunda sana bey'at ederlerse onların bey'atlarını al ve onlar için Allah'tan bağışlanma dile"[161] ayetinde geçen şartlar üzerine Hz Peygamber adına kadınlardan bey'at alır[162] Medine döneminde islâm'a katılmalar olduğu sürece, kadınların Hz Peygam-ber'e tıpkı erkekler gibi bey'at ettikleri bilinmektedir
Mekke fethinden sonra kadın, erkek, çocuk ve büyük îsâm'a giren bütün Mekkeliler, Hz Peygamber'i islâm üzere, yani Allah'tan başka ilah olmadığına ve Muhammed'in O'nun kulu ve Rasûlü olduğuna şehadet etmek üzere bey'at etmişlerdir[163]
Kaynaklarda, yukarıda zikrettiğimiz ayette geçen kadınların bey'at şartlarından bazılarını açıklayan ve bey'atm uygulanışını anlatan rivayetler yer almaktadır Bunlardan üç, dört ve beşinci maddeleri ilgilendirdiğini söyleyebileceğimiz "Kocalarını aldatmamaları" şartının da bey'atta yer aldığı zikredilir[164] Bazı kadınların, üçüncü şart söylendiği zaman utandıklarına, Muaviye b Ebi Sufyan'm teyzesi Fatıma bint Utbe'nin bey'atı örnek verilebi-lir Fatıma bey'at edeceği zaman, şartlardan "zina etmemek" şartına gelindiği zaman elini utandığı için, başına koyar, Hz Aişe: "Bizde bu şartlar üzerine bey'at ettik" deyince o da bey'at eder[165]
Hz Peygamber'in, bey'at esnasında bazı kadınlardan bir takım isteklerde bulunmasının, kadınların bey'at şartlarından altıncısı içerisinde yer aldığım düşünebiliriz Hind bint Utbe, bey'at için geldiği zaman Hz Peygamber, ona avuç içlerini kadın ellerine benzeyecek şekilde değiştirmedikçe bey'atını kabul etmi-yeceğini söyler[166] Yine Hz Peygamber'in, bey'at etmeye gelen bir kadını, ellerine kına yakması için ikaz ettiği rivayet edilir Bu ikazla, kadının erkeğe benzememesinin istendiği kaydedilmektedir[167]
Hz Peygamber'in, altın bilezik ve yüzük takan kadınların bey'atlanm kabul etmemesinin[168] geçici bir durum olduğu kanaatindeyiz Çünkü Hz Peygamber devrinin bazı dönemlerinde müslümanlann ekonomik yönden oldukça sıkıntılı günler geçirdikleri ve biri birilerine yardım etmelei-i gerektiği anlaşılmaktadır Yukarıda zikrettiğimiz bu konudaki rivayetin, müslümanlarm ekonomik sıkıntılar içinde oldukları Medine devrinin ilk yıllarında cereyan eden bir olayı ifade ettiği düşünülebilir
Bazı bey'atlerde "ölüye, bağırıp çağırarak ağlamama ve taşkınlık yapmama'1 şartının da konulduğu anlaşılmaktadır[169]
Bey'at isteğinin kadınlardan geldiği[170] ve kadmlann, erkeklerden geri kalmayarak Hz Peygambere bey'at ettikleri zikredilmektedir[171]
Bey'at şekline gelince, Ibn Sa'd'm kaydettiği, erkeklerin Aka-bedeki bey'atı ile ilgili rivayette "elini tuttular" ifadesi yer almaktadır[172] Zaten bey'at kelimesinde tokalaşma anlamının bulunduğunu bilmekteyiz[173] Erkeklerin bey'at şekilleriyle ilgili başka rivayetlerin bulunduğunu da [174]ifade ederek kadınların bey'at etme şekillerine geçmek istiyoruz
Kaynaklarda yer alan rivayetlerden hareketle kadınların Hz Peygambere bey'at etmelerinin beş şekilde olduğunu söyleyebiliriz [175]

a) Sözle Bey'at

Bu konudaki rivayeykrin özü, Hz Peygamber'in kadınlarla tokalaşmadığı için onlara'sö'zle bey'at ettiği şeklindedir Kadınlar bey'at için gelip şartları kabul ettikleri zaman Hz Peygamber'in "Bey'atımzı kabul ettim, gidebilirsiniz" dediği rivayet edilir[176]
Akabe'de erkeklerin bey'atından sonra Umrau Umâre'nin kocasının Hz Peygambere: "Sana bey'at için şu iki kadın da bizimle birlikte hazır oldular," dediği ve Hz Peygamber'in ise: "Onlara da size bey'at ettiğim şeyler üzerine bey'at ettim Ben kadınlarla tokalaşmıyorum" şeklinde cevap verdiği nakledilmektedir[177] Ayrıca Hz Peygamber'in "Ben kadınlarla tokalaşmıyorum, benim yüz kadına sözüm, bir kadına sözüm gibidir" dediği rivayet edilir[178]
Esma bint Yezid bu konuda şöyle der: "Rasûlullah'a bir grup kadınla bey'at etmek için geldik Rasûlullah yanımıza geldi Amcamın kızı elini çıkardı, altın bilezik ve yüzükleri vardı, Hz Peygamber elini uzatmadı ve "Ben kadınlarla tokalaşmıyorum" dedi"[179]
Akabe de iki kadının bey'atıyla ilgili rivayette, anlaşılmayan taraflar bulunmaktadır Medineli müslüman erkeklerin birinci bey'atte "kadınlar gibi" bey'at ettiklerine dikkat çekilmesi,[180] Akabedeki ikinci bey'atm farklı olduğu sonucunu doğurur Yani kadınların bey'atı rivayette olduğu üzere erkeklerin bey'atı gibi olmamalıdır
Yine yukarıda yer verdiğimiz "Benim yüz kadına sözüm, bir kadına sözüm gibidir" hadisi acaba bey'at için kadınlardan bir temsilci seçilip onun kadınlar adına bey'at etmesini mi, yoksa grup halinde bir anda sözle bey'ati mi ifade eder? Bu hususta şimdilik kesin bir şey söyleyemeyiz [181]

b) İçi Su Dolu Bir Kab Vasıtasıyla

Hz Peygamber, su dolu bir kaba elini sokup çıkardıktan sonra, bey'at edecek kadınların da aynı kaba sırayla ellerini söktükla-rı rivayet edilir[182]

c) Ele Sarılan Bir Bez Parçası Vasıtasıyla

Hz Peygamber'in, elinde bir bez sarılı olduğu halde, kadınlarla tokalaşarak bey'at aldığı kaydedilmektedir[183]

d) Tokalaşarak Bey'at

Muaviye b Ebi Sufyan, annesi Hind bint Utbc'nin bey'at için geldiği zaman Hz Peygamber'in onunla tokalaştığını söyler[184] Kaynaklarda Hind'in bey'ati ile ilgili, diğer kadınların bey'atleri-ne nazaran, daha çok açıklamalar bulunmaktadır Mekke fethinden sonra Hind bint Utbe, Hz Hamza'ya yaptıklarından dolayı utanç içerisinde bulunduğundan, Hz Peygamber'in kendisini tanımaması için peçeli olarak bey'at etmeye gelir Bey'at şartları konuşulurken tanınır ve peçesini açar, sonra da Hz Peygamber'in elini tutarak bey'at eder[185]

e) Hz Peygamber'in Bir Vekiliyle Bey'at

Hz Peygamber, hicretten sonra Medine'de bey'at için bir evde toplanan kadınlara Hz Ömer'i gönderir Bu törene katılan Ummu Atiyye şöyle der "Ömer evin dışından biz de evin içinden ellerimizi uzattık"[186] Medine'ye elçi olarak gelen bir kişinin hem kendi hem de kabilesi adına Hz Peygambere bey'at edebileceği anlaşılmak-tadır[187]
Mekke fethinden sonra bey'at töreninde Hz Peygamber, Safa tepesinde bir yere oturur Biraz aşağısına oturan Hz Ömer, onun etrafını insanların sarmasına engel olur Hz Peygamber, erkeklere bey'at ettikten sonra, kadınlarla bey'at için konuşur ve Hz Ömer'e, onlarla bey'at etmesini söyler Taberî'nin Tarihinde yer alan bu rivayet şöyle biter: "Ömer kadınlarla bey'at etti, Rasûlulîah kadınlarla musafaha (tokalaşma) yapmıyordu"[188] Bu rivayetten, Hz Peygamber'in kadınlarla tokalaşmadığı için Hz Ömer'i görevlendirdiği anlaşılmaktadır Esasen Kurtubî bu olayı anlatırken: " Ömer kadınlarla tokalaşarak bey'atlerini aldı" demektedir[189]
Mekke devrinde müslüman olan kadınlardan bazıları hakın-da bilgi verilirken "Mekke devrinde müslüman oldu ve hicretten Önce bey'at etti"[190] ifadesi kullanılmaktadır Fakat Mekke devrinde kadınların bey'atıyla ilgili daha geniş açıklamalara şimdilik sahip değiliz
Hem îbn Sa'd, hem de Ibn Habib, kitaplarında kadınlar bölümüne başlık koyarken özellikle "bey'at"[191] ifadesini kullandıktan sonra, bu başlık altında verdikleri listede bazı kadınlar hakkında neden tekrar "bey'at etti" ifadesini kullanmışlardır? Bu husus belli değildir Ancak Hz Peygamber devrinde, müslüman olduğu halde yukarıda kaydettiğimiz anlamda bey'at etmeyen kadınların da bulunduğunu söyleyebiliriz Erkeklerden aynı durumda olanların bulunduğu da düşünülebilir [192]

III İslâm'ın Yayılmasında Kadınların Rolü

İbn îshak, Hz Ebu Bekir'in davetiyle ez-Zübeyr b el-Avvam, Osman b Affan, Talha b Ubeydillah, Sa'd bEbî Vakkas ve Abdur-rahman b Avf m islâm'a girdiklerini kaydeder[193] Ibn Ebi'l-Hadid ise, eserinde bu rivayetin tenkit edildiğini zikreder Buna göre kendi oğlu Abdurrahman ve eşi Kuteyle bint Abdiluzza'nm islâm'a girmelerini sağlayamayan Hz Ebu Bekir'in, başkalarının müslüman olmalarına sebep olacağı düşünülemez[194] Kendi yakınlarına bir fikri kabul ettiremeyen kimselerin, başkalarına fikirlerim benimsetmeleri mümkün olabileceği için, yukarıdaki iddiamn doğru olduğu söylenemez Fakat yukarıda isimleri geçen insanların İslâm'ı kabul etmelerinde başka sebeplerin de olabileceğini kabul ederek kadınların bu konudaki rollerine yer vermek istiyoruz
Yukarıda da değindiğimiz üzere, insanların îslâm'a girmelerinin sebepleri arasında, Hz Peygamberle olan akrabalığın önemli bir yeri olduğu anlaşılmaktadır Ez-Zubeyr b el-Avvam'm hem annesi hem de babası tarafından Hz Peygamberle akraba olmasının, onun islâm'a girmesinde etkili olduğunu söyleyebiliriz[195] "Yakın akrabanı korkut"[196] ayeti geldiği zaman Hz Peygamber'in, Safiyye'ye özel olarak hitap ettiği rivayet edilmektedir[197] Safiyye'nin ne zaman müslüman olduğu kesin belli olmamakla birlikte onun, ilk müslümanlar arasında yer aldığı düşünülebilir Çünkü el-Belâzurî, yukarıdaki ayetin tefsirini özetle şöyle yapmaktadır: Bu ayet (eş-Şuarâ 26/214), geldiği zaman Hz Peygamber bir ay kadar dışarı çıkmayınca, halaları, hasta zannedip onu ziyarete gelir Hz Peygamber onlara, gelen bu ayet sebebiyle dışarı çıkmadığını ve Abdulmuttalib oğullarını davet ederek durumu onlara açacağım söyler Bunu duyan Hz Peygamber'in halaları, onu Ebu Leheb'i bu toplantıya çağırmamasını söylerler Fakat Ebu Leheb de bu davete katılır ve bir konuşma yapar Bu toplantıda düşüncesini akrabalarına açıklayamayan Hz Peygamber, daha sonra gerçekleştirdiği bir davette akrabalarını islâm'a davet eder Bu açıklamaları dinleyen davetliler yumuşak ve olumlu konuşurken Ebu Leheb, sert konuşur ve yeğenine karşı çıkar Safıyye bint Abdilmuttalib kardeşinin konuşmasından sonra Hz Peygamberi destekler mahiyette bir konuşma yapar ve onun peygamber olduğunu söyler Buna kızan Ebu Leheb: "Vallahi bu doğru değildir ve kuruntulardan ibarettir Kadınların sözü ise gerdek odasında (geçerli)dir" der[198]
Safiyye bint Abdilmuttalib, babası öldüğü için amcası Nevfel b Huveylid'in terbiyesi altındaki küçük yaşta olan oğlu ez-Zübeyr b el-Avvam'ı daha iyi yetiştirmek için dövdüğü zaman, amcasının Safiyye'ye kızdığı rivayet edilmektedir[199] Babası da hayatta olmayan ez-Zubeyr üzerinde annesi Safiyye'nin herkesten daha çok etkili olduğu söylenebilir
Affan b Ebi'1-Asla evli olan Ervâ'nm, Hz Peygamberin islâm'a yetişmeyen halası Ummu Hakim (el-Beyzâ) bint Abdil-muttalib'in kızı olduğu ve Hz Osman'ın bu evlilikten dünyaya geldiği ifade edilmektedir[200] Muhtemelen teyzeleri ile erken bir tarihte islâm'ı kabul eden Hz Osman'ın annesi Ervâ'nm, Mekke'deki faaliyetleri konusunda susan kaynaklar, onun kızı Ümmü Külsüm bint Ukbe'nin, yukarıda kaydettiğimiz olaylı hicretinden sonra Medine'ye hicret ederek Hz Peygamber'e bey'at ettiğini naklederler[201] Ervâ'nm kız kardeşi Sa'da bint Küreyz'in, yeğeni Osman b Affan'a, Hz Peygamberin, Allah'ın rasulu olduğu ve getirdiği dinin kurtuluşa vesile olacağı şeklinde konuşmalar yaptığı rivayet edilmektedir "Teyzemin sözü kalbime tesir etti ve bu konuda düşünmeye devam ettim" diyen Hz Osman, kısa bir süre sonra islâm'a girer Bunun üzerine Sa'da, söylediği bir şiirde şöyle demektedir:
Allah, tertemiz Osman'ı sözüyle hidayete erdirdi
Onu ben irşad ettim; Allah da hakka yöneltti[202]
Hz Osman'ın islâm'a girmesine anne annesinin, Hz Peygamberin halası olmasının ve teyzesi Sa'da'nm etkili olmuş olabileceğine dikkat çeken çağdaş araştırmacılar haklı gözükmektedir[203]
Yukarıda da değindiğimiz üzere akrabalığın,islâm'ın yayılmasında Önemli etkileri olduğu ve kadınlar vasıtasıyla kurulmuş akrabalıkların da bu konuda olumlu sonuçları bulunduğu başka Örneklerden de anlaşılmaktadır [204]

IV Kadınların Dlnî Faaliyetlere Katılmaları

A- Kadınların Tebliğ Faaliyetinde Bulunmaları

İnen ayetleri insanlara bildirmesi (tebliğ) Hz Peygamber'e Allah Teâla tarafından verilmiş bir görevdir[205] Hz Peygamber'in bu görevi yürütürken, çevresindeki inanan insanların desteğini gördüğü anlaşılmaktadır Bu insanlar arasında inanan kadınların da önemli bir yeri olduğu söylenebilir
Yukarıda da yer verdiğimiz gibi, Mekke devrinin ilk yıllarında Hz Hatice'nin bu konuda kocasına destek olduğu ve tebliğ faaliyetine katıldığı ifade edilmektedir Burada Abbas'm islâm'a girmesine Hz Hatice'nin sözlerinin, sebep olduğu rivayetini örnek olarak zikredebiliriz[206]
Bu konuda çalışmalarından bahsedilmesi gereken diğer bir kadının da, Guzeyye olduğu söylenebilir, ibn Hacer, Guzeyye'nin nesebi hakkında kaynaklardan bazılarının Devs, bazılarının Amir b Luey, bazılarının da Ensar diyerek değişik bilgiler vermelerinin sebeplerini genişçe anlatır[207] Bu konuda el-Belâzurî'nin verdiği bilgilerin ihtilafı çözücü nitelikte olduğu söylenebilir[208] Nesebi hakkında değişik bilgiler veren kaynakların, onun Mekke döneminde tebliğ faaliyetinde bulunduğu konusunda hemfikir oldukları görülür Mekke devrinde, müslüman olduktan sonra Guzeyye'nin İslâm'ın yayılması için çok önemli hizmetler gördüğünü söyleyebiliriz
Hz Peygamber'in, erkeklere Allah Tealâ tarafından gelen ayetleri tebliğ etme imkanını bulduğu ve kadınlara tebliğinin erkeklere göre daha sınırlı olduğu anlaşılmaktadır Halbuki Guzeyye kadın olduğu için, gizlice Kureyş kadınlarının yanma girerek onları islâm'a davet edebildiği rivayet edilir Guzeyye bu faaliyetini Mekkeliler öğreninceye kadar sürdürür Durumu fark eden Kurcyşliler, onu yakalayarak kocasının, Mekke'den ayrılmak üzere olan kabile mensuplarına teslim ederek sürgün ederler Mekke'den ayrılmak üzere olan Dev's kabilesine mensup bu insanlar, Guzeyye'yi çıplak bir deveye bindirip susuz bırakarak işkenceye başlarlar Düşünme, işitme ve görme özelliklerini kaybedin-ceye kadar işkenceye maruz kalan Guzeyye'nin sabrını ve samimiyetini gören Devslilerin müslüman oldukları rivayet edilmektedir[209]
Guzeyye'nin sürgün edildiği yerde neler yaptığı hakkında şimdilik bir şey bilmiyoruz Fakat dine bağlılığında bu kadar samimi olan bir kadının gittiği yerde de islâm'ı tebliğe çalıştığını tahmin etmek güç değildir[210]
Hz Peygamber Medine'ye hicret ettikten sonra, Guzeyye'nin de Medine'ye göç etliği rivayet edilmektedir Hatta Ebu Hatim, onun Abd Kays oğullarının elçisi olarak Hz Peygamber'e geldiğini kaydeder[211] Fakat bu rivayeti destekler mahiyette başla ifadelere şimdilik sahip değiliz[212]
Habeşistan'a hicret eden müslüman kadınların, bu ülkede imkanlar elverdiği ölçüde İslâm'ı tebliğ ettiklerini söyleyebiliriz Kocası İslam'ı terk ederek hıristiyaıı olduğu halde, Ummu Habibe bint Ebi Sufyan, dininde sebat eder Ummu Habibe'nin etkisiyle, beraberinde Medine'ye getirdiği Bereke'nin[213] ve Habeşistan kiralının hizmetçisi Ebrehe'nin İslâm'a girdikleri söylenebilir[214]
Mekke'den Medine'ye hicret esnasında Hz Peygamber ve Hz Ebu Bekir, Ummu Mabed isimli bir kadının yanında dinlenirler Hz Peygamberle bu kadın arasında bazı konuşmalar geçer ve kadın, bu yolcuların sıradan insanlar olmadığını anlayarak muhtemelen Hz Peygamber'in daveti ile müslüman olmaya karar verir Çünkü kocası eve döner dönmez kadın durumu ona haber verince o, kafilenin arkasından gidip islâm'a girer ve daha sonra bu aile Medine'ye hicret eder[215]
el-Buharî'nin kaydettiği üzere, bir sefer esnasında, ailesine su götüren bir kadın, Hz Peygamberle tanışır Hz Peygamber, bu kadınla konuşur ve ikramda bulunur Kavmine döndüğü zaman, onlara başından geçenleri anlatan kadın, onların İslâm'a girmelerine vesile olur[216]
İslâm'a giren cariyeler de hür kadınlardan geri kalmayarak, tebliğ faaliyetine katıİırlarNitekim Selman el-Farisî'den Önce müslüman olan iranlı bir cariye, onu Hz Peygamber'e getirerek islâm'a girmesini sağlar[217]
Başta Hz Aişe olmak üzere,[218] başka pekçok kadın tebliğ faaliyetinde bulunmuştur [219]

B- İbadet Hayatında Kadın

Kur'ân'da kadınların ve erkeklerin yaptıkları işlerin karşılıklarını görecekleri ve bu konuda kadınların erkeklerle aynı haklara sahip oldukları zikredilmiştir
Arap dilinin özelliği sebebiyle kadm-erkek beraberce zikredilecekleri zaman bu, sadece erkekler için değil, ortak kullanılan kelimelerle ifade edilir Bu kelimeler erkekler için kullanılan kelimeler olmasına rağmen kadınları da ifade etmektedir Fakat Kur'ân'da zaman zaman bu ifade tarzından farklı olarak kadınlar, erkeklerle yan yana zikredilmiştir[220]
Hz Peygamber devri kadınları, yaptıkları ibadetlerin kabul edilmemesi endişesiyle Hz Peygamber'e başvurarak Kur'ân'da, neden yaptıkları iyiliklerden bahsedilmediğini sorarlar Bunun üzerine onların iyiliklerini sayan ve bu iyiliklerin kabul edildiğini ifade eden uzun bir ayet nazil olur[221]
Vahiy meleği Cebrail'den abdest almayı ve namaz kılmayı öğrenen Hz Peygamberin, bu öğrendiklerini eşi Hz Hatice'ye öğrettiği rivayet edilmektedir[222]
inanan kadınların, ibadet için gerekli olan temizliğin yapılması ile ilgili Hz Peygambere pek çok sorular yönelterek bilgi aldıkları ve öğrendiklerini kendilerinden sonrakilere aktardıkları anlaşılmaktadır[223]
islâm'ı ilk kabul eden Hz Hatice'nin Hz Peygamberle beraber Kabe'de ve Kabe dışında namaz kıldığı rivayet edilir[224] Esasen Hz Peygamber devri inanan kadınlarının, onunla beraber namaz kılmaya çok istekli oldukları anlaşılmaktadır Zaten Hz Peygamber, kadınların mescide gitmelerinin engellenmemesini emreder[225] Hatta gece namazları için mescide gitmeye izin isteyen kadınlara, bunun sağlanmasını ister[226]
Bu konuda Âtike bint Zeyd b Amr'm tutumu, Hz Peygamber devri kadınlarının mescide gitme isteklerinin gücünü gösterir Hz Ömer, Âtike'ye evlilik teklif eder Âtike, mescide gitmesini engellememesi ve dövmemesi şartlarım kabul ederse, onunla evleneceğini söyler Hz Ömer bu şartlan istemeyerek kabul eder ve Atîke ile evlenir Namazlarını mescitte cemaatla kılmaya devam eden Âtike, kocası Hz Ömer hilafetinin sonunda mescitte vuru-lurken bile orada bulunuyordu
Atike, Hz Ömer'den sonra ez-Zubeyr b el-Avvam'la evlenirken de aynı şartlan kabul ettirir ez-Zubeyr'in, eşinin mescide gitmesini engellemek için daha sonra bazı tedbirler düşündüğü rivayet edilir[227]
Mescide giden kadın ve erkeklerin hareketlerine dikkat etmeleri, karşı cinsin dikkatim çekmek için tutum ve davranışlarım değiştirmemeleri [228]ve yatsı namazına gelen kadınların güzel koku sürünmemeleri istenmektedir[229]
Hz Peygamber, kadınların mescide rahat gidip gelmelerini sağlamak için bazı tedbirler alır Bu sebeple o, mescidin bir kapısını kadınlara tahsis etmeyi teklif eder[230] es-Semhudî, Hz Peygamber devrinde kadınların, gece mescitten çıkmaları için ayrılmış bir kapıdan bahseder[231]
Ayrıca Hz Peygamberin namaz kıldırırken kadınların durumunu dikkate aldığı anlaşılmaktadır Eğer namazda çocuk ağlarsa Hz Peygamberin uzatmayı düşündüğü namazı anneyi düşünerek kısalttığı rivayet edilir[232]
Mescitte kadınlar, erkeklerin arkasında namaz kıldıkları için Hz Peygamber, erkeklerin avret yerlerinin gözükme ihtimali olması sebebiyle[233] onlar secdeden başlarını kaldırıp oturmadan kadınların secdeden kalkmamalarını emreder[234] Kabilesinin halkına imamlık yapan Amr b Seleme'nin secdeye gittiği zaman, avret yerlerinin gözüktüğünü fark eden cemaattan bir kadın, tedbir alınmasını ister Bunun üzerine imama, secde esnasında avret yerlerini göstermeyecek, bir gömlek giydirilir[235]
Hz Peygamber, mescidde farz namaz bittiği zaman kadınların mescitten ayrılmaları için biraz bekler; önce kadınlar, sonra Hz Peygamber ve daha sonra da erkekler mescitten ayrılır[236] Eğer Hz Peygamber namazdan sonra konuşacaksa kadınların da onu dinlemek için mescitte bekledikleri anlaşılmaktadır Nitekim Fatıma bint Kays, Hz Peygamberin bir gün namazdan sonra neler yaptığım ve neler konuştuğunu rivayet eder[237]
Amre bint Abdirrahman ve Ununu Hişanı bint el-Haris b Nu-man el-Ensariyye, minberden insanlara cuma günü hutbe irad ederken Hz Peygamber'in ağzından Kaf sûresini öğrendiklerini söylerler[238] Ummu Hişam ayrıca sabah namazında da Hz Peygamber'in aynı sûreyi okuduğunu rivayet eder[239]
Bir kadın ravî, Hz Peygamber'in hanımlarından olan Safiyye bint Huyey'in cuma namazını cemaatla kıldığım söyler[240] Bu rivayetlerden anladığımıza göre, Hz Peygamber devri kadınlarından bazıları, cuma namazlarına katılır ve hem cuma günü, hem de diğer günlerde Hz Peygamber'in yaptığı konuşmaları dinlerler[241]
Mahalle mescitlerinde veya bazı evlerde cemaatla namaz kılındığı zaman, kadınların da erkeklerin arkasında saf tuttukları ve cemaatla namaz kıldıkları anlaşılmaktadır[242]
Ummu Humeyd, Hz Peygamber'e: "Ey Allah'ın râsulü kocalarımız seninle beraber namaz kılmamıza engel oluyorlar Halbuki biz seninle namaz kılmayı çok istiyoruz" der Hz Peygamber, Ummu Humeyd'e evinde namaz kılmasının daha iyi olacağım söyler[243] Hz Peygamber ailede huzursuzluk çıkmaması için bu kadına böyle söylerken, erkeklere mescide gitmek için izin isteyen eşlerine müsaade etmelerini emreder Muhtemelen yukarıdaki rivayet bazı değişikliklere uğrayarak kaynaklarda yer almıştır[244]
Hz Peygamber devrinde kadınların ve kızların, vakit namazları [245]ve cuma namazlarından başka bayram namazlarına da Hz Peygamber, gece uyumayıp namaz kılan el-Havla bint Tuveyt'in bu hareketini doğru bulmaz ve gücünün yeteceği kadar ibadet yapmasını ister[246] ibadetler kpnusunda kocasının gevşek olduğunu kabul ederek onu uyaran Safvan b Muattalın hanımından bahsedilmektedir[247]
Hz Aişe'nin namaz kılarken hem ezan hem de kamet okuduğu ve kadınlara farz namazlarda imamlık yaptığı rivayet edilir[248] Yine Ümmü Seleme'nin bir ikindi namazında kadınlara imamlık yaptığı nakledilmektedir[249] Ravîler, hem Hz Aişe'nin hem de Ümmü Seleme'nin namazda imamlık yaparken ilk safin ortasında durduklarım söylerler[250] îbn Abdilber, Hz Peygamber'e yetiştiği söylenen Sa'de bint Kamame'nin de imamlık yaptığını kaydeder[251]
Hz Peygamber, Ummu Varaka bint Abdillah b el-Haris'i evinin (veya mahallesinin) halkına imamlık yapmak üzere görevlendirir Ümmü Varaka bu görevi, Hz, Ömer devrinde kendi köle ve cariyesi tarafından öldürülünceye kadar yürütür Hatta Ümmü Varaka'nın bir de erkek müezzini olduğu rivayet edilmektedir[252] Ensardan olan Ümmü Varaka'nın muhacir kadınlara imamlık yaptığını kaydeden Ebu Nuaym, yukarıdaki "rivayete de yer verir[253]
Hz Peygamber'in, kadınların hacca gitmelerini teşvik ettiği anlaşılmaktadır[254] Hz Aişe, cihada çıkmak için Hz Peygamberden izin isteyince, kadınların cihadının haccetmek olduğunu söyleyen [255] Hz Peygamber, veda haccına hanımlarının hepsini götürür[256] Dubaa bint ez-Zubeyr b Abdilmuttalib, haccetmek istediğini fakat rahatsız olduğunu söyler Hz Peygamber, ona hacdan geri kalmamasını, eğer haccını tamamlayamazsa ihramdan çıkacağını şart koşmasını açıklar[257]
Hz Peygamber'in hanımlarının, hac ibadetini onunla beraber yapmalarının, bu ibadeti yapan kadınların karşılaşacağı problemleri nasıl çözeceğini gösterdiği için çok önemli olduğu anlaşılmaktadır Kadınların hacla ilgili bilmedikleri her şeyi Hz Pey-gamber'den öğrendikleri ifade edilmektedir[258] Ensârdan bir kadın olan Uneyse bint Hubeyb, Hz Peygamberle beraber hac yaptığım söyler[259]
Hz Peygamber'in vefatından sonra eşlerinden bazılarının haccetmeye devam ettikleri anlaşılmaktadır[260]
Cahiliye devrinde bazı kadınların, hiç konuşmadan haccettikleri've islâm'ın bunu kaldırdığı rivayet edilir[261]

C- Cenazelerde Kadın

Toplum hayatının en anlamlı taraflarından biri de, yakınım kaybeden kişilerin yanında yer alıp, onun acısını paylaşmaktır Hz Peygamber devri kadınlarının bu konuda üzerlerine düşen görevi yaptıklarım görüyoruz
Kadınlar, ikinci hicrî yılda genç yaşta ölen Hz Peygamber'in kızı Rukayye'ye ağlarken Hz Ömer, kamçısıyla onları susturmak ister Fakat Hz Peygamber, ona engel olur ve kadınlara sakin olmalarını, ellerini ve dillerim işe karıştırmamalarını söyler[262] Sa'd b Muaz öldüğü zaman annesi ağlarken yine Hz Ömer, ona engel olmak isteyince Hz Peygamber, onu müdahele etmekten men eder[263] Muhtemelen üzüntülü insanın ağlamasının, onun rahatlamasını sağhyacağı için Hz Peygamber, Uhud savaşında kardeşini kaydeden Fatıma bint Amr b Haram'a ağlamasını söyler[264]
Medine'de bir müslüman öldüğü zaman kadınların, toplandığı,[265] ölüye ağladıkları ve böylece yakınını kaydeden kişinin üzüntüsünü paylaşmak istedikleri anlaşılmaktadır[266]
Medine'de kadın cenazeleri yıkayanlardan biri olan Ummu Atiyye, Hz Peygamber'in kızının cenazesini yıkarken, ondan aldığı emir ve talimatları bize rivayet etmektedir[267] Diğer bir kadın cenaze yıkayıcısı olan Esma bint Umeys'in, Habeşistan'da gördüğü cenaze taşırken kullanılan ve ölüyü göstermeyen tabutu Medine'de ilk yaptıran insan olduğu anlaşılmaktadır[268]
Hz Fatıma, cenazesini kocası Hz Ali ve Esma bint Umeys'in yıkamasını vasiyet eder Bu vasiyet yerine getirilir[269] Ayrıca Hz Fatıma'nm cenazesini yıkamaya Selmâ (Ummu Rafi) da katılır[270] Esma bint Umeys'in kocası Hz Ebu Bekir öldüğü zaman onu da yıkadığı rivayet edilmektedir[271]
Cenazelerin defin işinde kadınların bulunduğu, hatta bazan mezarlığa kadar gittikleri anlaşılmaktadır Hz- Peygamber'in kızı Rukayye'nin cenazesinin defni sırasında Hz Fatıma'nm kabrin kenarına oturup ağladığı nakledilmektedir[272]
Kadın cenazeler kabre konurken bir perde tutulduğu ve genelde yakınlarının cenazeyi kabre koyduğu anlaşılmaktadır Hz Peygamber'in kızı Ummu Kulsum'u, kabre Hz Ali, el-Fadl b Abbas, Usame b Zeyd ve Ensar'dan olan Ebu Talha indirir[273]
Hz Peygamber'in cenaze namazını kadınların da kıldığı rivayet edilmektedir[274]
Hz Osman, el-Bakî mezarlığında Hz Peygamber'in emcası Hz Abbas'm cenaze namazım kıldırdığı zaman, kadınların da katıldığı ve Haşim oğulları kadınlarının bir yıl siyahlar giydikleri nakledilmektedir[275] Halbuki kadın, kocası için dört ay on gün [276]ve kocasının dışında herhangi bir yakım için ise üç gun yas tutar Ummu Habibe, babası Ebu Sufyan'm ve Zeyneb bint Cahş, kardeşinin ölümünden üç gün sonra koku sürerek yastan çıkarlar[277]
Hz Fatıma'nm amcası Hz Hamza'nın Uhud'da bulunan kabrini ziyaret ettiği ve Hz Peygamber'in hamını Ummu Seleme'nin her ay Uhud şehitlerini ziyarete gittiği rivayet edilmektedir[278]

İkinci Bölüm

EĞİTİM VE ÖĞRETİM ALANINDA KADIN

I Kadınların Eğitim Ve Öğretimi

A- Kızların Eğitimi

islâm'ın ilme büyük bir önem verdiği bilinmektedir:[279] Esasen Kur'ân, Hz Peygamber'in tebliğ vazifesinin eğitim ve öğretimle gerçekleşeceğine dikkat çekmiştir[280] Kur'ân'da ve hadislerde ilmin öğrenilmesi ve öğretilme siyle ilgili ifadelerden çoğu genel olduğu için hem erkeği hem de kadını içine alır Fakat biz burada genel ifadelerden ayn olarak kadınların eğitim ve öğretimini daha açık bir şekilde ifade eden haberler üzerinde durmak istiyoruz
îbn Kuteybe, "Ey inananlar kendinizi ve çoluk çocuğunuzu cehennem ateşinden koruyunuz"[281] ayetinin tefsirinde " Çoluk çocuğunuzu (ehl) eğiterek (ta'lim) ve kendilerini ateşten koruyacak şeylerden onlara yardım ederek, onları cehennemden (nâr) koruyuruz" der[282] Buna göre kızların yetiştirilmeleri, babalarının veya velilerinin görevleri arasındadır
Hz Peygamber'in çocukları çok sevdiği ve onlara sevgiyle yaklaştığı bilinmektedir Hz Peygamber'in kız torunu Umame bint Ebi'1-As'ı çok sevdiği, onu kucağına aldığı, Umame'nin, namaz kılarken secdede onun omuzuna çıktığı, buna rağmen Hz Peygamber'in ona dokunmadığı ve kızmadığı rivayet edilmektedir[283] Hz Peygamber yıkanırken üvey kızı Zeyneb bint Ebi Seleme onun yanına girer Hz Peygamber, yüzüne su serperek onunla şa-kalaşır ve bu yolla onu ikaz eder[284]
İslâm'a ilk giren Medinelilerden olan Es'ad b Zurare hicrî birinci yılda ölmeden önce kızlarının bakımını, Hz Peygamber'e bıraktığını vasiyet eder Es'ad'm, Kebşe, Habibe, ve el-Faria isimli kızları, Hz Peygamber hangi hanımının evinde ise onlar da onunla beraber olurlar ve orada kalırlar Böylece bu üç kız, Hz Peygamber'in terbiyesi ile büyürler Hz Peygamber'in, onlara takılar hediye ettiği ve evlenecek yaşa gelen el-Faria'yı, Nebit b Cabir'le evlendirdiği bilinmektedir[285]
Eğitim ve öğretimde, eğitileceklere karşı sevgi ve saygı ile yaklaşmanın, başarıda müsbet sonucu olduğu inkar edilemez İslâm'dan önce Araplardan pek çoğunun veya en azından bazılarının, kız çocuklarına karşı çok kötü davrandıkları ve İslâm'ın bu düşünceyi yıkmaya çalıştığı bilinmektedir Hz Ömer, İslâm'dan önce kadına değer vermediklerini açıkça ifade edir[286] Bu anlayışı, "Onlardan biri, kız ile müjdelendiği zaman, öfkelenmiş olarak yüzü kapkara kesilir Kendisine verilen müjdenin kötülüğünden dolayı kavminden gizlenir Onu aşağılık duygusu içinde kalarak yanında tutacak mı yoksa toprağa mı gömecek? Bakın ki, verdikleri hüküm ne kadar kötüdür"[287] ayetinden de çıkarabiliriz Kur'ân, Arapların bu anlayışının yanlışlığım ortaya koymuştur[288]
Kızlara iyi davranma konusunda hadisler mevcuttur Hatta üç kızma veya kız kardeşine iyi davranan müslümanı, Hz Peygamber cennetle müjdeler[289]
Hz Peygamber devrinde kızların eğitim ve öğretiminde annelerin, büyük etkileri olduğu anlaşılmaktadır Cabir b Abdillah, dul bir kadınla evlenmesinin sebebini açıklarken: "Babam öldü ve geride küçük kızlar bıraktı Onlara ilim öğretmesi ve onları terbiye etmesi için dul bir kadınla evlendim" der[290]
Esir statüsünde olan cariyelerin eğitim ve öğretimleri hakkında Hz Peygamber'den rivayet edilen bir hadiste: "Cariyesi olup ona ilim öğreten ve bunu iyi yapan, onu güzel terbiye eden, sonra onu hürriyete kavuşturarak onunla evlenen kimseye iki ecir vardır" buyurulmaktadır[291]
Hz Peygamber'in, bazı bilgiler elde eden kimselere, öğrendiklerini ailelerine öğretmeleri için görev verdiği anlaşılmaktadır Nitekim bir grup genç Hz Peygamber'e gelir, onun yanında yirmi gün kadar kaldıktan sonra, Hz Peygamber onları öğrendiklerini ailelerine öğretmek üzere gönderir[292]
Oyun ve eğlencenin, eğitim ve öğretimi kolaylaştıran bir unsur olduğu kabul edilir Hz Peygamberle evlenirken henüz küçük yaşta olan Hz Aişe'nin, kız arkadaşlarıyla oyun oynadığı ve Hz Peygamberin bunu normal karşıladığı rivayet edilir[293]
Hz Peygamber'in hanımlarının, Medine'devrinde kızların eğitim ve öğretimi ile ilgilendikleri; müminlerin anneleri olan bu kadınların, evlerine gelen genç kızlara bildiklerini öğrettikleri ve İslâm hakkında onlara bilgi verdikleri anlaşılmaktadır Bu kız öğrenciler, öğrendikleri bilgileri başkalarına anlatarak ilme hizmet etmişlerdir[294]
el-Belazurî, ilk müslümanlardan olan Sa'd b Ebî Vakkas'm, kızma yazı öğrettiğini kaydeder[295] Daha sonra, İslâm'da kadına yazı Öğretmenin yasak olduğuna dair hadisler rivayet edilmiş ve bu rivayetler müslümanlan epeyce uğraştırmıştır Maamafih ha-disçiler, bu rivayetlerin uydurma olduklarını ortaya koymuşlardır[296]
Hz Peygamber devri kadınlarından olan Şifâ bint Abdillah'ın yazı yazmayı bildiği ve Hz Peygamberin eşi Hafsa'ya da Öğrettiği anlaşılmaktadır[297]

B- Toplu Eğitim

Hz Peygamber'in, kendisine vahyedilen Kur'ân'ı kadın erkek ayırımı yapmadan herkese ulaştırma ve duyurma gayreti içinde olduğu, takip ettiği tebliğ faaliyetlerinden anlaşılmaktadır Esasen o, insanlara gönderilen bir mesaj olan Kur'ân'ı,[298] onlara (kadm-erkek bütün insanlara) ulaştırma ile görevlendirilen elçidir[299]
Ibn tshak'm, eserinde kaydettiği, "Kur'an, Rasûlullah'a indiği zaman onu, Önce erkeklere, sonra da kadınlara okurdu"[300] rivayeti, Kur'ân'm kadınlara tebliğ şekline ışık tutmaktadır
Mekke devrinde Hz Peygamber, Safa tepesinde bulunan Da-ru'1-Erkam'da tebliğ fâaliyetini sürdürürken kadınların da orada hazır bulunduklarına işaret edilmektedir[301]
Hz Peygamber devrinde mescidlerin en önemli fonksiyonlarından birinin de eğitim ve Öğretim olduğu anlaşılmaktadır Müslümanlar, mescitlerde, Hz Peygambere gelen ayetleri ve onun açıklamalarını dinlemeleri yanında, Hz Peygamber'in başka konulardaki görüşlerini de bizzat onun ağzından öğrenme imkanını bulurlar
Mescitlerde yapılan bu eğitim ve öğretim faaliyetlerine, kadınların da katıldığını ifade etmeliyiz Medine devrinde Hz Peygamber mescidinde kadınlara mahsus bir suffenin olduğu ve sabah namazlarında erkek saflarının arkasında bir kadın safının oluşturulduğu rivayet edilmektedir[302]
Bu toplu eğitimlerde Hz Peygamber'in, bazan kadınlara ayrıca zaman ayırdığı anlaşılmaktadır Hz Peygamber bir gün namazdan sonra kadınların yanına gelir ve onlara bazı şeyler söyler[303] Ayrıca onun, kadınları yanlış davranışlardan sakınmaları için uyardığı ve kadınların ona sorular sorarak bilmedikleri konuları öğrendikleri rivayet edilmektedir[304]
îbn Sa'd, cuma namazına giden kadınların, mescidde erkek saflarının arkasında oluşturdukları safta Hz Peygamber'in hutbesini dinlediklerini kaydeder[305] Bu sebeple kaynaklar, cuma namazlarında ve hutbelerinde Hz Peygamber'in ağzından Kaf sûresini öğrenen kadınlardan bahseder[306] Hz Peygamber'in hanımı Ummu Seleme, evinde saçlarını taratırken Hz Peygamber'in minberden: "Ey insanlar11 diye hitap etmeye başladığını duyunca saçını tarayan kadına: "Bırak, sonra tararsın" der Kadın: "O erkekleri çağırıyor, kadınları çağırmıyor" dediği zaman, Ummu Seleme: "Ben de insanım" der ve Hz Peygamber'in konuşmasını dinlemeye gider[307]
Ummu Fadl bint el-Harise, vefatından Önce, en son akşam namazında Hz Peygamber'in ağzından el-Murselat sûresini dinlediğini rivayet eder[308]
Hz Peygamber devrinde Ramazan ve Kurban bayramlarının, mescid'in dışında bir yerde (musalla) toplanılarak kutlandığı ve namaz kılındığı rivayet edilmektedir Hz Peygamber'in burada kılınacak namazlara, çıkabilecek durumda olan kadınların gelmelerini söylediği anlaşılmaktadır Hz Peygamber'in bu toplantılarda genel konuşma yaptıktan sonra ayrıca kadınlara özel hitapta bulunduğu ifade edilmektedir[309] Kadınlar arka safta oldukları için konuşmaları duymamış olabilecekleri veya sadece kadınları ilgilendiren konuların dile getirileceği yahut da onlara ayrıca hitap etmenin daha etkili olacağı düşünüldüğü için Hz Peygamber'in kadınlara ayn konuşmalar yaptığı söylenebilir Bu konuşmaların kadınları eğitici olduğu ve onları devletin giderlerine katılmaya teşvik ettiği rivayet edilir[310]
Müslüman kadınların, Hz Peygamberin evine gidip O'nunla sohbet ettikleri ve böylece O'ndan pek çok bilgi öğrendikleri anlaşılmaktadır Bir gün Kureyşli kadınlar Hz Peygamberle sohbet ederken Hz Ömer içeri girmek için izin ister O'nun sesini duyan kadınlar, örtülerini almaya davranırlar Kadınların Hz Peygamberle çok rahat ve yüksek sesle konuştukları, çokça soru sordukları nakledilir[311]
Ensar kadınlarının da her konuda Hz Peygambere soru sorup bilgilerini artırdıkları bilinmektedir HzAişe bu konuda: "Ensâr kadınları ne iyi kadınlardır Hayaları öğrenmelerine engel olmaz" der[312]
Hz Peygamber'in kadınlara va'z ettiği, onlara tavsiyelerde bulunduğu ve bazı emirler verdiği; bu cümleden olarak takılarını göstermemelerini istediği rivayet edilmektedir[313] Hz Peygamber'in kadınları bir arada bulduğu zaman onlara Kur'ân okuduğu ve açıklamalarda bulunduğu anlaşılmaktadır Nitekim Esma bint Yezid Hz Peygamber'in kadınlar topluluğuna uğrayıp selam verdiğini söylerken diğer taraftan bazı kaynaklar, Mekke fethi sırasında kendisine bey'at için gelen kadınlara Hz Peygamberin Kur'an okuduğunu zikrederler[314]
Hz Peygamber devri kadınlarının, ilim öğrenmek için her fırsatı değerlendirdikleri söylenebilir Ebu Said el-Hudrî'den gelen bir rivayete göre, bir kadın, Hz Peygambere gelir ve erkeklerden ayrı özel bir gün ayırmasını ister ve "Bu günde Allah'ın sana öğrettiklerinden bize Öğret" der Bu günü ve toplantı yerini Hz Peygamber belirler Kadınlar o gün istenen yerde toplanırlar ve Hz Peygamber gelip onlara özel ders verir[315] Bu rivayete dayanarak, Hz Peygamber'in kadınlara haftada bir gün ayırdığını söyleyenlerin [316]görüşlerine katılmamakla birlikte, Hz Peygamber'in zaman zaman sadece kadınlara bilgi vermek üzere onlarla bir araya geldiğini söyleyebiliriz [317]

C- Kadınların Eğitimi İçin Hz Peygamberin Özel Gayretleri

Hz Peygamber, tebliğ faaliyetine yakın akrabasından başladığı gibi eğitim ve öğretime de kendi hanımlarından başlar HzPeygamber'in, ilk eşi Hz Hatice'ye abdest almayı ve namaz kılmayı öğrettiği ifade edilmektedir[318] Yine onun, genç ve zeki olan hanımı Hz Âişe'nin yetişmesine ayn bir önem verdiği anlaşılmaktadır, ilk müslümanlardan olan HzEbu Bekir'in evine sık sık giden Hz Peygamber, Mekke devrinde bu evde ebeveyninin terbiyesinde bulunan Aişe'ye iyi davranmasını annesi Ummu Ru-man'a tavsiye eder[319] Buna göre Hz Peygamber'in, onun eğitim ve öğretimiyle Medine devrinde gerçekleştirilen düğünden çok önce ilgilendiği ve bu ilginin düğünden sonra daha da arttığı söylenebilir
Hz Aişe, bir ayet indiği zaman onun ifade ettiği helal, haram, emir ve yasağı iyice kavramaya çalıştıklarını sövler[320] Bunun için Hz Peygamber'in en çok sevdiği insan olan Hz Aişe'nin bu sevginin verdiği rahatlık içinde ayetlerden anlamadığı yerleri Hz Pey-gamber'e sorduğu nakledilmektedir Hatta Hz Âişe, bazan hiç kimsenin düşünmediği sorular yönelterek Hz Peygamberden ayetlerin tefsirini öğrenir Nitekim o, "Yerin başka bir yerle, gök-lerin da başka göklerle değiştirildiği gün "[321] ayeti hakkında " Bu sırada insanlar nerededir?" diye sorunca, Hz Peygamber: "Bunu senden önce ümmetimden hiç kimse sormadı, insanlar, o gün sırat üzerindedir" diye cevaplar[322]
Yine Hz Âişe, aynı konuda Kur'ân'da yer alan bazı ayetler arasındaki anlam farklılıklarını ve anlaşılmayan hususları Hz Peygamber'den öğrenir[323]
Hz Peygamber, sabah namazının sünnetini kıldıktan sonra Hz Âişe uyanmışsa onunla sohbet eder[324] Bu sohbetlerde, Hz Peygamber, genç eşine yeni bilgiler öğreterek O'nun ilminin artmasını sağlamıştır diyebiliriz Hz Peygamber, yanından ayrılan kısa boylu bir kadının kısalığına işaret eden Hz Aişe'ye bu hareketinin yanlışlığını söyler[325] Bu örnekte olduğu gibi Hz Peygamber, diğer hanımlarının yanlışlıklarım da düzelterek, onların doğ-ruları daha iyi öğrenmelerini sağlamış olur Nitekim O, cuma günü oruç tutan Cuveyriyye bint el-Haris'e orucunu bozmasını söyler[326]
Hz Peygamber'in hanımlarından Ümmü Seleme, anlayamadığı konuları kocasına sorarak öğrenir Bazı konularda O'nun Hz Âişe'den daha bilgili olduğu anlaşılmaktadır[327]Hz Peygamberin Ummu Seleme'ye akşam ezanında okunacak bir dua öğrettiği rivayet edilir[328]
Hz Peygamber devri kadınlarının eğitim ve öğretimi için en önemli yollardan birinin de Hz Peygamber'e kadınların şahsen başvurmalarıdır diyebiliriz Bu konuda kadınların, erkeklerden biraz daha şanslı oldukları anlaşılmaktadır Kadınların başvuruları konusunda Hz Peygamber'in çok fadakarlıkta bulunduğunu, günün her saatinde ve her yerde kendisine gelen kadınların dertleriyle ilgilendiğini, onların sorularına cevap verdiğini ve son derece sabırlı olduğunu tesbit ediyoruz
Hz Peygamber'in kadınlarla diyalogu çok iyi olduğu için, onlar, pekçok konuda Hz Peygamber'e başvurup bilgi alırlar Kadınların rahat hareket etmeleri için Hz Peygamberin bazı açıklamalar yaptığı da dikkat çekicidir Ensardan Ümmü Kesîr bint Zeyd isimli bir kadın, kız kardeşiyle birlikte Hz Peygamber'in huzuruna girip ona: "Kız kardeşim sana bir şey sormak istiyor, fakat utanıyor" deyince Hz Peygamber: "Soracağın şeyleri sor, çünkü ilim talebi farzdır" buyurur Bunun üzerine kadın sorusunu sorar[329] Yine başka bir kadın, Hz Peygamber'e gelir ve O'nunla konuşur Hz Peygamber, kadına tekrar gelmesini söyleyince o: "Ya Rasûlallah eğer seni bulmazsam (ölümü kasdederek) ne yapayım?" diye sorar Hz Peygamber: Eğer beni bulamazsan Ebu Bekir'e başvur" diye cevap verir[330]
Sorulan soruları ve alman cevapları Hz Peygamber'in hanımları da dinlediği için böylece onların da bilgilerini artırdıkları anlaşılmaktadır
Ensardan olan Ummu Suîeym, Hz Peygamber'e kadının ihti-lam olunca yıkanıp yıkanmıyacağım sorunca Hz Peygamber'in hanımı Ümmü Seleme, utandığı için yüzünü örter Kadının da ih-tilam olabileceğini ve yıkanması (gusl abdesti alması) gerektiğini söyledikten sonra Hz Peygamber, bunun sebebini Ummu Seleme'ye, çocuğun annesine de benzemesi misaliyle açıklar[331]
Mevcut rivayetlerde, kadınların Hz Peygamber'e hayz (adet, aybaşı) hakkında çokça soru sordukları anlaşılmaktadır[332]
Hz Peygamber'in, kadınların eğitim ve öğretimi için özel öğretmenler görevlendirdiği de anlaşılmaktadır Mekke devrinde, özellikle müslümanhğmı gizleyen insanların bulunması, özel hocaların görev yapmasını gerektirir Hz Ömer, müslüman olmadan önce, kız kardeşi Fâtıma (Ummu Cemîl) bint el-Hattab kocası ile beraber islâm'a girer Hz Peygamber, bu aileye özel Öğretmen olarak Habbab b el-Eret'i görevlendirir îbn Hişam bu görevlen-dirmenin, Fatıma'mn eğitim ve öğretimi için yapıldığını açıkça şöyle ifade eder: "Habbab b el-Eret, Fatıma bint el-Hattab'a Kur'ân okutmak için O'nun yanma giderdi"[333] Bu gün anladığımız gibi o, sadece Kur'ân okumayı öğretmez Aym zamanda bu ayetler üzerinde düşünmek, tartışmak ve daha iyi anlamak için onların beraberce mütalaada bulundukları, başka rivayetlerden anlaşılmaktadır Gelen ayetlerin, yazılı olarak Fatıma'mn yanında bu-lunması ve çalışmanın bunlar üzerinde yapılması, diğer önemli
bir husustur diyebiliriz[334]
Birkaç erkek, Hz Peygamber'in halasının kızı olan Zeyneb bint Cahş'a evlenme teklif eder Zeyneb, kız kardeşi Hamne'yi Hz Peygambere göndererek bu konuda ne tavsiye edeceğini sordurur Hz Peygamber, Zeyneb'e: "Allah'ın kitabını ve Peygamber'in sünnetini kendisine öğretecek olan Zeyd b Harise' ile evlenmeyi tavsiye eder Bunun üzerine Zeyneb, Zeyd'le evlenir[335]
Evleneceği kadına verecek mihri olmayan ve Kur'ân'dan bir kaç sûreyi ezbere bilen veya yazılı metnine sahip olan bir erkeği, Hz Peygamber bu sûreleri [336] evleneceği kadına öğretmesi karşılığında evlendirir el-Buhari, bu hadisi "Sizin en hayırlınız Kur'ân'ı öğrenen ve öğretendir" babında zikretmektedir[337] el-Buhârînin kaydettiği rivayette "Kur'ândan beraberinde ne var?11 ifadesinden o erkeğin yanında hangi sürelerin bulunduğunun sorulmuş olabileceğini anlayabiliriz Bu metinlerin kadına öğretilmesi gayesiyle erkeğin bu hizmeti, mihir yerine kabul edilmiştir[338]
Hz Peygamber, Hevâzin esirlerinden olan Raita bint Hay-yan'ı Hz Ali'ye verir ve: "Ona Kur'ân'dan bir şeyler öğret" diye emreder[339]
Dilinde tutukluk olan Ummu Eymen, Hz Peygamber'in yanına geldiği zaman "Selâmun lâ Aleykum" diye yanlış selam verir Hz Peygamber, ona sadece "es-Selâm" demesini söyler[340]
Eğer kadın iyi bir eğitim almışsa, çocuklarını da aynı şekilde eğitebileceği ve bu sebeple onların eğitim ve Öğretiminin son derece önemli olduğu bilinmektedir Hz Peygamber'in zaman zaman sahabîlerin evlerine gittiği ve ev hanımlarının yanlış davranışlarını gördüğü zaman bunları düzelttiği anlaşılmaktadır Bir gün Hz Peygamber evlerinde olduğu sırada Leyla bint Ebi Hasme'nin, oğlunu, hurma vereceği va'diyle yanma çağırırken yalan söylediği anlaşılır Hz Peygamber, O'na hareketinin yanlışlığını söyler ve kendisi aleyhine yalan söyleme günahı yazılacağını bildirir[341] Yine, kumasını kıskandırmak için yalan söyleyen bir kadına Hz Peygamber, günah kazanacağını söyler[342]
Hz Hamza ile evli olan, Ensardan Havle bint Kays, amcasını ziyarete gelen Hz Peygamber'den hadisler rivayet eder[343] Bu ziyaretlerde Hz Peygamber'i dinleme imkanı bulunan kadınların, bilgilerini artırma yanında yanlışlarını da düzelttikleri anlaşılmaktadır
islâm için büyük sıkıntılar çekmiş ve sonunda da kocası Cafer b Ebi Talib'i kaybetmiş olan Esma bint Umeys'e Hz Peygamber'in, sıkıntılı zamanlarda okuyacağı bir dua öğrettiği rivayet edilmektedir[344]
Her konuyu Hz Peygamberle konuşanların yanında, bazı konuları O'na hanımları vasıtasıyla soranlar da bulunmaktadır[345]
Kadınların eğitim ve öğretimi derken, bununla sadece dinî bilgileri öğrenmelerini veya bugünkü tabirle ilmihal bilgilerini elde etmelerini kastetmediğini ifade etmeliyiz, islâm dini, dünya ve ahireti ayırmadan beraberce düşündüğü için bu görüşün eğitim ve öğretime de yansıdığı gözükmektedir Dinle ilgisi olmayan ve her insanı ilgilendiren konuların da kadınların eğitim ve öğretiminde söz konusu olduğu anlaşılmaktadır Genelde kaynaklarımızın ihmal ettiği bu tip konulardan bazı örnekler yine de zamanımıza kadar gelmiştir, ibn Kuteybe'nin kaydettiği üzere, koyunlarının çoğalmasını isteyen bir kadın, bunu sağlayamadığını Hz Peygamber'e açar, Hz Peygamber koyunların rengini sorar ve siyah olduğunu öğrenir Bu bilgileri aldıktan sonra Hz Peygamber kadına: "Koyunlarının içine beyaz renkli koyunlar kat" diye tavsiyede bulunur[346]
Bu çalışmamızın çeşitli yerlerinde de görüleceği üzere, Hz Peygamber devri kadınlarından bazıları şiir, tıp, neseb ilmi vb birçok konuda erkekleri geride bırakacak şekilde bilgili oldukları anlaşılmaktadır Buna göre kadınlara, bu konularda kendilerini yetiştirme ortamlarının sağlandığı veya onların ilim konusunda engellenmediği açıkça görülmektedir [347]

II Kadınların Eğitim Ve Öğretime Katkıları

A- Hz Aişe

"Erkeklerden kemale erenler çoktur Kadınlardan Meryem bini îmran ve Fir'avn'ın hanımı Asiye'den başka kadınlar kemale ermedi Âişe'nin kadınlara üstünlüğü, tiridin diğer yemeklere üstünlüğü gibidir"[348] ve "Bu soruyu senden başka ümmetimden hiç kimse sormadı"[349] diyen Hz Peygamber, Hz Âişe'nin kemaline işaret eder Hz Âişe'nin ilmî iktidarını ve büyüklüğünü herkes kabul etmektedir "Âişe'nin insanların en bilgilisi"[350] olduğu görüşünde olanların yanında, " dinin öğrenilmesi ve onun müslü-manlara anlatılması" konusunda O'na ortak olacak hiç kimsenin bulunmadığı kanaatinde olanlar da bulunmaktadır[351] Ayrıca O'nun, Hz Peygamber'in sünnetini, Kur'an ayetlerini ve farzları (veya miras hukuku feraiz) en iyi bir şekilde bildiği ve görüşünde isabetli olduğu rivayet edilmektedir[352] Bu sebeple pek çok insanın O'na başvurması yanında Hz Peygamber'in ashabının en büyüklerinin de O'na sorular yöneltip görüşlerim aldıkları anlaşılmak' tadır[353]
Urve b ez-Zubeyr, O'nun hakkında: "insanlar arasında Kur'ân'ı, farzı, helali, haramı, şiiri, Arap tarihim ve neseb ilmini Hz Aişe'den daha iyi bilen hiç kimseyi görmedim"[354] derken haksız değildir
Hz Peygamber devrinde kadın eğitim ve öğretimine verilen önemi göstermesi ve ilminden başkalarının yararlanmasını ortaya koyması bakımından Hz Âişe'nin söz sahibi olduğu ilim dallarının dinî ilimlerle sınırlı olmadığını ifade etmeliyiz
Hz Âişe'nin Kur'ân'ı çok iyi bildiğini ve tefsirini en iyi yapanlardan biri olduğunu söyleyebiliriz O'nun kendisine bir Kur'ân yazdırdığını ve bazı ayetleri Hz Peygamber'den işittiği şekilde, diğerlerinden farklı şekilde yazdırdığı rivayet edilmektedir[355]
Hz Âişe'nin ayetlerin daha iyi anlaşılmasına yardım eden nüzul sebepleri konusunda da önemli bilgiler aktardığı anlaşılmaktadır[356]
Hz Âişe herhangi bir konuda görüş beyan ederken Kur'ân'dan delil getirir ve değişik şekillerde anlaşılan ayetler arasındaki ayrılığı ortadan kaldıracak bilgiler verir Nitekim o, Hz Peygamber'in Allah Teala'yı görmediğini "Gözler Onu görmez "[357] ayetim delil getirerek ifade ederken "Peygamber onu apaçık ufukta görmüştür "[358] ayeti ile "Andolsun ki Muhammed onu başka bir inişte de görmüştür"[359] ayetindeki zamirin (onu) Cebrail'i ifade ettiğini söyler[360]
Hz Peygamber'in gelen ayetlerden bazılarını tebliğ etmediği ve bazı insanların gelecekten haber verdikleri şeklindeki görüşleri, yine Kur'ân'dan ayetler okuyarak çürütür[361]
Hz Âişe, aynı manayı ifade etse de, Kur'ân'da yer alan ayetleri değiştirerek başka kelimelerle ifade etmeyi uygun bulmaz Nitekim o," Hz Peygamber'e "Hatemunnebiyyîn" yerine "ondan sonra nebi yoktur" demeyin" der[362]
Iraklı bir araştırmacı Kur'ân'm nüzul sırası ile ilgili bilgi almak gayesi ile Hz Aişe'ye başvurur Hz Aişe, onu bu konuda bilgi verir ve mushafinı çıkararak ona ayetler imlâ ettirir[363] Bu ve buna benzer rivayetlere bakarak Hz Aişe'nin, Medine dışındaki diğer müslümanlarm eğitim ve öğretimine de önemli katkıları olduğu söylenebilir
Hz Âişe'nin, Hz Ebu Bekir, Hz Ömer ve Hz Osman devrinde fetva verdiği ve bunu ölünceye kadar sürdürdüğü rivayet edilmektedir[364] Diğer taraftan şer'î hükümlerin dörtte birinin ondan nakledildiği zikredilmektedir[365] Urve b ez-Zubeyr, O'nun îslâm hukuku alanında bilgili olmasının sebebini, Hz Peygamberin eşi ve Hz Ebu Bekir'in kızı olmasına bağlar[366]
Ebu Muse'l-Eş'arî şöyle demektedir: "Hz Peygamberin Ashabı şüpheye düştükleri herhangi bir konuyu Aişe'ye sorsalar muhakkak O'nda buna dair bir bilgi bulurlardı"[367] Ebu Musa'nın da O'ndan gusulle ilgili bilgiler aldığı rivayet edilir Bilhassa O, kadınların hayz (aybaşı hali) dan temizlenmesi ile ilgili çok önemli açıklamalar yapar[368] Onun bu konuda Hz Peygamber devrinde Öğretmenliğe başladığım söyleyebiliriz Bir kadın, Hz Peygam-ber'e hayzden nasıl temizleneceğini sorar O da anlatır, fakat kadın anlamaz Hz Aişe, onu bir kenara çeker ye ona nasıl temizleneceğini öğretir[369]
el-Buhari, Hz Âişe'ye yahudi bir kadının da gelip bir şeyler sorduğunu kaydeder[370]
islâm hukukunun diğer dallarında olduğu gibi, feraiz (miras hukuku) hakkında da Sahabîlerin büyüklerinin ondan bilgi aldıkları rivayet edilmektedir[371]
Hz Aişe'nin, hadis ve sünnetin daha sonraki nesillere doğru aktarılması ve doğru anlaşılması konusunda hiçbir insana nasip olmayan hizmetler yaptığım söyleyebiliriz Şimdilik O'nun, Hz Peygamber'den 2210 hadis rivayet ettiği bilinmektedir[372]
Hz Ömer ve Hz Osman gibi büyük sahabilerin sünnet (Hz Peygamberin söz, davranış ve kabulleri) konusunda Hz Aişe'ye başvurdukları ve O'ndan bilgi aldıkları bilinmektedir[373] Hz Aişe pasif bir eğitici olarak kalmaz O, kendisine başvuru olmasa da yapılan yanlışlıklara müdahele ederek, Hz Peygamber'in vefatından hemen sonra islâm'ın yanlış anlaşılıp ve yanlış aktarılmasını önlediği gibi islâm dünyasında tenkit (istidrak) fikrinin gelişmesine de büyük katkılar yapar Hz Ömer ve oğlu Abdullah, Hz Peygamber'den, ailesinin ağlamasının, Ölünün azap edilmesine sebep olacağı anlamında bir hadis rivayet ederler Hz Aişe,onların yanıldıklarını ifade eder ve günahkar bir insanın ardından ağlayan ailesine uğrayan Hz Peygamber'in: "Bunlar ağlıyorlar, ama ölüleri elbette hata ve günahın karşılığını görecektir" dediğim rivayet ederek yapılan yanlışlığı düzelttikten sonra "Hiç bir günahkâr başkasının günahını çekmez"[374] ayetini delil olarak getirir[375]
Ibn Ömer'in, Hz Peygamber'in Bedir savaşında ölen Mekkeli müşrikler hakkında "Onlar dediklerimi işitir" dediğini rivayet ettiğini duyan Hz Âişe, bu hadisin böyle olmadığını, Hz Peygamberin; "Onlar, kendilerine söylediklerimin doğru olduğunu elbette şimdi bilecekler" dediğini söyler ve "Bil ki sen, ölülere işittire-mezsin"[376] ayetini de delil olarak getirir[377] Yine Hz Aişe, guslederken kadının saçlarının Örgülerini bozması gerektiğini söyleyen Ibn Ömer'in bu görüşüne karşı çıkar ve buna gerek olmadığını söyler[378]
İbn Abbas, Basra'da, hedy (Hacca gitmeyen bir kimsenin Mekke'de hac zamanında kesilmek üzere gönderdiği kurbanlık) gönderen bir kimsenin ihrama girmesi gerekeceği şeklinde fetva verir Hz Âişe'den durum sorulunca bu fetvanın yanlış olduğunu söyler[379]
Ebu Hureyre'nin Hz Peygamberden "Uğursuzluk, ev, kadın ve attan olur" diye bir hadis rivayet ettiğini duyan Hz Âişe, buna çok kızar ve" Allah'a yemin olsun ki Hz Peygamber bunu söylemedi O, cahiliye devri insanlarının böyle bir düşüncede olduklarını söyledi" dedikten sonra "Yeryüzünde vuku bulan ve sizin başınıza gelen herhangi bir musibet yoktur ki biz onu yaratmadan Önce bir kitapta yazılmış olmasın, şüphesiz bu Allah'a göre kolaydır"[380] ayetini okur[381] Birgün Ebu Hureyre Medine mescidinde Hz Âişe'nin odasına yakın bir yerde oturur ve hadis rivayet eder Fakat rivayet ettiği hadislerde yanlışlıklar yapar Bunları duyan Hz Âişe, yaptığı yanlışlıkları Ebu Hureyre'ye söylemek istediğini, fakat teşbihini bitirmeden ayrıldığı için O'na, bunları söyleme imkanı bulamadığını yeğeni ve talebesi Urve b ez-Zubeyr'e anlatır[382] Ebu Hureyre, cünüp sabahlayan kimsenin o gün oruç tutamayacağı şeklinde bir fetva verir Hz Âişe ve Ummu Seleme, Hz Peygamberi cünüp olarak sabahladığı halde orucunu tuttuğunu söyleyerek verilen fetvanın yanlışlığını ortaya koyarlar[383]
Hz Aişe'nin, bazı kimselere kırgın olduğu için veya başka bir sebeple bu tenkitleri yaptığını söylemek yanlış olur O, sadece Kur'ân ve sünnetin yanlış anlaşılmasını önlemek, doğruları ortaya koymak ve müslümanlarm yanlışlıklara düşmesini önlemek için bu haklı tenkitleri yöneltmiştir diyebiliriz Nitekim bir gün Ebu Hureyre Hz Peygamber'den bir hadis rivayet ederken Abdullah b Ömer O'na: "Sen Hz Peygamberden çok hadis naklediyor-sun, bu rivayet ettiğin hadisler konusunda dikkatli ol" diyerek elinden tutup Hz Âişe'ye götürür Hz Âişe, Ebu Hureyre'nin rivayet ettiği bu hadisin doğru olduğunu "Ebu Hureyre doğru söylemiştir," diyerek ifade eder[384]
Hz Aişe'nin, yanlışlığı kim yaparsa yapsın korkmadan eleştirdiğini, halife (devlet başkanı) olduğu sırada Hz Osman'ı tenkit etmesi göstermektedir[385]
Hz Âişe'nin, vaaz yaparken dikkat etmesi gereken hususların neler olduğunu Medine vaizi olan îbn Ebi's-Saib'e söyleyerek onun yanlışlıklarını düzelttiği nakledilmektedir[386]
Hz Âişe'nin yaptığı tenkit ve düzeltmeleri islâm alimleri müstakil «kitaplarda toplamaya çalışmışlardır Bunlar arasında Bedru'1-din ez-Zerkeşınin el-îcabe li İradi Ma's Tadrekethu Âişe ala's-Sahabe adlı eserinin oldukça önemli olduğu anlaşılmaktadır[387]
ez-Zerkeşî'nin bu eserini okuduktan sonra şunu söyleyebiliriz: Eğer Hz Âişe, tenkitleri ile yapılan yanlışlıkları düzeltmesey-di bu yanlışlıkların sürmesi ve bunlara yenilerinin eklenmesi kaçınılmaz olacaktı Çünkü Kur'ân ve hadise yanlış metodlarla yaklaşıldığı zaman ister istemez yanlış sonuçlar çıkacaktır Hz Âişe'nin bilhassa kadınların aleyhine yorumlanan ayet ve hadisleri doğru açıklaması[388] ayrı bir önem arz etmektedir
Hz Âişe'nin büyük talebelerinden olduğu anlaşılan ve hicrî 153 tarihinde ölen Amre bint Abdirrahman b Sa'd b Zurare'nin hocasından hadisler rivayet ettiği ve Hz Aişe'den öğrendiği bilgileri daha sonrakilere aktardığı ifade edilmektedir[389]
Hz Âişe'nin kaz öğrencileri arasında yetim bir kız olan Su-meyte ei-Leysiyye,[390] Ümmü Külsüm bint Ebi Bekir,[391] Hz Âişe'den hadis ezberlediği açıkça zikredilen Safiyye bint Şeybe,[392] Muhammed b Ebi Bekir'in kızları ve daha başka kızlar sayılabilir[393]
Hz Âişe'nin erkek öğrencilerinin başında kız kardeşi Esmâ'nın oğlu Urve b ez-Zubeyr'i zikredebiliriz Çok hadis bilen ve güvenilir bir muhaddis olan Urve'nin aynı zamanda büyük bir hukukçu ve tarihçi olduğu rivayet edilmektedir
Sahabilerden sonra Medine'nin en büyük alimlerinden ve devrinin en iyi hukukçularından Said b el-Museyyeb'in hocaları arasında Hz Aişe'nin adını da görmekteyiz
el-Muvatta isimli eserin yazarı Malik b Enes'in hadis rivayet ettiği Alkame b Ebi Alkame, Kur'ân'ı en iyi okuyan kişilerden olduğu için Kureyş'e imamlık yapan Zekvân (Ebu Amr), Ebu Yunus ve Ebu's-Saib (Osman)'m Hz Aişe'nin azatlı köleleri oldukları ve ondan hadis rivayet ettikleri anlaşılmaktadır[394]
îbn Ebi Atik ve el-Kasım b Muhammed'in Hz Aişe'nin yanında hadis öğrendikleri rivayet edilmektedir[395]
Medine dışından Hz Âişe'ye ilim Öğrenmek gayesiyle gelenler bulunduğu anlaşılmaktadır Havazin kabilesinin mevlası ve aslen Mısırlı olan Salim Sebelan'ın Hz Peygamberin hanımlarına gitmek için yolculuk yaptığı ve Hz Âişe'den hadis rivayet ettiği[396] ve yine Abdullah b Şihab el-Havkanî isimli bir kişinin Hz Âîşe'ye misafir olduğu rivayet edilmektedir[397] Mezhic kabilesinden olan ibrahim b Yezid b el-Esved en-Nehaî ve aynı kabileden Abdurrahman b el-Esved b Yezid'in çocukken ve daha sonraları Hz Âişe'den ilim aldıkları anlaşılmaktadır[398]
Hz Ömer, Ebu Hureyre, Abdullah b Ömer, Abdullah b Ab-bas, Ebu Musal-Eş'arî gibi sahabiler başta olmak üzere Hz Âişe'den hadis rivayet eden kişilerin 200 den çok olduğu zikredilmektedir[399]
iyi bir eğitimci ve öğretmen olan Hz Aişe, çocukların eğitim ve öğretiminde şiirin önemine işaret ederek, onlara şiir öğretmenin, konuşmalarına güzellik kazandıracağını söyler Şair Lebid'e ait bin beyt rivayet edebileceğini söyleyen Hz Âişe, babasının hastalığı sırasında şiir söyleyerek bu kabiliyetini de ortaya koyar[400]
Hz Âişe'nin, Cemel savaşında orduya yaptığı konuşma ile, hitabet dalında da başarılı olduğu ve Arapçayı kullanmadaki ustalığını [401]ortaya koyduğu rivayet edilerek, O'nun fesahatından övgüyle bahsedilir[402]
Kısaca Hz Âişe'nin,tefsir, hadis, fıkıh ve feraiz dallarında sözü dinlenir bir ilmî şahsiyete sahip olduğu veneseb, tarih, siyer, tıp, astronomi, şiir, hitabet, eğitim ve siyaset alanlarında da bilgi sahibi bir insan olduğu söylenebilir[403]
Hz Âişe'nin, toplumda hakkı olduğu yeri elde ettiği, sözü dinlenir ve görüşüne itibar edilir bir insan olduğu anlaşılmaktadır Hilafetinin sonunda Hz Osman'ın, Medine'yi basan ve evini kuşatan işgalcileri yatıştırması için Hz Âişe'ye başvurduğu fakat Hz Âişe'nin sesini çıkarmadığı rivayet edilmektedir[404] Muaviye'nin Hicaz valisi Mervan, Medine'de hutbe okurken, Yezid b Muavi-ye'ye babasından sonra beat edilmesini isteyince Abdurrahman b Ebi Bekir, karşı çıkar Vali, O'nu cezalandırmak için yakalanmasını emredince Abdurrahman kız kardeşi Hz Âişe'nin evine sığınır ve artık vali de ona birşey yapamaz[405]

B- Ümmü Seleme

Ümmü Seleme'nin islâm'a girişi ve bu uğurda çektiği sıkıntılara yukarıda yer verdik Şimdi O'nun Hz Peygamber'den öğrendiklerini insanlara aktarması ile ilgili çalışmaları üzerinde durmak istiyoruz
Ümmü Seleme'nin İslâm'a ilk yıllarda girmesi, kocasının ölümünden sonra Hz Peygamberle evlenmesi, zekası ve öğrenme arzusu O'nun dinî konularda bilgi sahibi olmasını sağlamıştır diyebiliriz Bu sebeple O'nun, İslâm'ı en iyi bilen kadınlar arasında olduğunu söyleyebiliriz
Ümmü Seleme'nin Kur'ân'm muhtevasını çok iyi bildiği, Hz Peygamber'e yönelttiği sorulardan-anlaşılmaktadır[406] O, hem Kur'ân hem de hadisler hakkında Hz Peygamber'e sorular yöneltip anlayamadığı hususların açıklığa kavuşmasını sağlar ve bunları diğer müslümanlara öğretmekle de islâm'ın daha iyi anla-şılmasına yardımcı olur
Ümmü Seleme, Hz Peygamber'den [407]hadis rivayet ederek en çok hadis rivayet eden kadın olan Hz Âişe'den sonra ikinci sırada yer alır[408]
el-Belazurî, Ümmü Seleme'nin okuma bildiğini fakat yazı yazmadığını kaydeder[409]
Ümmü Seleme'nin kadın öğrencilerinin başında kendi-kızı Zeyneb'i söyleyebiliriz[410]
İbn Şebbe, seçkin kadın olarak zikrettiği Cesre'nin Ümmü Seleme ile beraberliğini ve O'ndan hadis rivayet ettiğini kaydeder[411] İbn Hanbel'in Müsned'ine baktığımız zaman Ümmü Sele-me'den hadis alan kadın sayısının yirmiye yakın olduğunu görmekteyiz[412]
îbn Hanbel, Hz Peygamberin ashabından bir grup insanın Ümmü Seleme'ye başvurup ondan hadis öğrendiklerim kaydeder[413] Bu genel ifadenin yanında Abdurrahman ve Hz Ömer gibi büyük sahabilerin de O'ndan bazı bilgiler aldıkları anlaşılmaktadır[414]
îbn Abbas ve Ebu Hureyre, kocası öldükten sonra doğum yapan kadının iddeti konusunda fikir ayrılığına düşerler ve bunu Ümmü Seleme'ye sorarlar Ümmü Seleme, bu konuda Hz Pey-gamber'in uygulamasını söyleyerek fikir ayrılığını ortadan kaldırır[415]
Ümmü Seleme'nin erkek öğrencileri arasında, güvenilir bir alim olduğu ve çok hadis bildiği rivayet edilen Süleyman b Yesar (öl:107 h),[416] devrinde Medine'nin büyük alimlerinden biri olan Said b el-Museyyeb (öl:94 h),[417] Ümmü Seleme'nin yeğeni (kız kardeşi Kureybe'nin oğlu) Abdullah b Abdirrahman b Ebi Bekir,[418] Ümmü Seleme'nin kardeşi Âmir,[419] fıkıh ve hadis konusunda güvenilir bir alim ol'duğu nakledilen Ebu Seleme b Abdir-rahman b Avf (öl: 94 h)[420] zamanında Medinelilerin imamı (kari) Ebu Meymune ve çok hadis bildiği ve güvenilir bir insan olduğu ifade edilen Abdullah b Rafı gibi önemli simalar yer almaktadır[421]
Mervan b el-Hakem'in: "Aramızda Hz Peygamberin hanımları varken başkasına nasıl soru sorarız" dediği ve Ümmü Sele-me'ye bilgi almak üzere adam gönderdiği rivayet edilmektedir[422]
İkindi namazından sonra iki rekat nafile namaz kılınıp kılı-namıyacağı konusunda Hz Âişe'ye soru sorulunca o, bu konuda Ümmü Seleme'nin bilgisi bulunduğunu ve bu konunun ona sorulmasını ister Ümmü Seleme bir gün Hz Peygamber'in ikindi namazından sonra kıldığı iki rekat namazın sebebini sorar Hz Peygamber de gelen elçiler sebebiyle kılamadığı öğle namazının son iki rekatı olduğunu söyler Bu rivayeti nakleden Ümmü-Seleme, ikindi namazından sonra nafile namaz konusunu böylece çözer[423]
Ümmü Seleme'nin, ayet ve hadislerin yanlış^anlaşılmasını önleyen ve yapılan yanlışlıkları ortaya koyan Hz Aişe'nin yanında yer aldığı ve ona destek olduğu anlaşılmaktadır Nitekim yukarıda yer verdiğimiz, ramazan ayında cünüp sabahlayan müslü-manlarm o gün oruç tutamayacağı şeklindeki Ebu Hureyre fetvasına Ümmü Seleme de karşı çıkar[424]
Ümmü Seleme'nin bilhassa kadınları ilgilendiren konularda çok hassas olduğu söylenebilir Bu konularda O'nun zaman zaman Hz Peygamber'e sorular yönelttiği rivayet edilmektedir[425]
Hz Peygamber devrinde kadınlara ait dinî konularla yakından ilgilenen [426]Ümmü Seleme, Hz Peygamber'den sonra bu konularda fetva veren ve görüşüne başvurulan önemli bir kimse haline gelir[427]
Hıms şehrinden [428]olan bir grup kadının Ümmü Seleme'ye başvurup ondan kendilerini ilgilendiren bazı konularda bilgiler aldıkları ifade edilmektedir[429]
Ümmü Seleme'nin, kadının hayızdan temizlenmesi ve hayz süresi ile ilgili çok önemli açıklamalar yaptığı anlaşılmaktadır [430]Yine o, kadm-erkek ilişkileri, kadının giyimi ve Hz Peygamber devri kadınlarının mescide davamlan gibi konularda Hz Peygamber'in görüşlerini sonraki nesillere aktanrÜmmü Seleme'nin Hz Peygamber hakkında yaptığı açıklamalar da son derece önemlidir denebilir[431]

C- Diğer Kadınlar

Eğitim ve öğretime katkıları olan sahabî kadınların başında Hz Aişe ve Ummu Seleme'den sonra, Hz Peygamber'in diğer ha-mmlanmn geldiğini söyleyebiliriz Herhangi bir dinî konuda bilgi edinmek isteyen kimselerin, Hz Peygamber'in hanımlarına başvurdukları kaydedilmektedir[432]
Hadis kitaplarında ve diğer kaynak eserlerde yer alan Hz Peygamber'in hanımlarından alınmış rivayetler, onların bu sahada yaptıkları hizmetleri gösteren en açık delillerdir denebilir
Hz Peygamber'in eşlerinden olan Meymune bint el-Haris'in azatlı köleleri Ata b Yesar ve Süleyman b Yesar'm devirlerinin ileri gelen âlimlerinden oldukları rivayet edilmektedir
Tabakat kitapları incelendiği zaman, ilim sahibi büyük sahabîlerin azatlılarının en önemli özelliklerinin, ilimde yüksek seviyelere çıkmaları olduğu görülür Bunda, onların şahsî kabiliyetleri yanında, kendilerini hürriyete kavuşturan insanların önemli katkıları olduğu söylenebilir Nitekim Atâ ve Süleyman'ın Meymune'den hadis aldıkları anlaşılmaktadır[433]
Güvenilir bir âlim olduğu ve çok hadis bildiği rivayet edilen Meymune bint el-Haris'in kız kardeşi, Berze'nin oğlu olan Yezid b el-Esam'ın teyzesinden hadis aldığı ifade edilmektedir Yezid Rakka'da yerleşir ve bildiklerini talebelerine aktarır[434]
Meymune'nin erkek kardeşinin oğlu olan Abdurrahman b es-Saib el-hilalî, O'ndan hadis rivayet edenler arasındadır[435]
Meymune'nin yapılan bazı yanlışlıkları da düzelttiği anlaşılmaktadır Nitekim Abdullah b Abbas'm, eşinin aybaşı halinde onunla aynı yatakta yatmadığını öğrenen Meymune, bunun sünnete aykırı olduğunu ve Hz Peygamberin hayızlı hanımıyla aynı yatakta kadının sadece dizlerine kadar kapattığı bir elbise içinde beraber yattığını söyler[436]
el-Buharî, içine fare düşen yağ konusunda Hz Peygamberin verdiği fetvayı Ibn Abbas'm Meymune'den rivayet ettiğini kaydeder[437]
Meymune'nin teyzesi olduğu için Abdullah b Abbas'm yetişmesinde rolü olduğunu söyleyebiliriz Abdullah'ın, teyzesi Mey-mune'nin yanına Hz Peygamberin vefatından önce de gittiği, hatta bazı gecelerde O'nun evinde kaldığı ve böylece Hz Peygamberi yakından izleme imkanını bulduğu anlaşılmaktadır[438] Zaten Meymune'den gelen hadislerin çoğunu Abdullah b Abbas, bize aktarmaktadır[439]
Meymune, Hz Peygamberin abdest alması, gusl yapması ve kadınların temizliği ile ilgili konularda rivayetler nakletmektedir[440]
Hz Peygamberin eşlerinden biri olan Cuveyriyye bint el-Ha-ris, ezberlediği hadisleri rivayet ederek ilme hizmet eder[441]
Hac için Hicaz'a gelen ve dönüşte Medine'ye uğrayıp Safiyye bint Huyeyİn huzuruna bazı konularda bilgi almak üzere giren Suheyre bint Ceyfer, Safiyye'nin yanında Kufeli bir grup kadının ondan, kadın-erkek ilişkileri, hayz ve içecekler hakkındabilgi aldıklarını rivayet eder[442]
Hz Peygamberin eşlerinden biri olan Ummu Habibe bint Ebi Sufyan, Hz Peygamber'den hadis rivayet eden kadınlardır O'ndan kızı Habibe, kardeşleri Muaviye ve Utbe, kardeşinin oğlu Abdullah bUtbe, kız kardeşinin oğlu Ebu Sufyan b Said b el-Mu-ğire, azatlı köleleri Salim b Seval ve Ebu'l—Cerrah, Safîyye bint Şeybe, Zeyneb bint Ebi Seleme, Urve b ez-Zubeyr ve Ebu Salih gibi ravilerin hadis aldığı anlaşılmaktadır[443]
Bu ravîler arasında olan birinci Emevî halifesi Muaviye b Ebi Sufyanin, bilhassa Hz Peygamber hakkında Ummu Habibe'den bilgi alması dikkat çekicidir[444]
Ibn Asakir, Ummu Habibe'den on iki kişinin hadis aldığım kaydeder[445]
Okuma ve yazma bilen Hafsa bint Ömer'den altmış kadar hadis rivayet edildiği kaydedilmektedir[446] Genç sahabi hukukçularından ve iyi bir hadisçi olduğu rivayet edilen Abdullah b Ömer'in, kız kardeşi Hafsa'dan hadis aldığı anlaşılmaktadır[447]
Sahabi kadınların, Hz Peygamber'den öğrendiklerini ve gördüklerini insanlara aktarma konusunda üzerlerine düşen sorumlulukları yerine getirmeye çalışarak eğitim ve öğretime en güzel şekilde katkıda bulunduklarını söylenebilir
Bu devrin en önemli ilim öğrenme metodlarından biri olan soru-cevap yolu ile, isteyen herkes onlardan bilgi alır[448] Dinin doğru öğretilmesinde ve zamanla ortaya çıkan yeni problemlerin çözümünde bu kadınların çok önemli görevler yaptıkları anlaşılmaktadır
Hz Peygamber'den hadis öğrenen Hayre bint Ebi Hadra el-Eslemî (Ummu'l-Derda)'mn zeki bir kadın olduğu ve tabiundan (ashaptan sonraki nesil) bir grup insanın, O'ndan hadis aldığı ifade edilmektedir[449] Abdurrezzak, Emevî halifesi Abdulmelik b Mervan'm, eşlerinin eğitim ve öğretimi için Ummu'd-Derda'yı özel hoca olarak evine getirttiğini ve O'nun da bu kadınlara Hz Peygamber hakkında bilgiler verdiğini kaydeder[450]
Şam'da vefat ettiği rivayet edilen Ummu'd-Derdâ'nm, hadis ve diğer konularda sahip olduğu bilgileri Medine dışına taşıyanlardan biri olduğu ve ilmin yayılmasını sağladığı söylenebilir[451]
Dımaşk'a yerleşen ve burada mal mülk sahibi olan bir başka kadın sahabî de Umeyme bint Abd b Bicad'dır Yukarıda kendisinden bahsettiğimiz Rukayka bint Huveylid'in kızı olan Umey-me'nin, Dımaşk'ta ilmî faaliyetlerde bulunduğu anlaşılmaktadır
Umeyme'nin kabilesinden olan ve kendisinden hadis- rivayet eden Muhammed b el-Munkedir'den Malik b Enes hadis almıştır Muaviye b Ebi Sufyan'la çok iyi diyalogu olduğu anlaşılan Umeyme'nin, ölüm döşeğinde de Muaviye'nin başucunda olduğu rivayet edilir[452]
Hz Peygamber devrinde ve daha sonraki devirlerde yetişen alimlerin eğitim ve öğretimlerinde kadınların katkılarını da düşünmenin gerekliliğine işaret etmeliyiz Abdullah b Abbas'ın yetişmesinde, Hz Hatice'den sonra ilk inanan kadın olduğu rivayet edilen annesi Ummu'l-Fadl'm katkıları olduğu anlaşılmaktadır[453]
Diğer yandan iki kıbleye namaz kıldığı rivayet edilen, Zeyneb bint Kays b Mahreme b el-Muttalib'in hürriyete kavuşturduğu mevlasınm oğlu es-Suddî, büyük müfessirlerden kabul edilir, es-Suddî'nin yetişmesinde Zeyneb'in katkılarının olduğu da düşünülebilir[454]
Benu Esed'den olan Ummu Yakub isimli bir kadının, büyük müfessir Abdullah b Abbas'la tartışacak kadar Kur'ân'm muhtevasına hakim olduğu anlaşılmaktadır[455]
Hz Peygamber'den Öğrendiklerini Medine dışına taşıyan ve islâm alemine yayılmasını sağlayan kadınlardan birinin de Um-mü Atiyye olduğu söylenebilir Hz Peygamberle diyalogu çok iyi olan Ummu Atiyye'nin Hz Peygamber devrinde kadın cenazeleri yıkayanlardan olduğa ve bu konuda ashap ve daha sonraki nesillere bilgiler aktardığı rivayet edilir Basra'ya gelip yerleşen bu kadından, Enes b Malik, Muhammed b Şirin ve Hafsa bint Şirin gibi önemli simaların hadis aldıkları kaydedilmektedir[456]
Esma bint Ebi Bekir, rüya tabiri konusunda uzman olan babasından Öğrendiği bilgileri yukarıda kendisinden bahsettiğimiz Said b el-Museyyeb'e öğretir[457]
Yine rüya tabiri konusunda Hz Ebu Bekir'in eşi Esma bint Umeys'in söz sahibi olduğu, Hz Ömer'in rüya tabirleri konusunda O'na başvurduğu ve rüyalarının açıklamasını O'ndan öğrendiği anlaşılmaktadır[458]
Hz Ebu Bekir'in terbiyesi altında yetişen Ümmü Sa'd bint Sa'd b er-Rebi isimli bir kadın öğretmenin, torunu ile beraber başka çocuklara da Kur'an öğreterek onların eğitim ve öğretimini yürüttüğü anlaşılmaktadır[459]
Ümmü Hani bint Ebi Tatib'den, Hz Alî ibn Abbas, Mucahid, îkrime, Urve, Ata ve eş-Şa'bî gibi çok ünlü kişi ve âlimlerin hadis aldıkları ifade edilmektedir[460]

Üçüncü Bölüm

ÇALIŞMA VE TİCARET HAYATINDA KADIN

I Zanaatkârlık Ve El İşleri

Kadının fizikî bakıdan erkeğe göre daha narin olduğu, buna kadının kemiklerinin ve beyninin ağırlığının da dahil olduğu ifade edilmektedir[461]
Kadınların, bazı ağır işler yerine, el işleri ve maharet isteyen ince işleri, erkeklerden daha iyi yaptıkları bilinmektedir
Hz Peygamber devrinde kadınların, çalışma hayatında, özellikle özel beceri gerektiren el işlerinde faal olarak çalıştıkları anlaşılmaktadır Hz Peygamberin hanımlarından olan Zeyneb bint Cahş'ın deri tabakladığı ve bunları kullanılabilecek hale getirmek için diktiği rivayet edilmektedir[462] Yine Esma bint Umeys'in de aynı beceriye sahip olduğu kaydedilmektedir[463] Kadınların, evciller kadar vahşî hayvan derilerini de işledikleri ve bunlardan kocalarına elbiseler yaptıkları anlaşılmaktadır[464] Bu devirde tabaklanmış deriden, elbise, ayakkabı, mest, üzerinde oturmak için sergi, yatak, minder ve yastık yüzü, sıvı veya katı yiyecekleri koruyan kaplar ve savaş ve barışta çok yaygın olarak kullanılan su kırbası gibi eşyalar yapıldığı düşünülürse, dericiliğin önemi daha iyi anlaşılır
Dericilik yaptığını tahmin ettiğimiz Rayta bint Abdillah, Hz Peygamber'e: "Ya Rasûlallah ben zanaatkar bir kadınım, kocamın (Abdullah b Mes'ûd) ve çocuğumun bir şeyleri yok; zanaatımla elde ettiğim ürünleri satıyorum" der ve ailesine yaptığı harcamalarının, sevabı olup olmadığını da sorar Hz Peygamber, ona: "Onlara yaptığın harcamalarda sana elbette sevap vardır" diye cevap verir[465]
Beceri gerektiren mesleklerden biri de hiç şüphesiz terziliktir Kadınların bu dalda erkeklere göre daha başarılı olabilecekleri kabul edilmektedir[466] Hz Peygamber devri Arap yarımadası kadınlarının, işe ip imalatından başladıkları, sonra bundan kumaş ve elbiseler ürettikleri anlaşılmaktadır Medine'de ip imali için kullanılan aletlerden bahsedilmektedir[467] Hz Aişe: "Kadının elindeki ip eğirme aletinin (eğirmeç), Allah yolundaki mücahidin elindeki mızraktan daha güzeldir" der[468] Çünkü bu, toplumun çok önemli bir ihtiyacını karşılamaktadır[469]
Arap yarımadasının güneyinde ve kuzey batısında, dokuma tezgahları olduğu ve kadınların buralarda kumaş ürettiği anlaşılmaktadır[470]
Bir kadın, kendi eliyle özel olarak imal ettiği hırkayı Hz Pey-gamber'e hediye ederken "Ya Rasûlallah bu hırkayı elimle dokudum ve sana giydirmek için getirdim" der[471] Küçük çapta da olsa Medine'de de dokuma tezgahlan vardı diyebiliriz[472]
Hadramut'u bir kadın, Hz Peygamber için diktiği bir elbiseyi oğluyla ona gönderir[473] Ebu Nuaym, Hz Âişe'nin kendi iç çamaşırını (uzun klot, don) diktiğim kaydetmektedir[474] Kadınların ailede eskiyen elbiseleri yamaladıkları ve tamirini yaptıkları anlaşılmaktadır Yine Hz Aişe'nin, Hz Peygambere de bir hırka diktiği gelen rivayetler arasındadır[475]

II Tıbbî Hizmetler

Hz Peygamber devri savaşlarında kadınların, önemli tıbbî hizmetler yaptıkları bilinmektedir
Medine'de barış zamanlarında da bu hizmetleri yürüten kadınlar bulunmaktadır, islâm tarihinin ilk resmî hastahanesi diyebileceğimiz bir çadırın, Hz Peygamber'in mescidi içinde bulunduğu ve burada hicretten sonra bey'at ederek İslâm'a giren Eşlem kabilesinden Kuaybe bint Sa'd'm hastaları^ve yaralıları tedavi ettiği kaydedilmektedir Esasen Kuaybe'nin aç, kimsesiz ve bakıma muhtaç kimselerle de ilgilendiği ifade edilmektedir Hendek savaşında yaralanan Sa'd b Muaz'm da bu çadırda Kuaybe tarafından tedavi edildiği mevcut rivayetler arasındadır[476]
ilk müslümanlar arasında yer alan ve kocası Cafer b Ebi Ta-lib ile beraber Habeşistan'a hicret eden, zeki, görgülü ve tecrübeli bir kadın olan Esma bint Umeys'in de iyi bir doktor olduğunu söyleyebiliriz Ummu Seleme, Esma bint Umeys'in Hz Peygamber'e "Hindistan ve Yemen'den getirilen bitkiler ve zeytin yağı ile bir ilaç" yaptığını söyler Bu rivayette, Esmâ'mn, bu ilacın yapımını Habeşistan'da öğrendiği de ifade edilmektedir[477]
Esma bint Umeys'in daha başka bitkilerden de ilaçlar yaptığı rivayet edilmektedir[478] Hz Peygamber vefat ettiği zaman bazıları O'nun sağ olduğunu söylerken, Esma elini Hz Peygamber'in iki omuzu arasına koyarak muayene ettikten sonra "Rasûlullah sal-lallahu aleyhi ve sellem vefat etmiştir" diyerek bu konudaki şüphelere son verir[479] Bu rivayet, Esmanın tıbbî konulardaki bilgilerine güvenildiğini göstermesi yanında onun, kalp atışlarım dinlemek istemiş olabileceğini de ifade eder
Esma gibi Habeşistan'da kalmış olan Ummu Seleme'nin de bazı tıbbî konularda bilgi sahibi olduğuna işaret edilmektedir[480]
Uhud Savaşında ağır bir şekilde yaralanan Şemmas b Osman el-Mahzumî'nin, önce Hz Âişe'nin sonra da akrabası olduğu için Ümmü Seleme'nin evine taşındığı rivayet edilmektedir[481] Eğitim bölmünde tıbbî konulardaki bilgisine işaret ettiğimiz Hz Âişe, yattığı zaman korkunç şeyler (hayaletler) gören bir kıza, bazı tavsiyelerde bulunur[482]
Hz Aişe'nin kız kardeşi Esma bint Ebibekir'in, tedavi için yanına getirilen hummalı kadın hastaları, soğuk su ile tedavi ettiği anlaşılmaktadır[483]
Hz Peygamber devrinde, bazı hastaları dualar okuyarak tedavi etme yolunun da izlendiği anlaşılmaktadır Cahiliye devrinde de yapılan bu işe Rukye denmektedir[484]
Bir yahudi kadın, hastalanmış olan Hz Âişe'ye rukye yaparken Hz Ebubekir içeri girer ve "Allah'ın kitabı ile rukye yap" der[485] Cahiliye devrinde rukye yaparak hastaları tedavi eden Kureyşli eş-Şifa bint Abdillah, müslüman olduktan sonra, yaptığı rukyeyi Hz Peygamber1 e anlatır Onun bu şekilde yaptığı tedaviye müsaade eden Hz Peygamber, bunu eşi Hafsa'ya da Öğretmesini ister[486] Yine Hz Peygamberin, Hz Âişe'ye göz değmesine karşı rukye yapmasını emrettiği rivayet edilmektedir[487] Hz Peygamber'in, rukye yapmasına müsaade ettiği kadınlar arasında, Esma bint Umeys ve Ensar'dan Halide bint Enes'i de sayabiliriz[488]
Rukyenin, her zaman sadece okuyup üflemekten ibaret olmadığı, bununla beraber bazı ilaçların kullanıldığı da anlaşılmaktadır Deri üzerinde bazı kabarcıkların oluşması ile ortaya çıkan ve bir deri hastalığı olarak kabul edilen en-nemleyi (egzama)[489] eş-Şifa bint Abdillah, şöyle tedavi eder: Zaferan ağacı ile yaraları yedi defa rukye yapan eş-Şifa, bu ağacı temiz bir yere koyarak üzüm sirkesi ile beraber ufalar ve bu karışımı yaraların üzerine sürer[490]
Arap yarımadasında, kız çocuklarının da sünnet edildiği ve bu sebeple toplumda sünnetçi kadınlar bulunduğu bilinmektedir Ummu Enmâr isimli bir kadının, Mekke'de sünnetçilik yaptığı rivayet edilmektedir[491] Medine'de bu işi yapan Ummu Atiyye'ye, Hz Peygamber'in bu konuyla ilgili olarak bazı emirler verdiği,[492] Medinelilerin, kızlarının sünnet törenlerinde eğlence tertip ettikleri ve yemek ikramında bulundukları rivayet edilmektedir[493] Kadınların tıbbî hizmetleri arasında ebeliği de sayabiliriz Hz Peygamber'in ebesinin, Abdurrahman b Avfın annesi eş-Şifâ bint Avf olduğu nakledilmektedir[494] Hz Peygamber'in ve Hz Fatı-ma'mn çocuklarının ebeliğini ise Safiye bint Abdilmuttalib ve Hz Peygamber'in hürriyete kavuşturduğu Selma (Ümmü Rafı') yapar[495]
Tıp konusunda Arap kadınının cahiliyeden gelen bir tecrübesi olduğu anlaşılmaktadır Nitekim Evd oğullarının doktoru olan Zeyneb'in, hastalara ilaç yaptığı ve bu konudaki şöhretinin Araplar arasında yayıldığı ifade edilmektedir[496]
Hem cahiliye hem de Hz Peygamber devrinde eş-Şifâ isimli kadınlar bulunmaktadır Bu ismin konulmasının, tıbbî hizmetleri yürütmeleri ile ilgili olabileceği akla gelmektedir
Bu tıbbî hizmetlerin profesyonelce yapılmadığı, insanlara hizmet amacı taşıdığı anlaşılmaktadır [497]

III Ev İşleri Ve Ev Dışındaki Bazı İşler

Hz Peygamber devri toplumunda, cahiliye devrinde olduğu gibi dadılık ve sütanneliği yapan kadınlar bulunmaktadır Hz Peygamber, Cafer b Ebi Talib'in iki oğlunun dadısına onların durumlarını sorar [498]ve bilgi alır Hz Peygamberin oğlu îbra-'him'in, en Neccâr oğullarına mensup olan Ümmü Burde isimli bir sütannesi olduğu [499]ve Selmâ isimli bir dadısı bulunduğu rivayet edilmektedir[500] Bir çocuğun sütanneliğini ve dadılığını aynı kadın yürütebildiği gibi, bazan da ayrı ayrı kadınlar tarafından yürütülür Fakat genelde çocuklarının bakımını öz annelerinin yaptığı söylenebilir[501]
Kadının evinde yaptığı işlerin başında, beslenme ile ilgili çalışmalar gelmektedir Hz Peygamber devrinde kadınlar, kendi evlerinde el değirmenleri ile imal ettikleri undan ekmek yaparlar[502] Hz Peygamber'inkızı Hz Fatıma'nm, hamile, olduğu için tandırda ekmek pişirirken zorluk çektiği ve bu sebeple Hz Pey-gamber'den yadımcı vermesini isteyen Hz Ali'nin, eşinin yükünü hafifletmek istediği ifade edilmektedir[503]
Yemek pişirmek de kadının önemli işleri arasındadır Bir gün Hz Aişe, Sevde'yi, hazırladığı çorbayı yemeğe zorlar Hz Aişe genç ve tecrübesiz olduğu için, Şevde kadar güzel yemek yapamaz[504] Hz Peygamber'in Hayberli hanımı Safîyye'nin çok güzel yemekler yaptığı rivayet edilmektedir[505] Yine Hz Peygamber'in eşlerinden olan Şevde'nin, bilhassa etli yemekleri yapmada ve arpa ekmeği pişirme konusunda beceri sahibi olduğu nakledilmek-tedir[506]
Medine'de sebze yemekleri ile meşhur olmuş kadınlardan da bahsedilmektedir[507]
içme, temizlik ve diğer ihtiyaçlar için gerekli olan, evin su ihtiyacım karşılamak üzere, genelde kadınların, evin dışından su taşıdıkları anlaşılmaktadır[508]
Kadın, kocasının temizliği ile ilgilenir; giyim ve diğer temizliklerinde ona yardım eder[509] Esma bint Ebibekir'in kocasının atına üç fersah (yak: 16632 m) uzaktan hurma çekirdeği getirdiği rivayet edilmektedir[510]
Hz Peygamber devri kadınlarının, gerekli hallerde ev dışında da çalıştıkları bilinmektedir 2eyd b Harise'nin eşi Ununu Mü-beşşir, kendisine ait bir hurma bahçesinde bulunurken Hz Peygamber, onun yanma uğrar ve "Bir müslüman, ağaç diker veya ekin eker ve bunlardan insan, kuş veya vahşî bir hayvan yerse, bu onun için sadaka olur" diye buyurur[511]
Esir statüsündeki cariyelerin pek çok işin yanında, oobanlık yaptıkları da kaydedilmektedir[512]
Hz Hatice'nin, Ümmü Zafer isimli siyahı bir kadın berberinden bahsedilmektedir[513] Yine Hz Âişe'nin saçını yapan bir kadının bulunduğu rivayet edilmektedir[514] Ümmü Umara ise, yanında bulundurduğu makası ile Hudeybiye'de kendi saçım keser[515] Hac mevsiminde, erkeklerin saçlarını kesen kadın berberler bulunduğu anlaşılmaktadır el-Buharî, hac esnasında erkeklerin saçlarını tıraş eden [516]ve Kays oğullarından olan bir kadından bahsetmektedir[517]
Hz Peygamberin mescidinin temizliğini yapan iki kadın ismi zikredilmektedir Bunlardan biri Harka, diğeri ise Medine halkından olduğu rivayet edilen Mihcene isimli bir kadındır[518] Her iki kadının da siyahı olmaları ve bazı kaynakların isim vermeden mescidi temizleyen tek bir kadından bahsetmeleri, verilen iki ismin tek bir kadına ait olma ihtimalini de akla getirebilir
Son alarak kadınlara resmi görev verildiğini ifade eden rivayetlere yer vermek istiyoruz
Hz Peygamber'e yetişen ve ondan sonra da uzun süre yaşayan Semra bint Nuheyk el-Esediyye'nin, çarşılarda dolaştığı ve yanında taşıdığı bir kamçıyı zaman zaman kullandığı rivayet edilmektedir[519]

IV Ticaret Hayatında Kadın

Hz Peygamberin ilk eşi Hz Hatice'nin ticaretle uğraştığı ve Mekke'nin en zengin tacirlerinden biri olduğu bilinmektedir Mekke'de ticaret amacıyla dışarı gönderilen kervanlarda malları olan başka kadınların da bulunduğu anlaşılmaktadır[520]
Kaynaklar, Medine yahudilerinin ticaretle uğraştıklarından ve özellikle Benu Kaynuka yahudilerine ait çarşıda yapılan ticaretten bahseder Mekke'den Medine'ye hicret eden müslümanlar-dan olan Abdurrahman b Avf Medine'de "ticaret yapılan bir çarşı" olup olmadığını sorar Onun bu sorusuna "Kaynuka çarşısı" cevabı verilir[521]
Müslüman kadınların da bu çarşıya ticaret yapmak gayesi ile gittikleri anlaşılmaktadır Bu konuda Ibn Hişam şu rivayeti kaydetmektedir: "Abdullah b Cafer b el-Misver b Mahreme, Ebu Avn'm şöyle dediğini anlattı: Bir arap kadım, kendisine ait bir celep getirip Benu Kaynuka çarşısında sattı Orada bir kuyumcuda oturdu Yüzünü açmasını istediler, fakat o, bunu kabul etmedi Kuyumcu da kadından habersiz elbisesinin kenarım sırtına iliştirdiği için kadın, oturduğu yerden kalkınca avret yerleri açıldı Oradakiler gülmeye başlayınca kadın bağırdı Bir müslüman erkek, kuyumcunun üzerine hücum etti ve onu öldürdü Kuyumcu yahudi olduğu için yahudiler de, o müslümanı öldürdüler"[522]
Benu Kaynuka ile, müslümanîar arasında, hicrî ikinci yılda cereyan eden savaşın sebeplerinden biri olarak kaydedilen bu rivayette geçen "celeb"in, deve, koyun gibi mallardan oluştuğu ve adı geçen kadının, Ensardan bir müslümanla evli olan bir kadın olduğu ifade edilmektedir[523]
Ticaretle aktif olarak uğraştığı anlaşılan Kayle el-Enmâriyye isimli müslüman bir kadın, alış-veriş konusunda Hz Peygamberle yaptığı bir görüşmeyi şöyle anlatmaktadır: "Rasûluîlah (sav) umrelerinden birinde, ihramdan çıkmak için el-Merve'ye geldi Bastonuma dayanarak onun yanma gelip oturdum ve şöyle dedim; Ya Rasûlallah ben, alış-veriş yapan bir kadınım Bir malı almak istediğim zaman, almayı düşündüğüm fiyatın altında bir fiyat vererek müşteri olurum, sonra almayı düşündüğüm fiyata kadar yavaş yavaş fiyatı artırırım Bir malı satmak istediğim zaman ise, o mala, satmayı düşündüğüm fiyatın üzerinde bir fiyat isterim, sonra düşündüğüm fiyata ininceye kadar fiyatı indiririm Bunun üzerine, Rasûluîlah bana şöyle dedi: Ey Kayle, böyle yapma, bir şey alacağın zaman, satıcı versin veya vermesin, düşündüğün fiyatı vererek müşteri ol Bir malı, satacağın zaman da, satılsın veya satılmasın, satmayı düşündüğün fiyatı iste"[524]
Kaynaklar, Hz Peygamber devrinde, Medine'de attarlık (güzel koku satıcılığı) yapan kadınlardan bazılarının isimlerini vermektedir Bunlardan biri olan Muleyke Ummu's-Saib el-Saka-fıyye, güzel koku satmak için Hz Peygamberin huzuruna girer
Hz Peygamber ona: "Ey Muleyke, bir isteğim mi var?" diye sorar Kadın "evet" deyince Hz Peygamber "İstediğini açıkla, onu yerine getireyim" der Kadın "Hayır, bir isteğim yok, sadece şu oğluma dua etmeni istiyorum" deyince Hz Peygamber, çocuğun yanına gelir ve onun başını okşayarak dua eder[525]
Ibn Sa'd, Ebu Cehil'in annesi Esma bint Muharribe'nin islâm'a girdiğini Hz Peygambere bey'at ettiğini ve Medine'ye geldiğini kaydettikten sonra, Hz Ömer zamanında attarlık yaparken Ensar kadınları ile arasında geçen bir olayı, hocası el-Vakıdî'den nakletmektedir[526] Esma, Hz Ömer'in Yemen'e vali olarak tayin ettiği [527]oğlu Abdullah b Ebi Rabia'nm, Yemen'den gönderdiği güzel kokuları Medine'de satmaktadır Aynı zamanda Esmanın Ensar kadınlarına veresiye satış yaptığı ve" bunun yazıyla tesbit edildiği de anlaşılmaktadır[528]
Ticaretle uğraşan kadınlar arasında, Attare diye meşhur olmuş Havla bint Tuveyt isimli kadım da sayabiliriz[529]

Dördüncü Bölüm

SAVAŞLARDA KADIN

Kur'ân, inananlara "malım ve kendi nefsini Allah yolunda terk etmek" diye açıklanan cihadı emreder[530] Bu sebeple kadın ve kölelerin dışında her müslüman için, askerlik hizmetini yapma mecburiyeti olduğu ve erkeklerin yeterli olmadığı zamanlarda, bu göreve kadın ve kölelerin de alınacağı kaydedilmektedir[531] Ibn Kayyım, kadınlarla beraber savaşmanın ve onların yardımına başvurmanın cevazına işaret eder[532]
Kadınların, Hz Peygamber devrinde savaşlarda erkeklere, ellerinden gelen her türlü yardımı sağladıkları anlaşılmaktadır Daha Önce de değindiğimiz üzere müslüman kadınlar, gerektiği zamanlarda takılarını vererek devlete destek olmuşlardır Tebük seferine çıkan islâm ordusuna yardım amacıyla kadınların hal-hallarını ve yüzüklerim vermeleri, bunun en bariz örneğidir[533]
Ebu Zer el-Gıfarî'nin hanımı, Gabe gazvesinden dönen Hz Peygamber'e "insanların haberlerini" bildirdiği rivayet edilmektedir[534] Buna göre Hz Peygamberin, savaş veya başka gayelerle, Medine dışına çıktığı zamanlarda istihbarat için orada kadınları görevlendirmiş olabileceği düşünülebilir[535]
Hz Peygamber devrinde kadınların savaşa ordunun içinde katıldıkları bilinmektedir Orduya katılma isteğinin, kadınlardan geldiği anlaşılmaktadır Hz Peygamber, Bedir savaşma katılmak ve şehit olmak isteyen Ummu Varaka'ya müsaade etmez, fakat ona "eş-Şehide" unvanını verir[536] Yine, yaralıları tedavi edeceğim ve hastalara bakacağını söylemesine rağmen, Kudaa kabilesinden olan Uramu Kebşe'ye de savaşa katılma izni çıkmaz[537] Hz Peygamber, halkın "Muhammed kadınlarla beraber savaşıyor" demelerini önlemek için, Ümmü Kebşe'ye savaşa katılma izni vermediğini açıklar[538] Elimizdeki kaynaklara göre Bedir savaşında kadın yoktur Halbuki aynı savaşta, Mekke ordusunda kadınlar bulunmaktadır Uhud savaşında da Mekke ordusunun yere düşen sancağını Amre bint Alkame el-Harisiyye kaldırır ve dağılmak üzere olan ordu bu sancak etrafında toplanır Aynı salaşta Hint bint Utbe erkekleri çarpışmaya teşvik için şiirlerkur[539] Kadınlar def çalıp Bedir ölülerim hatırlatarak Mekke ordusunu Uhud'da coştururlar[540]
Müslüman kadınların, Uhud ve daha sonraki savaşlarda orduyla beraber savaşa katıldıkları ve önemli görevler yaptıkları anlaşılmaktadır Hz Peygamber, sefere çıktığı zaman hanımla-ından kur'a ile belirlediği birini veya bir kaçını beraberinde götürür[541] Hz Peygamber devri kadınlarının savaşlarda yaptıkları lizmetleri şöyle sıralayabiliriz: [542]

1 Tıbbî Hizmetler

El-Vakıdî, yaralıları tedavi için, Uhud savaşma on dört müs-üman kadının katıldığını kaydeder Bunlar arasında, başta Hz Peygamber'in kızı Fatıma olmak üzere, Ümmü Eymen ve Hamne rint Cahş gibi önemli simalar da bulunmaktadır[543] Ümmü Uma'nm Uhud'a katılırken yanında sargı bezleri götürdüğü rivayet edilmektedir[544]
Uhud savaşından sonra da yine bu maksatla müslüman kalınların, savaşlara katıldıkları anlaşılmaktadır Er-Rubeyyi bint Muavviz b Afra ve Leyla el-Gıfariyye'nin, yaralıları tedavi için Hz Peygamberle beraber gazvelere katıldıkları şeklinde genel ifadeler bulunmaktadır[545]
Hayber savaşma katılan Ümmü Sinan: " yaralanan erkekleri, ailemin yanında bulunan ilaçlarla tedavi ediyordum Onlar da iyileşiyorlardı" demektedir[546] Ümmü Ziyad'ın da, Hayber savaşına çıkarken yaralıları tedavi için yanında "ilaçlar" bulunduğu anlaşılmaktadır[547] Savaş meydanlarında hastalananların, bakımını da kadınlar yürütmektedir[548]

II Geri Hizmetler

Savaşlarda ordunun konaklama yerinde eşyalarının gözetilmesi ve korunması görevini kadınların yaptıkları ifade edilmektedir[549]
Ordunun yemeğinin hazırlanması ve taşınmasını da kadınlar yapar Ayrıca Arap yarımadasının o günkü şartlarında, ordunun su ihtiyacını kadınlar, büyük bir gayretle temin ederler[550] el-Buharî'nin kaydettiği bir rivayete göre Hz Aişe ve Ümmü Süleym, sırtlarında kırbalar olduğu halde koşarak su doldurup getirirler ve yaralıların ağızlarına döktükten sonra tekrar suya koşarlar[551]

III Vuruşmaya Katılma

Akabe'de erkeklerle beraber Hz Peygamber'e bey'at eden Nesibe bint Ka'b b Amr el-Maziniyye (Ummu Umare), Uhud savaşma kocası ve iki oğlu ile beraber katılır Yaralılara su vermek gayesi ile beraberinde su kırbası taşır Bu savaşta müslümanlar zor duruma düşünce hem kılıç hem de ok kullanarak çarpışmaya katılır ve Hz Peygamberi savunmaya başlar Düşman askeri olan Amr b Kamie ile karşılaşan Ümmü Umare, ona kılıcıyla vurur, fakat Amr'm üzerinde iki zırh bulunduğu için yara almaz
Amr ise Ummu Umare'yi onıuzundan yaralar ve bu yara bir yıl tedaviden sonra ancak iyileşir Aldığı bu yara ile Uhud'dan hemen sonra Hamrau'1-Esed gazvesine de katılmak isteyen Ümmü Uma-re'nin yarasının kanaması durdurulamadığı için bu sefere katılamaz Hz Peygamber, Hamrau'1-Esed gazvesinden dödükten sonra, onu sordurur ve iyi olduğunu öğrenince çok sevinir Hz Peygamber, Ummu Umare'nin Uhud savaşında, çarpışmaya katıldığını ve savaş meydanının her yerinde göründüğünü ifade eder Ummu Umare'nin Uhud'da on iki yara aldığı rivayet edilmektedir[552] Ummu Umare'nin Yemame savaşma da katıldığı ve bu savaşta elinin kesildiği nakledilmektedir[553] Hz Peygamberin halası Safiyye bint Abdilmuttalib, kılıcıyla Uhud savaşı esnasındı Fari konağına girip kadınlara zarar vermek isteyen yahudilerde-birinin boynunu vurunca diğerleri kaçar[554] Bu cesur kadın, Uhu: yenilgisinden sonra oraya gider ve erkekleri kınar[555]
Ummu Eymenin Hayber savaşında yaralandığı ve onun intikamım Sa'd b Ebi Vakkas'ın aldığı rivayet edilmektedir[556]
Hançerini belinde taşıyan Ummu Suleym, hamile olduğu halde Huneyn savaşına katılır ve bu savaşta islâm ordusunda seba: etmeyip kaçanların cezalandırılmasını ister[557]
Hz Peygamber devri kadınlarından bazılarının, Hz Peygair-ber'den sonra da bu cesaretlerini sürdürdükleri anlaşılmaktadır Esma bint Yezid'in Yermük savaşında çadırın direği ile doku: rum öldürdüğü,[558] Kadisiye savaşma dört oğlu ile katılan Hansa bint Amr'ın onları harbe teşvik ettiği,[559] Esma bint Ebibekir'in Said b el-As zamanında hırsızlara karşı saçlarının altında bir hançer taşıdığı [560]ve Ummu Haram'ın, Kıbrıs'a çıkarma yapan islâm ordusu içinde bulunup şehit olduğu rivayet edilmektedir[561] Uhud savaşından sonra yüksek bir kayaya çıkıp müslüman-lardan Bedir savaşının öcünü aldıklarını söyleyen Ebu Sufyan'ın eşi Hind bint Utbe'ye, İslâm ordusu adına Hind bint Usase b el-Muttalib b Abdimenaf, cevap verir[562] Uhud savaşından sonra düşman çekilir ve îslâm ordusu saf halinde toplanır Kadınlar da ordunun arkasında saf halinde yerlerini alırlar[563]

IV Kadınların Ganimetten Pay Almaları

El-Vakıdî, Hayber'de kadınların ganimetten pay alıp almaması konusunda bilgi verirken, onlara pay ayrıldığını söyler Daha sonra, onların "cihad ehli" gibi sayılmayıp kendilerine önemsiz bazı şeyler verildiğinin "söylendiğini" kaydeder[564]
Hayber'de Benu Nezâr kalesini savaşarak ele geçiren müslü-manlara, burayı paylaştırırken Hz Peygamber, çarpışmaya katılan Ummu'd-Dahhak bint Mes'ud ve Huzeyfe b Yeman'm kız kardeşine erkeklere verdiği pay kadar verir[565] Yine Hayber'de Kuay-be bint Said el-Eslemiyye'ye erkeğe verilen pay kadar ganimet verildiği rivayet edilmektedir[566] Ummu Ziyad da "Hayber'de Hz Peygamber, erkeklere taksim ettiği gibi bize de taksim etti" der[567]
el-Belazurî ise savaşa katılan kadınlara "ganimetten az bir pay" verildiğini kaydeder[568]
Elimizdeki rivayetlere göre savaşa katılan kadının ganimetten pay alması konusunda dört ayrı görüş ortaya çıkmaktadır
a) Ganimetten erkeklere göre daha az pay almaları
b) Ganimetten erkeklerle aynı payı almaları
c) Ganimetten pay almamaları, ancak bazı hediyeler verilmesi
d) Ele geçen toprakların eşit şekilde kadın erkek ayırımı yapmadan bölünmesi
Savaşa katılan kadınlar, erkeklere göre çok az olduğu için, aldıkları ganimetin azlığını ifade için kullanılan kelime, daha sonraki raviler tarafından yanlış anlaşılarak kadınlara pay verilmediği şeklinde nakledilmiş olabilir
el-Vakıdî, kadınların "cihad ehli" gibi kabul edilmediği görüşünü, "denilir" diyerek benimsemediğim ifadeye çalışır[569] Buna göre üçüncü görüşün yanlış olduğu ve "kadınlara pay ayrılmadı" şeklindeki rivayetlerin [570]tutarlı olmadığı söylenebilir
ikinci görüşü destekleyen rivayetler özel kabul edilirse, birinci görüş kuvvet kazanır Fakat eşitliği ifade eden rivayetleri Özel kabul etmek için gerekli ipuçlarının bulunduğu söylenemez
El-Vakıdî'nin kaydettiği ve üçüncü görüşü destekler görünen bir rivayete göre Hz Peygambei', Benû Kurayza yahudilerînin ganimetlerinden "savaşa hazır olan kadınlara" bazı şeyler verir, ama pay ayırmaz[571] Bu ve buna benzer rivayetleri şöyle de anlayabiliriz: Hayber'de ganimetlerin paylara ayrıldığı, her yüz kişiye bir pay verildiği ve bir bakan tayin edilerek ganimeti onun bölüştürdüğü rivayet edildiğine göre, kadınlara erkeklerden ayrı bir pay ayrılmadığı, erkekler arasında kendilerine ganimet verildiği anlaşılabilir[572]
Hayber'de toprağa gömülmüş es-Sa'b b Muaz'ın kalesindeki hazinesi getirilir Hz Peygamber Hayber'e katılan yirmi kadına bu hazineyi dağıtır[573] Henüz bulûğ çağına ermediği ifade edilen Umeyye bint Kays'a, Hz Peygamber, kendi eliyle bir gerdanlık takar[574] Yine Hz Peygamberin, Hayber'in humsundan Ummu'l-Alâ el-Ensâriyye'ye, kardeşi Sa'd b Zurare'nin kızlarına götürmek üzere altın küpeler verdiği rivayet edilmektedir[575]
Hayber'de süvari bir erkeğe, on bir buçuk dinar, bir kadına ise iki dinar, kadife ve Yemen elbisesi düştüğü rivayet edilir[576] Süvari bir erkeğin, piyadenin üç katını alacağı rivayet edildiğine göre,[577] bir erkeğin payının yaklaşık olarak 3,8 dinar olduğu anlaşılır Kadına 2 dinar, artı elbiseler verildiğine göre erkeğe eşit ganimet verilmiş olabilir
Zaten Hayber'e katılan kadınlara, verilen ganimetleri gösteren aşağıda vereceğimiz liste incelendiği zaman da kadınlara erkeklerden daha az ganimet verilmediği anlaşılacaktır
Hayber Ganimetinden Pay Alan Kadınlar Verilen Ganimet
1 Ummu'l-Akıel-Ensâriyye [578]
3 elmas veya yakut (harz)
2 Ummu'l-AIâ'nın Arkadaşları ııs 3 elmas veya yakut (harz)
3 Kuaybe bint Said el-Eslemjyye [579]
Erkek payı
4 Ummu Sinan el-Eslemiyye [580]
Gümüş takılar, Fedek kadifesi, Yemen elbiseleri, Saçaklı yaygı, Tunç kazan veya tencere, yedi dinara sattığı bir deve
5 Umeyye bint Kays [581]
Bir gerdanlık
6 Ummu Ziyad [582]
Erkek payı gibi (hurma)
7-llBeş Kadın [583]
Erkek payı gibi (hurma)
12 Sahle bint Asım [584]ve Hayber'de doğan kızı [585]
Bir plty
13 Ummu Umara [586]
Kırmızı gerdanlık, kadife, Yemen elbisesi (burdi) ve iki dinar
14 Ummu Umare'nin Arkadaşları [587]
Kırmızı gerdanlık, kadife, Yemen elbisesi (burdi) ve iki dinar
15 Ummu Dahhak bint Mes'ud Erkek payı
16 Huzeyfe b el-Yeman'ın Kız Kardeşi nı Erkek payı
[588]

Beşinci Bölüm

ESİR VE YARDIMA MUHTAÇ KADINLARIN KORUNMASI

I Esir Ve Köle Kadınların Korunması

Cahiliye devrinde, hür ve esir olmak üzere iki gruba ayrılan kadınlardan esir olanların toplumda çok kötü şartlarda yaşadıkları anlaşılmaktadır Buna yukarıda kısaca temas edilmiştir
Hz Peygamber devrinde, bu anlayış yavaş yavaş değişir, Bütün insanların bir ana ve babadan geldikleri, eşit oldukları ve üstünlüğün ancak takva ile elde edilebileceği Kur'an ayetleriyle ifade edilmiştir Ayrıca esirlerin hürriyete kavuşturulmasının da teşvik edildiği anlaşılmaktadır
Kur'ân'da esir statüsündeki cariye ve kölelerin, yemin,[589] zihar[590] ve yanlışlıkla adam Öldürme [591]suçlarını işleyen bir müslü-manın ceza olarak veya doğruya ulaşma gayesiyle [592]hürriyete kavuşturması emredilmektedir Ayrıca anlaşma (mükatebe) yaparak hürriyete kavuşmak isteyen esirlere yardım edilmesi isten-mistir[593]
Yine Kur'ân'da, esir kadınlarla evlenmeye teşvik edilen [594]müslümanlara, köle ve cariyeleri evlendirmeleri de emredilmektedir[595] Zekat verme yükümlülüğü olan müslümanların, zekat verecekleri yerlerden biri de köle azat etmek için yapılan harcamalardır[596] Zekat'tan ayrı "köleler uğrunda mal harcamak"[597] ve "ellerinizin altındakilere iyilik" etmek [598]gibi emir ve tavsiyeler de Kur'ân'da bulunmaktadır
Siyahı bir cariyesini azat edip, onunla evlenen Medineli Abdullah b Revaha hakkında dedikodular başlayınca "inanan bir cariye, hoşunuza gitse de inanmayan bir kadından daha hayırlıdır[599]ayetinin nazil olduğu rivayet edilmektedir[600] Hz Peygamber'in, esir kadınlardan olan Safiyye ve Meymune'yi hürriyete kavuşturup, onlarla evlendiği bilinmektedir [601]Bu konuda O: "Kim cariyesini hürriyete kavuşturur ve onunla evlenirse ona iki ecir vardır"[602] diye buyurmaktadır Yine Hz Peygamber, esir kadınlara, kesinlikle haksızlık yapılmaması ve onlara iyi davranıl-nıası konusunda "Size, ellerinizin altındaki köle ve cariyelerinize iyilik yapmanızı tavsiye ederim Onlara yediğinizden yedilin, giydiğinizden giydirin"[603] demektedir
Kızı Fatıma'ya verdiği esir bir kadım dövmemesini[604] söyleyen Hz Peygamber, savaşlarda kadınların ve çocukların öldürülmesini yasaklar Nitekim O, Mute'ye gönderdiği orduya, bir seriy-yenin komutam olarak görevlendirdiği Ebu Katade'ye ve Huneyn'de Halid b el-Velid'e kadın ve çocukları öldürmemelerini emreder[605]
Esir olarak getirilen kadınlar, Medine'de emniyetli bir yer olan Remle bint el-Haris isimli bir kadının evinde korunur ve on-laiîa iyi davranılır Hz Peygamber, Sefane bint Hatim et-Taî esir edilip Medine'ye getirildiği zaman, onun kabilesine dönmesi için yardım eder, elbise ve azık temin eder[606]
Mekke fethinden sonra yapılan Huneyn ve Taif harekâtından sonra ele geçirilen kadın esirler müslümanlara dağıtılır Fakat kısa bir süre sonra serbest bırakılırlar Hz Peygamberin, bu esirler arasında bulunan süt kızkardeşleri Şeyma bint el-Hâris'e iyi davrandığı ve ona ganimetten ihsanda bulunduğu rivayet edilmektedir[607]
Arap yarımadasında, bu devirde esirleri barındıracak esir kampları bulunmadığı için ele geçirilen esirlerin askerlere dağıtıldığı düşünülebilir Hz Peygamberin, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Medine'de farklı bir uygulama başlatarak, bu maksatla Remle bint el-Haris'in evini kullandığı ve esirlerin serbest bırakılması konusunda kolaylıklar gösterdiği anlaşılmaktadır Bazan müslümanlann yanında kalmayı tercih eden esir kadınlar çıkmaktadır[608]
Bizans'tan dönen bir müslüman elçiyi soyan Hisma halkına Hz Peygamber, Zeyd b Harise komutasında bir seriyye gönderir Zeyd yüz kadm ve çocukla beraber-ganimet de elde ederek Medine'ye döner Bölge halkı, Hz Peygambere elçiler gönderip müslüman olduklarım bildirince esirler serbest bırakılır ve ganimetler geri verilir[609]
Yine hicrî sekizinci senede Rukbe bölgesine Suca b Vehb komutasında giden seriyyenin ele geçirdiği esir kadınlar serbest bırakılır[610]
İslâm'dan önce Medine, Hayber ve TeymâYahudilerinin ve Arapların, esir anne ile küçük çocuğunu birbirinden ayırdıkları ve ayrı ayrı sattıkları anlaşılmaktadır Hz Peygamberin, bu uygulamayı doğru kabul etmediği için, yasakladığı rivayet edilmektedir[611]
Berire isimli bir cariye, ancak dokuz yılda kazanabileceği bir para karşılığında, sahibiyle hürriyete kavuşma sözleşmesi (mu-katebe) yapar Hz Âişe bu parayı Ödemek isteyince, Berire'nin efendisi "vela" hakkını [612]kendi üzerine almak ister Bunun üzerine Hz Peygamber, parayı kim öderse "velâ" hakkının ona geçeceğini açıklar ve Hz Aişe'ye "Onu satın al ve hürriyete kavuştur Çünkü vela hakkı, hürriyete kavuşturana aittir" der Hz Peygam-berin emrini yerine getiren Hz Aişe, Berire'ye "cariyem" demektedir Hürriyete kavuşan Berire'nin Hz Âişe'nin evinde yaşadığı anlaşılmaktadır[613]
Buna göre cariye diye isimlendirilen kadınlardan bazılarının, esasen hürriyete kavuşturulmuş eski cariyeler oldukları söylenebilir
Hz Âişe'nin ayrıca Leyla isimli bir cariyeyi, Hz Peygamberin ve eşlerinden Meymune ve Ummu Seleme'nin kadın ve erkek bazı esirleri hürriyete kavuşturdukları rivayet edilmektedir[614]
Cariyelerin, para veya başka gayelerle fuhşa zorlanması yasaklanmıştır Abdullah b Ubey b Selul'un, müslüman olmuş cariyesini Bedir'de esir edilen yakışıklı bir erkekten çocuk sahibi olmak için zinaya zorladığı ve dövdüğü, bunun üzerine en-Nûr sûresinin 33 ayetinin nazil olduğu rivayet edilmektedir[615]

II Muhtaç Kadınların Korunması

Hz Peygamber, dadısı ve ailesinin cariyesi olan Ummu Eymen'e değer verir ve ona "annem" diye hitabeder[616] Yine Hz Peygamber'in, kendisine bağışlanan hurma bahçesini Ummu Eymen'e hediye ettiği nakledilmektedir[617]
Hz Peygamber'in, toplumda statüsü ne olursa olsun kadına yapılan zulüm ve saldırıyı ortadan kaldırmaya çalıştığı ve ihtiyacı olan kadınlara yardım ettiği anlaşılmaktadır
Bedir savaşından sonra, îslâm düşmanı Medineli şâir Ka'b b el-Eşref Mekke'ye gider ve müslümanlann aleyhine faaliyetlere girişin Medine'ye döndükten sonra da şiirleriyle müslümanlan rahatsız eden Ka'b, Hz Peygamberin amcasının hanımı ve ilk müslümanlardan olan Ummu'1-Fadl bint el-Harisin ve bazı müslüman kadınların güzelliklerinden, müslümanlan rahatsız edecek şekilde bahsetmeye başlar Hz Peygamber'in, bu şairi öldürme emri verdiği ve bunun uygulandığı rivayet edilmektedir[618] Bu idam kararının verilmesinde, şairin kadınları hedef alan faaliyetlerinin de etkili olduğu açıktır
Hz Peygamber'in muhacirlerden olan Amine bint el-Er-kam'a, el-Akik vadisinde bir kuyu[619] ve eş-Şifa bint Abdillah'a, el-Hakkakin yakınında bir ev ikta ettiği rivayet edilmektedir[620] Esasen ihtiyacı olan kadınların, Hz Peygambere veya eşlerine başvurdukları ifade edilmektedir[621] Bir su kaynağı üzerinde kurulduğu anlaşılan Ummu'1-Iyâl isimli bir köyün gelirinin Hz Fatı-ma'ya ait olduğu anlaşılmaktadır Bunu nasıl elde ettiği kaydedil-memektedir[622]
Hz Peygamber'in ihtiyacı olan muhacir, kadınlara Hayber gelirlerinden maaş bağladığı nakledilmektedir Bu kadınların, çoğunun Hz Peygamber'in akrabası oldukları dikkat çekmektedir ihtiyacı olan her kadınla ilgilenen[623] HzPeygamber'in, yukarıda da yer verdiğimiz üzere, Medineli ve Kureyş'ten olmayan kadınlara da Hayber ganimetinden pay verildiği ifade edilmektedir
Benu'n-Nadir yahudilerinden olduğu anlaşılan Muhayrik islâm'a girer ve islâm ordusu içinde Uhud savaşına katılırken, eğer Ölürse mallarını Hz, Peygamber'e verdiğini söyler Muharrik, Uhud'da Ölünce malları Hz Peygamber'e kalır Medine'de Hz Peygamber'in ihtiyaç sahiplerine verdiklerinin tamamının bu mallardan olduğu rivayet edilmektedir[624]
el-Vakıdî, Hz Peygamberin, gelirlerden kime ne kadar yıllık yiyecek verdiğinin, bir "Kitapta" tesbit edildiğini ve ölen kimselerin aldıkları bu tahsisatın miras olarak varislere geçmediğini kaydeder[625] Bu yazılı belgelerde iki erkek şahidin imzasının bulunduğu da rivayet edilmektedir[626]
el-Vakıdî, Hz Peygamber'in Hayber'den kendisine düşen paydan nafaka ve ihsan olarak verdiklerinin, Hayber'in el-Ketibe bölgesinin gelirleri olduğunu kaydeder ve buradan 4000 vesk hurma, 1500 sa' arpa ve 500 (vesk) çekirdek miktarında geliri olduğunu ifade eder[627]
Hz Peygamber'in, Hayber gelirlerinden yıllık ihsandabulun-duğu kadınlardan isimleri tesbit edilenler şunlardır:

Kadının ismi
Kabilesi
1 Safiyye bint Abdilmutalib
2 Safiyye bint ez-Zubeyr b Abdilmuttalib
3 Ummu'z-Zubeyr bint ez-Zubeyr[628]
4 Buhayne bint el-Haris b el-Muttalib b Abdimenaf[629]
5 Cumane bint Ebitalib [630]
6 Hind bint Usase [631]
7 Hamne bint Cahs[632]
____ Verilen Maaş
Kureyş (Haşim) 40 vesk (hurma)
30 vesk (hurma)
Benu Esed
8 Ummu Habibe bint Cahş [633] Benû Esed
9 Ummu Rimse (veya Rumeyse) bint Amr b Haşim b
el-Muttalib [634] Kureyş
10 Hind bint el-Husayn[635] Kureyş
11 Hatice bint el-Husayn Kureyş
12 Umeyme bint Abdilmuttalib [636] Kureyş (Haşim)
13 Dubaa bint ez-Zubeyr ns Kureyş (Haşim)
14 Ummu Hani bint Ebitalib [637] Kureyş (Haşim)
15 Ummu Talib bint Ebitalib 176 Kureyş (Haşim)
16 Ummu Hakim bint ez-Zubeyr [638] Kureyş (Haşim)
17 Fatıma bint Muhammed [639] Kureyş (Haşim)
18-25 Hz Peygamber'in eşlerinden her biri (Aişe, Ummu Seleme, Hafsa, Ummu Habibe, Zeyneb bint Cahş, Cuveyriyye, Safiyye ve Meymune)[640]
40 vesk hurma
50 vesk
50 vesk
40 vesk hurma
40 vesk hurma
30 veya 40 vesk
40 vesk
30 vesk
200 vesk hurma
80 vesk hurma 40 vesk arpa [641]

Altıncı Bölüm

BAYRAM VE DÜĞÜNLERDE KADIN

Toplum hayatının en önemli kurumlarından olan evlilik, her toplumda değişik şekillerde yapılan törenlerle kutlanır Hz Peygamber devri toplumunda yapılan düğünlerde kadınların, önemli işler yaptıkları anlaşılmaktadır Evlenmek isteyen çiftler,[642] nişanlandıktan sonra, düğün için hazırlıklar yapılır[643] Bu devrede gelin adayı da evliliğe hazırlanır Annesinin, Hz Aişe'yi nişanlılığı devresinde düğüne hazırladığı ve onun beslenmesine dikkat ettiği rivayet edilmektedir[644] îbn Sa'd, Hz Peygamber'in, Hayber fethinden sonra Safiyye'yi düğüne hazırlamak için, Ummu Su-leym'e görev verdiğini kaydeder[645]
Zifaf gecesinde, gelin odasının yakınında, çıkabilecek bir problemi çözmek için bazan yaşlı bir kadının bulunduğu anlaşılmaktadır[646]
Düğün denince, oyun ve eğlence akla gelmektedir Hz Aişe, bakımını üzerine aldığı ensarh bir kızı evlendirir Bu düğünde Hz Peygamber, "bir oyun ve eğlence" duymayınca, Ensar'ın bundan hoşlandığını söyler [647]ve şarkıcı gönderilmediğini anlayınca, Medine'de şarkı söyleyen Zeyneb'i kendi gönderir[648]
Hz Peygamber, er-Rubeyyi bint Muavviz'in zifaf gecesinin sabahında düğününe gelir ve oturup, def çalarak şarkı söyleyen küçük kızlarını dinler Bir kız "Aramızda yann ne olacağını bilen Peygamber bulunmaktadır" diye şarkısına bir cümle ekler Hz Peygamber, bunu söylememesi için şarkıcıyı ikaz eder ve daha önce söylediği şarkıları söylemesini emreder[649]
Bir düğün esnasında, elindeki defle şarkı söyleyen Ummu Ne-bit'i gören Hz Peygamber, bunun sebebini sorar Kadın, düğün yaptıklarım ifade edince Hz Peygamber, onun şarkısına bir ilavede bulunur[650]
Düğünler dışında, bazı zamanlarda da kadın şarkıcıların sanatlarını icra ettikleri anlaşılmaktadır, ibn Hanbel, Hz Peygamber'in bir gazveden döndüğü sırada zenci bir cariyenin def çalıp şarkı söylediğini kaydetmektedir[651] Arkadaşlarıyla konağının gölgesinde oturan, şair Hassan b Sabit'in yanına uğrayan Hz Peygamber, uduyla şarkı söyleyen Hassanın cariyesi Sirîn'i dinler Hz Peygamberi gören Sirîn, yaptığı işin meşru olup olmadığını öğrenmek istediğini ifade eden bir şiir okur Bunun üzerine Hz Peygamber gülümser ve olumlu cevap verir[652]
Şarkı dinleyen Hz Peygamber'in ashabından iki kişiye, bunun doğru olup olmadığı sorulur Onlar, düğünde eğlenceye izin verildiğim söylerler[653]
Hz Peygamber, eşi Hz Aişe'nin, bayramda Medine mescidinde kalkan ve kısa mızraklarla oynayan Habeşlilere, bakmasına müsaade eder[654]
Hatta Ensâr kadınlarından olan Esma bint Yezid'in, Hz Aişe'nin şarkıcısı olduğu rivayet edilmektedir[655]
Bayram günü Hz Peygamber'in yanında şarkı söyleyen iki cariyeyi gören Hz Ebubekir, onları susturmak ister, fakat Hz Peygamber buna engel olur[656]
Şarkıcılığın, esir kadınlardan olan cariyelerin işi olduğunu kaydeden araştırıcılar [657]varsa da hür kadınlardan da şarkıcıların bulunduğu anlaşılmaktadır
"Allah yolundan saptırmak için boş sözler satın alan"[658] ayetinin, yabancıların haberlerini anlatan kitaplar alan ve bununla insanları Kur'ân'dan uzaklaştırmak isteyen Mekkeli en-Nadr b el-Haris hakkında nazil olduğunu söyleyenlerin[659] yanında bu ayetin şarkıcılar ve şarkılar hakkında nazil olduğunu söyleyenler de bulunmaktadır Ayette geçen "boş sözler" ile şarkılar arasında ilişki kurulmak istenmektedir[660] Meşru ölçüler içinde şarkı söylemenin ve eğlenmenin Hz Peygamber devrinde yapıldığı ve bunun yasaklanmadığı anlaşılmaktadır Hz Peygamber devrinden sonraki devirlerde taşkınlık yapan ve bu konuda aşırılıklara kaçanlar olduğu için adı geçen ayetin buna göre yorumlandığı düşünülebilir[661]

Yedinci Bölüm

DÜŞÜNCE HAYATINDA KADIN

Kur'ân'ın kadına verdiği en önemli hakların başında, ona tam bir kişilik sağlamış olması gelmektedir[662] Kadın, hür iradesini kulanarak istediğini yapar ve yaptıklarının iyiliği de kötülüğü de kendisine aittir Hz Peygamber devrindeki uygulamalarda da bunun Örnekleri bulunmaktadır
Kadın, istemediği bir erkekle evlendirilemez Dul bir kadın olan Subey'a el-Eslemiyye'ye iki kişi evlenme teklif eder O, genç olanı tercih edince, yaşlı olanla evlenmesi için kendisine baskı yapılır Bunun üzerine Subey'a Hz Peygamberce gelir ve olayı ona anlatır Hz Peygamber, onun istediği ile evlenme hakkına sahip olduğunu ifade eder[663] Hz Peygamber, dul veya bekâr olsun, kadının istemediği bir erkekle evlendirilmesini yasaklamıştır[664] Nitekim, babası, dul kalan kızı Hansa bint Hizamı evlendirir Bu evliliği istemeyen Hansa, Hz Peygamber'e başvurunca, o, bu nikahı bozar[665] Yine babası olmadığı için amcası tarafından istemediği bir erkekle evlendirilen Zeyneb bint Maz'un'un bu evliliği bozma isteğini Hz Peygamber haklı görür[666] Bekâr bir kız, babasının emri ile istemediği bir erkekle evlendirilir Hz Peygamber'in bu evliliği de geçersiz saydığı rivayet edilmektedir[667]
Ibn Hacer, çocuklarının bakımı sebebiyle Şevde el-Kureşiyye isimli bir kadının, Hz Peygamberin evlilik teklifim kabul etmediğini kaydeder[668]
istemediği bir köle ile evlendirilen Habeşli Berîre isimli cariye, Hz Âişe tarafından hürriyete kavuşturulunca, kocasından ayrılmak istediğini söyler Hz Peygamber bu evliliğin bozulmaması taraftarı olduğunu ifade eder Fakat Berire kocasını istemez ve ondan ayrılır[669] Hz Peygamber, bu evliliğin sürmesini istediği halde, Berire'yi buna zorlamaz Halbuki, Hz Peygamber'in, Zey-neb bint Cahş'ı ve Ummu Kulsum bint Ukbe'yi, istemedikleri halde azat ettiği kölesi Zeyd b Harise ile evlendirdiği ve "Allah ve Peygamberi bir şeye hükmettiği zaman, inanan erkek ve kadına, artık işlerinde başka yolu seçmek yaraşmaz"[670] ayetinin, Hz Peygamberi desteklemek için nazil olduğu rivayet edilmektedir[671] Bu rivayetlerde Ummu Kulsum'ün "Kendisini Hz Peygam-ber'e bağışladığı" ve Zeyneb'in evlenmesi konusunda, kız kardeşini Hz Peygambere gönderdiği ifade edilmektedir[672] Buna göre onların, Hz Peygamber'in bu konuda karar vermesini istedikleri ve sonra da bu karara karşı çıktıkları için, adı geçen ayetin nazil olduğu söylenebilir Burada zorlama olmadığı, daha önceden kabul edilen bir düşünceden vazgeçen kadınların bu davranışlarının kınandığı anlaşılmaktadır
Kadınların siyasî konularda da görüş beyan ettikleri ve yönetime yardımcı oldukları anlaşılmaktadır Hudeybiye'de Mekkeli-lerle antlaşma imzalayan Hz Peygamber, bu sefere katılanlara kalkıp kurban kesmelerini ve tıraş olmalarını söyler Fakat o, bu emri üç defa tekrarlamasına rağmen, hiç kimse bu emre uymaz Hz Peygamber, olanları, eşi Ummu Seleme'ye anlatır Ummu Seleme, Hz Peygamber'e, çıkıp hiç kimse ile konuşmadan kurban kesmesini ve tıraş olmasını söyleyince Hz Peygamber, onun görüşüne göre hareket eder Ashap da Hz Peygamber'den sonra kurbanlarım keser ve tıraş olur[673] Esasen İbn Kuteybe, Hz Peygamber'in kadınlarla da istişare ettiğini kaydetmektedir[674]
Hz Peygamber devrinde, ailede kadımn da şahsiyet sahibi olduğunu ve kocasının yanlış gördüğü fikirlerine karşı çıktığını söyleyebiliriz Nitekim Amre bint Revaha'nm kocası, oğluna bir mal(atiyye) bağışlamak ister Amre'nin, kocasına, Hz Peygamberi buna şahit yapmazsa razı olmayacağını açıklaması üzerine, Hz Peygamber gelir ve babanın bütün çocuklarına adil davranmasını ister[675] Havle bint Salebe'nin kocası, cahiliye devrinde olduğu gibi "zihar" yoluyla Havle'yi boşar Sonra pişman olan erkek Havle'ye: "Sen bana haram oldun" der, Havle: "Hayır sen talak kastetmedin" diyerek itiraz eder ve Hz Peygamber'e gelir Hz Peygamber de olaya bir çözüm getiremeyince Havle onunla da tartışmaya (mücadele) başlar Kadının bu yalvarmasını duyan evdeki herkes-üzülür ve ağlar Hz Peygamber'e "Allah, kocası hakkında seninle tartışan ve Allah'a şikayette bulunan kadının sözünü işitmiştir" ayetinin [676]nazil olduğu ve kadının boşanmaktan kurtulduğu rivayet edilmektedir[677]
el-Isbehanî, Abdullah b Ebibekir'le evli olan Atike bint Zeyd b Amr'ın görüş yönünden kocasından üstün olduğunun ifade edildiğini kaydeder[678]
Hz Peygamber devri kadınlarının serbestçe fikirlerini açıklamalarında Hz Peygamberden gördükleri desteğin Önemli katkısı olduğu söylenebilir HzÖmer, kızı Hafsa'nm evinde Habeşistan'a hicret edip Hayber savaşı sırasında Medine'ye gelen Esma bint Umeys ile karşılaşır Sohbet sırasında Hz Ömer, Esma'ya, onlardan önce Medine'ye hicret ettiklerim söyleyerek övünmek ister Esma buna kızar ve Hz Ömer'in bu düşüncesinin yanlış olduğunu ifade eder Olayı öğrenen Hz Peygamber, "Sizin iki hicretiniz var" diyerek Esma'yı destekler[679] Yine Hz Peygamber'in, kendisinden ed-Dehnâ'yı isteyen bir erkeğin bu isteğinin, doğru ve adil olmadığını söyleyen Kayle bint Mahreme isimli bir kadının görüşüne uyarak, burayı ikta etmekten vazgeçtiği rivayet edilmektedir[680]
Hz Peygamber devrinde bazı siyasî tutukluların affı için kadınlardan aracı olanlar bulunduğu anlaşılmaktadır Kurayza yahudilerinden olan Rifaa b Samuel'in bağışlanması için Selma bint Kays, Hz Peygamber'e başvurur Bunun üzerine tutuklu, serbest bırakılır[681]
Mekke fethinde Ummu Hanı bint Ebi Talib, kocası tarafından akrabası olan iki erkeğe [682]eman verdiği halde Hz Ali, onları Öldürmek ister Ummu Ham bu durumu Hz Peygamber'e bildirince o, Ummu Hanî'nin emamnı geçerli sayar ve tutukluları serbest bırakır[683] Kaynaklarda müslüman bir kadının inanmayan bir erkek için de eman tanıyabileceğini ifade eden rivayetler bulunmaktadır Hz Peygamber'in kızı Zeyneb, esir edilen ve henüz müslü-man olmamış eski kocası Ebu'1-As'a eman verdiğini bir sabah namazında, Hz Peygamber namaz kıldırırken mescitte açıklar Bu eman isteğini oya sunan Hz Peygamber kabul edildiğini görünce Ebul-As'm serbest bırakılmasını emreder Bunun üzerine serbest bırakılan bu Mekkeliye, ele geçirilen malları da geri verilir[684]
Hz Peygamber devrinde, kadın gerektiği zaman kendini savunacak ve erkeklerin görüşlerinin yanlışlıklarını söyleyebilecek seviyeye gelmiştir diyebiliriz Hz Peygamber'in eşi Ummu Seleme'yi buna örnek verebiliriz Hz Peygamber ile eşleri arasında çıkan anlaşmazlığa Hz Ebubekir ve Hz Ömer karışarak, bu kadınlara tavsiyelerde bulunmaya başlayınca Ümmü Seleme " Sizinle eşlerinizin arasına kimse girer mi?" der Bunun üzerine onlar da susarlar[685]
Hz Peygamber devri toplumunda kadının da sözünün dinlendiğini ve görüşüne saygı gösterildiğini ifade eden rivayetlere sahip bulunmaktayız Hz Peygamber'e, mescidine bir minber yaptırma fikrini, bir kadın teklif eder ve bu kabul edilir Bunun üzerine kadının isteği ile kölesi mescide bir minber yapar[686]
Malının, 33000 dirhem olan üçte birini, yahudi olan yeğenine (kız kardeşinin oğlu) vasiyet eden Hz Peygamber'in eşi Safiy-ye'nin bu vasiyeti müslümanlar tarafından yerine getirilmek istenmez Bunu duyan Hz Âişe, olaya müdahele eder ve vasiyet yerine getirilir[687] Tebük seferine katılmayanlara boykot uygulanırken, eşlerinin de onlardan geçici bir süre ayrılmaları istenir Hilal b Umeyye'nin hanımı, kocası yaşlı olduğu için yanında kalmak istediğini Hz Peygamber'e söyler O da ona, kocasıyla kalma izni verir[688]
Bir kişiyi yaralayan Ummu Harise hakkında, şikayet edilince Hz Peygamber, kısas yapılmasını söyler Ummu Harise'nin annesi, bu karara itiraz eder sonunda karşı taraf diyete razı olunca problem çözülmüş olur[689]
Bazı konularda, özellikle kadınların ilgilerinin az olduğu sahalarda, iki kadının bir erkek yerine şahit olarak kabul edilmesine bakarak, kadının aklının azlığına veya onun değerinin, erkeğin yarısı kadar olduğuna hükmedilemez Bazan bir kadının şahitliği tek başına kabul edilebilir[690] Nitekim Ukbe b efflaris, Ebu îhab b Aziz'in kızıyla evlenir Bir kadın gelip, bu çiftlerden her ikisini de emzirdiğini ve onların süt kardeş olduklarını açıklayınca, Hz Peygamber'de bu evli çifti ayırır[691]
Emzirme, nifas (lohusalık) ve doğum gibi konularda tek kadının şahitliğinin de kabul edildiği kaydedilmektedir[692] Lehte ve aleyhte Huzeyme b Sabit'in şahitliğinin, iki erkek gibi kabul edildiğini Hz Peygamberin ifade ettiği rivayet edilmektedir[693]
Kur'ân'da, borç alıp verme konusunda bir belge düzenlenmesi istenirken, şahit olarak iki erkek veya bir erkek iki kadının şahitlik yapmaları istenmektedir Hz Peygamber devrinde, kadının ilgilenmediği bir konu olan borç alıp verme muamelesinde, tek kadının yanılabileceği ifade edilmektedir Bu ayete dayanarak, kadının aklının noksanlığının ileri sürülüp kitap ve sünnette olmadığı halde bazı konularda kadının şahitlik yapamayacağını söyleyebiliriz
îbn Kayyım, bu konudaki ayet ve hadisleri inceledikten sonra kadının da her konuda şahitlik yapabileceği kanaatine varmıştır[694]
Kadının aklının noksanlığım ifade ettiği düşünülen hadislerin, sıhhat yönünden incelenmesini hadisçilere bırakarak şu kadarını söyleyebiliriz Hz Peygamberin, kadınların görüşlerine ne kadar değer verdiğini yukarıda ifadeye çalıştık el-Buharî'nin kaydettiği bir hadisin,[695] asıl amacının, kadınları daha dikkatli olmaya ve onları kötülüklerden uzaklaştırmaya yönelik olduğunu söyleyebiliriz Kur'ân'da kadının aklının noksanlığını ifade eden bir ayet bulunmamaktadır Binaenaleyh Hz Peygamberin bu hadisinin sebeb-i vürudunu bilmeden konuşmanın yanlışlıkları sebep olacağı açıktır Çünkü Hz, Peygamber'in bu hadisi, ne zaman hangi şartlarda ve niçin söylediğini tam olarak bilmiyoruz[696] Belki de Hz, Peygamber'in bu şekilde konuşmasını gerektiren bir durum vardır veya hitap ettiği kadınlar ancak bu şekilde bir konuşmayı anlayabilecek, seviyededir [697]

Sekizinci Bölüm

AİLE HAYATINDA KADIN

I Eş Olarak Kadın

A- Eş Seçimi

Kur'ân, «Size helal olan kadınlarla evlenin»[698] ve «Bekarlarınızı evlendirin»[699] gibi emirlerle kadınla erkeğin hayatlarını belli şartlarla birleştirme akti olan evliliğe teşvik etmektedir[700]
"Dünya bir geçimden ibarettir Bu geçim dünyasının en güzel nimeti de iyi kadındır"[701] diyen Hz Peygamber, gençlere de «Gençler! sizden gücü yeten evlensin, bu, gözü harama karşı korur ve namusu muhafaza eder Evlenmeye gücü yetmeyen de oruç tutsun, çünkü oruç, şehveti kırar»[702] diye hitap eder Yine o, «Nikah benim sünnetimdir Sünnetimi yapmayan benden değildir»[703] diye buyurmaktadır
Bu genel ifadelerin yanında Hz Peygamber'in, evlenmesi gereken insanları bizzat evliliğe teşvik ettiği anlaşılmaktadır Nitekim onun, Akkaf b Vedaa el-Hilalî'yi evlenmesi için ikaz ettiği[704] ve Cabir b Abdillah'a, bakire bir kadınla evlenmeyi tavsiye ettiği rivayet edilmektedir[705]
Bir kızla evleneceğini açıklayan Muğire b Şube'ye Hz Peygamber, alacağı kızı görüp görmediğini sormuş, o da görmediğini söyleyince: «Git onu gör, ileride anlaşmanızın sürekliliği için, bu ikinize de iyidir» der[706] Buna göre evliliğe karar veren hem erkek hem de kızın, evlenmeden önce birbirlerini görmeleri istenmektedir Evleneceği kadına bakan sahabilerin isimlerine kaynaklarda rastlanmaktadır[707] Çünkü Hz Peygamber, onları buna teşvik et-mektedir[708]
Kur'ân'a göre müslüman erkek, müşrik kadınla evlenemez;[709] fakat Kitap Ehli'nden olan bir kadınla evlenebilir[710] Ancak müslüman kadın, müslüman erkekten başkasıyla evlenemez[711] Cahiliye devrinde, kapılarında işaretler buluduğu için zina yapan kadınların bilindiği rivayet edilmektedir, islâm geldikten sonra bu kadınlarla paraları için evlenmek isteyen müslümanlar çıkınca, zina edenlerin, ancak birbirleriyle veya putperestlerle evlenebileceğini ifade eden ayetin [712]nazil olduğu kaydedilmektedir[713]
Kimlerin, birbirileriyle evlenemeyecekleri Kur'ân'da zikredilmiştir[714] Hz Peygamberin uygulamaları[715] da bu konuyu aydınlatmaktadır
Hz Peygamberin, dindarlığı evlilikte tercih sebebi olarak tavsiye ettiği rivayet edilmektedir[716]
iffetli bir kadının, facir bir erkekle ve müslüman kadının inanmayan biriyle evlenmesine Kur'an'm karşı olduğunu, bunun dışında denklik aranmaması gereğine işaret eden Ibn Kayyım, Ebu Hanife başta olmak üzere ünlü bazı hukukçuların bile denkliğin, neseb ve din olduğunu söylediğini nakleder Halbuki Hz Peygamber devri uygulamalarında nesebin önemli olmadığı müslüman olmanın yeterli olduğu anlaşılmaktadır[717] Abdullah b Revana, siyahı bir cariyesini hürriyete kavuşturup onunla evlenir Cariye şeref bakımından Abdullah'tan aşağı olduğu için müslümanlar onu kınayınca, «îman edinceye kadar putperest kadınlarla eulenmeyinîman etmiş bir cariye, beğenseniz bile putperest bir kadından kesinlikle daha iyidir»[718] ayetinin nazil olduğu rivayet edilmektedir[719]
Evlenecek kişi, alacağı kadının güzelliğini, nesebini veya onun çeşitli özelliklerini sorup araştırarak buna göre bir karara varmalıdır Hz Osman, Küfe valisi Said b el-As'm Hind bint el-Ferafise ile evlendiğini haber alınca, onun kız kardeşinin olup olmadığını, varsa nesebini ve güzelliğini yazmasını ister Vali musbet cevap yazınca Hz Osman, Hind'in kız kardeşi Naile ile evlenir[720]
Eş seçimi konusunda, kadın da erkek gibi aynı haklara sahiptir Kadın istemediği biriyle evlendirilemez Kadın evlenmek istemezse zorla evlendirilemez Nitekim Hz Ömer'in kızı Aişe'nin hiç evlenmediği anlaşılmaktadır[721]
Kızın babasının veya velisinin, onu evlendirirken çok dikkatli olmasına ve hayat boyu beraber olacağı erkeği seçerken ona yardım etmesine dikkat çekildiği anlaşılmaktadır Nitekim Hz Fatı-ma'yı, Hz Ali'den önce isteyenlere olumlu cevap vermeyen Hz Peygamber, Hz Ali, onu isteyince müsbet cevap verir[722]
Kur'ân'a göre, kişinin kendi cinsinden biriyle hayatını paylaşması, insanın huzura (sükun) kavuşmasını ve dostlukların artmasını sağlar Elbise ile vücudun bütünleşmesi gibi, kadın erkeği erkek de kadını tamamlayan bir bütünü oluştururlar[723]

B- Çok Kadınla Evlenme

Hz Peygamber'in nübüvvetin başladığı sıralarda, Arap yarımadasında bitip tükenmek bilmeyen savaşların, geride pek çok yetim kız ve dul kadın bıraktığı anlaşılmaktadır [724]Toplumda var olan bu probleme çözümler getiren Kur'ân, yetim kızlara ve dul kadınlara zulüm yapılmamasına dikkat çekmiştir «Eğer yetimler hakkında adaleti yerine getiremeyeceğinizden korkarsanız, size helal olan kadınlardan ikişer, üçer dörder alın Onlar arasında adaleti yapamayacağınızdan korkarsanız bir tane alın, yahut sahip olduğunuz cariyelerle yetinin Haksızlık etmemeniz için en uygun olan budur»[725] ayetinin tefsirini, Hz Aişe, talebesi ve yeğeni Urve'ye şöyle açıklar: Bu ayetle kişinin, güzelliğine ve malına rağbet ettiği koruması (velayeti) altındaki yetim bir kızla, diğer kadınlara verilen mehri vermeden evlenmeye kalkması yasaklanmıştır[726]
Görüldüğü gibi bu ayetin maksadı, kaç kadın alınacağını belirtmek değil, yetimlere yapılan zulmü ortadan kaldırmaktır
Hz Peygamber'in adalet konusunda çok titiz davrandığı ve iki eşi olan bir kişinin adil davranmaması halinde kıyamette bir tarafı düşmüş olarak geleceğini söylediği rivayet edilmektedir[727]
Hz Ali, Ebu Cehil'in kızı el-Avra [728]ile evlenmek ister Bu konuda Hz Peygamberle istişare edilir, o, buna müsaade etmez ve «Ancak Ebu Talib'in oğlu kızımı boşar ve onların kızlarıyla bundan sonra evlenir» der Bu rivayetle ilgili olarak, bu evliliğin haram olmadığına ve Hz Peygamber'in kızı ile Allah'ın düşmanınınkızının bir arada bulunmasının sakıncalarına dikkat çekilmektedir[729]
Sakif kabilesinden olan bir kişinin, İslâm'a girdiği zaman on eşi olduğu ve Hz Peygamber'in ona: «Hanımlarından dördünü tut, diğerlerinden ayrıl» dediği rivayet edilmektedir[730] Fakat et-Tirmizî, bu hadis hakkında el-Buharî'nin: "Bu hadis mahfuz değildir" dediğini kaydeder[731] Yine ibn Hacer, Umeyr'in beş hanıma bulunduğunu, bunlardan Derace bint Esma'yı boşadığmı yazmaktadır[732] Maajnafih Hz Peygamber devri toplumunda, iki ka-dınla evliliğin daha yaygın olduğu söylenebilir[733]
Cahiliye devrinde erkeğin, istediği kadar kadınla evlendiği anlaşılmaktadır, islâm'ın bunu dörtle sınırladığı ve birden çok kadınla evlenmeyi, yerine getirilmesi çok güç bir fiil olduğuna işaret ettiği[734] ve bunu adalete ve diğer bazı şartlara bağladığı açıktır[735]

C- Kadının Eş Olarak Hakları Ve Görevleri

Kur'ân, evliliği huzur, sükun ve sevgi kaynağı olarak nitelendirdiği [736]için bu unsurları pekiştirecek davranışları ister ve bunları sarsacak her türlü uygulama ve tutumu yasaklar Kur'ân'da yer alan «Onlarla (kadınlarla) iyi geçinin»[737] ayeti bunu gösteren emirlerin başında gelir
«Kadınlar konusunda Allah'tan korkun Onları Allah'ın emaneti olarak aldınız»[738] diyen Hz Peygamber, hanımına yumuşak ve iyi davranan kişinin, müminlerin iman bakımından en mükemmeli olduğunu ifade ederek[739] cahiliye devrinin kadın anlayışını kökünden yıkmaya çalışır Bu yanlış anlayışı yıkmanın pek de kolay olmadığı Hz Peygamber'in bu konudaki konuşmalarından; mesela «Sizin en hayırlınız, kadınlarına iyi davrananla-rınızdır»[740] gibi sözlerinden, açıkça anlaşılmaktadır
Kadının, erkeğe göre daha hassas ve duygusal olduğu bilinmektedir Hz Peygamber, erkeklere, onlarla ilişkiler konusunda öğüt verirken, çok dikkatli olmalarım ve onların hatalarını düzeltirken Ölçülü davranmalarını ister[741] Bu hadislerin, kadınların psikolojik yapılarının dikkate alınmasını ifade ettiği açıktır Hz Peygamber, kocasının kadın için çok önem arzettiğine ve en azından bazı kadınlar için kocalarının yerini dolduracak hiç kimsenin olmadığına dikkat çeker[742]
Konu tek taraflı olmadığından Hz Peygamber, kocalarıyla iyi geçinmelerini sağlamak için bu konuda kadınlara da emir ve tavsiyelerde bulunur Onları cehennemle korkutarak yapılan ihsan ve iyilikleri unutmamalarını,- kızdıkları zaman Öfkelerine hakim olmaları gereğine dikkat çeker[743]
Evlenirken erkeğe, alacağı kadına mihr demlen bir meblağ vermesi emredilmiştir "Kadınlara mihirlerini bir hak olarak verin; eğer kendi istekleriyle o mihrin bir kısmını size bağışlarlarsa onu da afiyetle yiyin"[744] ayetinde bu açıkça görülmektedir Bu konuda Kur'ân'da kadınların haklarının korunmasını isteyen ve onlara zulmedilmesini yasaklayan emirler bulunmaktadır Kadına verilen mihr ne kadar çok olursa olsun geri alınmaması, yetimlerin mihirleri konusunda adil olunması ve bu konularda çeşitli hilelere başvurulmaması istenmiştir[745]
İbn Kuteybe, cahiliye devrinde velilerin, mihirlerini kadınlara vermediklerini ve kendi mallarına kattıklarını kaydederek, Kur'ân'ın bunu yasakladığım söyler[746] Hz Peygamber, bir müslü-manın kızını veya kız kardeşini vererek bir kadın almasını (şiğar) yasaklar[747] Çünkü bu durumda kadınlar mihr almamaktadır Halbuki mihr kadının hakkıdır ve bu hakkı baba veya başka bir erkek alamaz
Mihr şartlara göre az veya çok olabilir Bu konuda belli bir ölçü olmadığı, Hz Peygamber devrinde yapılan uygulamalardan anlaşılmaktadır Kadının razı olması halinde mihrin, bir elbise hatta daha az birşey olabileceği rivayet edilmektedir[748] Mihrin, evlenmeyi zorlaştıracak kadar yüksek olmasını istemeyen Hz Peygamber, mihrini ödeme konusunda kendisinden yardım isteyen bir kişinin vermek istediği mihrin değerini çok bulur[749] Hz Ali, Hz Fatıma'ya, sattığı zırhının parasını mihr olarak verir Bu paranın bir kısmıyla koku alınır, geri kalanla da Ümmü Seleme, ona bir kadife elbise, bir kırba, içi lifle doldurulmuş deri döşek, iki el değirmeni ve iki su kabından oluşan çehiz hazırlar[750]
el-Belâzurî, Hz Peygamber'in eşi olan Ümmü Seleme'nin mihrinin, kış mevsiminde giyilen yaz aylarında sergi olarak kullanılan bir kadife, içi lif dolu bir sergi (döşek), un imalı için, iki el değirmeni, birbirine su diğerine un konan iki testi ve içinde hamur ve tirit yapılan bir kaptan ibaret olduğunu yazar[751] Kaynaklarda HzPeygamber'in diğer eşlerine verdiği mihirler de zikredilmektedir[752]
Cahiliye devrinin aksine Hz Peygamber devrinde kadının mihr hakkına yapılan tecavüzler ortadan kaldırılmaya çalışılmış ve kadına bu hakkını istediği gibi kullanma serbestliği getirilmiştir
Evlenen erkeğin, mihirden başka maddî harcamalarda bulunması da istenmiştir Erkek, evlendiği kadının normal giderlerini karşılar Yani erkeğin, nafaka, mesken ve giyim diye ifade edebileceğimiz harcamaları yapma görevi vardır[753] Bu harcamalara erkeğin çocuklarının giderleri de eklenmiştir Hatta küçük çocuğun emzirilmesinin giderleri varsa bu da kocaya aittir[754]
Hz Peygamber, kadının, ihtiyacı olan bazı şeyleri kocasının malından, onun haberi olmadan alabileceğini söyler[755] Daha fazla harcamalarda ise kocanın izninin alınması istenmiştir[756] Çünkü kadın, kocasının evde bulunmadığı zamanlarda onun hukukunun çiğnenmemesi için mesuliyeti olan ve evin koruyucusu olarak dü-şünülen bir insandır[757]
Koca, kadının hakkı olan nafaka, giyim ve ev konusunda yapacağı harcamayı, bulundukları statü, çevre şartları ve Örfe göre yapar Bu konuda erkeğin cimrilik yapmasının yanlış olacağı, bu harcamalar için ayette geçen « uygun bir şekilde (bi'l-ma'rûf)» ifadesinden anlaşılmaktadır[758]
Kadın ve erkeği birbirlerine yaklaştıran unsurlardan biri de cinsî arzulardır Kur'ân'da, kadınların erkekler için, erkeklerin de kadınlar için bir elbise oldukları zikredilmiştir Elbise insan vücudunu örttüğü gibi onu sıcak veya soğuk gibi dış etkilerden de korur Buna göre eşlerin birbirlerini tehlikelerden koruma, eksikliklerini giderme ve elbise ile vücudun bütünleşmesi gibi biri birilerini tamamlama özelliklerine işaret edilmektedir Çünkü evli erkek, günahtan daha iyi korunabilir ve iffetini muhafaza edebilir[759] Kur'ân'da cinsî arzuları meşru yoldan tatmin emri verilmiştir[760] Karı koca istedikleri gibi biri birileriyle sevişebilirler[761] Ancak hayızlı ve nifaslı (aybaşı halinde bulunan ve doğum yapmış kadın) temizlenmeden Önce cinsî ilişki kurulması yasaklanmıştır Bu gibi haller dışında bir yasak konmamıştır[762]
Bu konuda kocanın, eşini ihmal etmemesi ve bunu doğuracak tutum ve davranışlardan uzak durması istenmiştir Geceleri namaz kılarak geçiren gündüzleri oruç tutan Abdullah b Ömer'e Hz Peygamber; «Namaz kıl sonra uyu, oruç tut, sonra oruçsuz günlerin de olsun Çünkü vücudunun, gözünün ve eşinin senin üzerinde hakları vardır» der[763] Yine Ebu'd-Derda'nm da Abdullah gibi davrandığı anlaşılmaktadır Hz Peygamber, Selman'la Ebu'd-Derda arasında kardeşlik tesis ettiği için Selman, bir gün kardeşini ziyarete gider ve Ebu'd-Derda'nm eşini perişan bir halde görür Bunun sebebini soran Selman'a kadın şöyle der: «Kardeşin Ebu'd-Derda'nın dünyaya ihtiyacı yok» Ebu'd-Derda gelir ve Selman'a yemek yaparak «Sen buyur, ben oruçluyum» der Selman: «Hayır sen orucunu bozmazsan ben de yemem» deyince Ebu'd-Derda orucunu bozar Selman daha sonra şöyle der: «Senin üzerinde Rabbinin, nefsinin, ve eşinin hakkı vardır, herkese hakkını ver» Bu durumu duyan Hz Peygamber: «Selman doğru söylemiş» der[764] Ayrıca Hz Peygamber'in, eşini ihmal eden Osman b Maz'un'u uyardığı rivayet edilmektedir[765] Hz Peygamberin bu yaklaşımını iyi bilen kadınlardan kocaları tarafından ihmal edilenlerin, durumu Hz Âişe vasıtasıyla ona ulaştırdıkları anlaşılmaktadır[766]
Cahiliye devrinde erkeğin, eşine yaklaşmama yemini edip bir veya iki yıl hanımından uzak yaşadığı mevcut rivayetler arasındadır
îslâm, bu süreyi azamî dört ay olarak geçerli sayar[767] Abdullah b Amr b el-As'ın annesi, Hz Peygamber'e gelir, oğlunun dünyadan el etek çektiğini ve eşini ihmal ettiğini söyler Hz Peygamber, Abdullah'a hareketinin yanlış olduğunu «Allah'ın Rasûlün'de sana güzel Örnek vardır o, eşlerine haklarını verir» diyerek ifade eder[768]
Kocasının şehvetinin çokluğundan şikayet eden bir kadının kocasına, Hz Peygamber, bir cariye verir Fakat bu da adama yetmez, Hz Peygamber, onu karşısına alır ve bazı tavsiyelerde bulunur; sonra da «Muhtemelen sen, heva ve hevesine çok meyi ediyorsun?» diye sorunca adam «Evet» diye cevap verir Bunun üzerine Hz Peygamber ona: «Arzularına meyi etmeyi bırak, bu senin şehevî gücünü azaltır» diye tavsiyede bulunur[769] Kadın, kocasının normal isteklerine karşı çıkmamalıdır Fakat erkek de hanımının durumunu dikkate alarak onun istek ve arzularını da hesaba katmalıdır Burada «Kocası kendisinden kızgın olarak geceleyen kadına Hz Peygamber lanet etmiştir» hadisi hakkında, et-Tirmizî'nin, «sahih değildir» dediğini ifade etmeliyiz[770]
Erkeğin ve kadının, eğer cinsel konularda anormallikleri varsa, bunu tedavi ettirmeleri ve biri birilerinin haklarına tecavüz etmemeleri gerektiğim söylenebilir Bu konuda Hz Peygamber'in hiçbir tarafa zulmetme ve zorlama yetkisi vermediği ve bu sebeple konuyla ilgili rivayetlerin neden ve niçinini iyice bilmeden bunlara göre davranmanın yanlış sonuçlara götereceği ifade edilebilir [771]

D- Kadının İffetli Olması

Erkek ve kadının ifetli olması ve eşinin dışında hiç kimse ile meşru olmayan ilişkiye girmemesi istenmiştir Bu konuda çok serbest olan cahiliye insanına sınırlamalar getirilmiştir[772]
Cahiliye döneminde, para kazanmak için cariyenin zinaya zorlandığı ve müslümanlarm, en-Nûr 24/33 ayetiyle bundan me-nedildikleri kaydedilmektedir[773] Bu ayetin, münafık Abdullah b Ubey'in zinaya zorlanan iki cariyesinin, Hz Peygamber'e başvurmaları üzerine nazil olduğu da rivayet edilmektedir[774]
Zina ağır bir suçtur Bu sebeple bu suçun tesbiti için dört şahit istenmiştir[775] Bir kadına bu suçu isnat ettikten sonra dört şahit getiremeyen kimseye, seksen değnek vurulur ve ebediyyen şahitliği kabul edilmez[776] Hz Peygamber, zina suçunu işlemiş bir kadının, sıcak bir günde susuzluktan su kuyusunun etrafında dolaşan bir köpeğe su verdiği için afedüdiğini ifade eder[777]
Koca, eşine bu suçu isnad eder ve kadın bunu yalanlarsa, araları ayrılır, eğer çocuk varsa anneye verilir[778] Bu gibi şüpheli durumlarda çocuğun nesebinin tesbitine çalışılır[779]
Hz Peygamberin eşi Hz Aişe'ye zina iftirası atılmış ve bu, toplumda karışıklıklar çıkarmıştır Daha sonra, gelen ayetlerle olayın iftira olduğu anlaşılmıştır[780]
Hz Peygamber, erkeklere, kadınlar konusunda dikkatli olmalarını ve onların cazibelerine kapılıp suç işlememelerini tasviye eder[781] Yine Hz Peygamber'in, erkekleri tahrik edecek şekilde, kadınların özelliklerinin anlatılmasını yasakladığı rivayet edilmektedir[782]
Mekke fethinden sonra Ensâr ve Muhacirlerin beraberce oturdukları bir yere, bir grup Mekkeli kadın uğrar Ensârdan olan Sa'd b Ubade, «Kureyş kadınlarının iyi ve güzel oldukları anlatılırdı, halbuki öyle değilmiş» deyince mecliste bulunan muhacirlerden olan Abdurrahman b Avf çok sinirlenir Bunun üzerine Sa'd toplantı yerini terk eder ve Hz Peygambere gelip olayı anlatır Hz Peygamber de Sa'd'm haksız olduğunu ifade eder[783]
Yabancı bir kadınla sevişip sonra Hz Peygamber'e gelip pişman olduğunu söyleyen bir kişi hakkında,« İyilikler kötülükleri giderir» ayetinin [784] nazil olduğu kaydedilmektedir[785]

F- Geçimsizlik

Ailede geçimsizlik, genelde erkek, kadın, veya her ikisinden kaynaklanabilir Kur'ân ayetlerine ve sahih hadislere baktığımız zaman toplumun durumunun dikkate alınarak, yuvanın dağılmaması istikametinde konuya yaklaşıldığım görürüz Kadın erkeğe, erkek de kadına ezdirilmek istenmez Zaten genel tutuma uygun olan da budur Çünkü, Kur'ân zulmün her çeşidini ortadan kaldırmayı ve huzuru getirmeyi hedeflediğini defalarca açıkladıktan sonra, kadın ve erkeğin aynı haklara sahip olduklarını açıklamıştır[786] Buna göre ailede huzursuzluğu kim çıkarırsa çıkarsın bu hoş karşılanmaz
Eğer huzursuzluK ve geçimsizliği (nuşuz)[787] erkek çıkarırsa, kadın bunun sebeplerini araştırdıktan sonra, kocasının haklı olduğunu görür ve kabul ederse elbette bunu ortadan kaldırmaya çalışır[788] Eğer kadın, kocasının haksız yere tatsızlık çıkardığını kabul ederse konu aile dışına taşar Hem kadın hem de erkek ailelerinden birer hakem konuyu açıklığa kavuşturur[789] Ayrıca kadın, doğrudan doğruya devlet başkanına da başvurabilir Bu konuda Hz Peygamber'e gelen kadınlar bulunduğu bilinmektedir Hatta Hz Ömer gibi sert bir halifeye bile bu konuda başvurular olmuştur[790]
Erkeğin huzursuzluk çıkarmasını önlemek için Kur'ân'm önerdiği «erkek ve kadının aralarını, anlaşma ile düzeltmeleri»[791] değişik şekillerde yorumlanabilir Müfessirler genelde bunu, kadının kendi isteği ile bazı haklarından vazgeçmesi ile oluşacak bir barış olarak düşünmektedir[792] Kadın eğer haklarından vazgeçmezse, erkeğin, geçimsizlik yapma ve kadının haklarına tecavüz etme yetkisi olmadığı açıktır[793] «Eğer size itaat ederlerse artık onların (kadınların) aleyhine bir yol aramayın Çünkü Allah yücedir ve büyüktür»[794] ayeti bunu açıkça göstermektedir O halde barışın temini için, hiçbir tarafa, diğerinin haklarına tecavüz yetkisi verilmemiştir Erkek, eşi yaşlandığı veya çirkinleştiği için ona zulmetme yetkisine sahip olamaz
Hz Âişe, en-Nisa sûresi 128 ayetin nüzul sebebi konusunda özetle şöyle der: «Şevde yaşlanınca Hz Peygamberin kendisini boşayacağından korkarak geceleri onunla beraber olma hakkını bana verdi Bunun üzerine bu ayet nazil oldu»[795] Bu ayetin nüzul sebebi hakkında, ayetin kadınların aleyhine yorumlanması sonu-cunu doğuracak, başka rivayetler de bulunmaktadır[796] Fakat bu konuda Hz Âişe'nin yukarda kaydettiğimiz rivayetinin daha doğru olduğu kanaatindeyiz
Eğer kadın ailede geçimsizlik yaparsa, erkek bunun sebeplerini araştırır ve kadını haklı görürse, buna göre hareket ederek durumu düzeltir Hz Peygamber, ailede huzursuzluk çıkmaması için eşlerin gerekli hassasiyeti göstermelerini ister[797] Hz Peygamber'in hürriyete kavuşturduğu Zeyd'le evli, soylu bir aileye mensup olan Zeyneb bintCahş, kocasını sözleri ve kibirli davranışlarıyla incitir Zeyd durumu Hz Peygamber'e açınca O, «Eşi-ni bırakma, Allah'tan kork» der[798] Fakat bu evlilik yürümez ve Zeyd, Zeyneb'den ayrılır[799] Müslümanlar, Hz Peygamberle beraber veda haccmdan dönerken, Medine'ye yaklaştıkları zaman Hz Peygamber onlara, eşlerinin hazırlık yapmaları için, gece Medine'ye girmemelerini söyler[800]
Boş yere yapılan kıskançlık verilmiştir[801] Eşinin siyah tenli bir oğlan doğurduğunu (kendi tenine benzemediği için) şikayete gelen bir Arab'a Hz Peygamber, bunun olabileceğini, develerinin çoğalmasıyla ilgili bir misal vererek anlatır ve onu ikna eder[802]
Hz Ebu Bekir, hammı Esma bint Umeys'in yanına geldiği zaman orada Haşimîler'den olan bir erkeği görür ve kızar Bu durumu Hz Peygamber'e söyleyen Hz Ebu Bekir, onun bu konuda bir açıklama yapmasını sağlar Hz Peygamber, yalnız bulunan bir kadının evine yabancı bir erkeğin tek başına girmemesini ister[803] Eşinin hacca gittiğini ve kendisinin cihada yazıldığını söyleyen bir kişiye Hz Peygamber, hammıyla gitmesini söyler[804]
Kadının geçimsizliğinin ne olduğu konusunda değişik açıklamalar bulunmaktadır Kadının kocasından nefret etmesi,[805] hoşlanmaması [806]ve kocasının evinde oturmak istememesi[807] gibi evlilikle bağdaşmayan tutum ve davranışlarda bulunması kadının, geçimsizliği olarak değerlendirilmektedir
Kadının bu yanlış davranışlarını erkek, onu ikna ederek düzeltebilir Bu konuşmalar fayda vermezse, erkek, eşini yatakta yalnız bırakabilir[808] Hatta erkeğin, aynı yatakta eşine kızdığı için sırtını dönmesinin bile, onu yatakta yalnız bırakma olabileceği ifade edilmektedir[809] Hz Peygamberin eşlerinin, ondan yaparrn-yacağı bazı isteklerde bulundukları ve bunun üzerine Hz Peygamberin onlardan ayrılarak ayrı bir odada kaldığı rivayet edil-mektedir[810]
Hz Âişe, erkeğin eşiyle konuşmamasının da onu terk (ilâ)[811] olacağı görüşündedir[812]
Arap toplumunda, erkeğin eşini dövme adeti bulunmaktadır Hz Peygamber, bu kötü adeti ortadan kaldırmaya çalışmıştır Hatta Hz Peygamber'in bir ara eşini döven erkeklere kısas uygulamayı bile düşündüğü rivayet edilmektedir[813] Hz Peygamber: «Kadınlar hakkında Allah'tan korkunuz Onları Allah'ın emaneti olarak aldınız Allah'ın kelimesiyle onlar size helal oldu Sizin onların üzerindeki hakkınız, hoşlanmadığınız birini evinize sok-mamalarıdır Eğer bunu yaparlarsa yaralamadan onları dövün Onların sizin üzerindeki haklan ise, rızıklannhve giyimlerini Örfe göre üstlenmenizdir»[814] diye buyurmaktadır Bu rivayetin başka şekilleri de bulunmaktadır Bunlara göre kadın, kocasının izin vermediği bir kimseyi eve alırsa, erkeğin onu yatakta yalnız bırakmasına ve yaralamadan dövmesine izin verildiği anlaşılmaktadır[815] Bu rivayetlerin dışında Hz Peygamberin kadınları döv-meye izin vermediği ve eşlerini dövenlere çok kızdığı anlaşılmaktadır Buna göre Hz Peygamberin, yukarıda kaydettiğimiz ayette geçen kadının geçimsizlik çıkarmasını, kadının, kocasının izin vermediği bir erkeği evine alması olarak tefsir ettiği söylenebilir[816]
Müslümanlar için en güzel Örnek olan [817]Hz Peygamber'in, hayatı boyunca hiçbir kadına ve köleye bir fiske bile vurmadığını, Hz Âişe söylemektedir[818] Hz Peygamber kadınları dövmeyi yasaklar Bunun üzerine kadınlar, kocalarına karşı haksız yere dikleşmeye ve huzursuzluk çıkarmaya başlayınca bu yasak kaldırılır[819] Fakat Hz Peygamber hep kadınların yanında yer alır Hz Peygamber'in, hanımım döven hiç bir erkeği haklı gördüğü riva-yetine şu ana kadar okuma imkanını bulduğum kaynaklarda rastladım Aksine Hz Peygamber, eşlerini döven kimselerin, müslümanlarm hayırlıları olmadıklarını ifade eder[820]
Kocasından dayak yiyen Ümmü Cemil bint Abdillah, durumu Hz Peygamber'e bildirir Hz Peygamber, onun kocasını karşısına alır ve: «Eşinden ayrılmak ister misin?» diye sorar Kocası, Ümmü Cemil'den ayrılır[821]
Abdullah b Ömer; «Hz Peygamber devrinde hakkımızda ayet nazil olur korkusuyla hanımlarımıza elimizi ve dilimizi uzatmaktan sakmırdık Hz Peygamber vefat edince dilimizi ve ellerimizi onlara uzattık»[822] diyerek Hz Peygamber devrinde kadına haksızlık yapılmasının nasıl önlendiğini ifade etmektedir Hz Peygamber devrindeki bu anlayış, kadınların, kocalarına her konuda boyun eğmemelerini ve zulme karşı ayaklanmalarını ve haklarına sahip çıkmalarını sağlar Hz Ömer, kadınlardaki bu uyanışı Ensâr kadınlarına bağlamaktadır O, bunu şöyle ifade eder: «Biz Kureyş topluluğu, kadınlardan üstündük (galiptik) Medine'ye geldiğimiz zaman kadınların Ensâr'a galip olduklarını gördük Bizim kadınlarımız da onların huyunu edinmeye başladılar»[823]
Hz Peygamber'in bu konudaki ayet için yaptığı tefsire göre hareket edilirse erkeğin, eşini dövme cevasını bulması çok zordur[824]
Evliliklerini yürütemeyeceklerini anlayan eşler, birbirlerine zarar vermeden ayrılırlar Cahiliye devrinde kadının bu konuda büyük haksızlıklara uğradığı anlaşılmaktadır Kur'an, bu yanlışlıklara işaret ederek konuya açıklık getirmiştir[825]
Kadınlar, zarar vermek için talak (ayrılma) konusunda do-lanbaçlı yollara sapmak yasaklanmıştır «Kadınları boşadığınız-da, bekleme süreleri sona ererken, ya onları iyilikle tutun, ya da iyilikle bırakın Haklarına tecavüz etmek için onları tutmayın Kim bunu yaparsa kendine yazık etmiş olur Allah'ın ayetlerini eğlence yerine koymayın»[826] ayeti bunu açıkça ifade etmektedir
Cahiliye devrinde, erkeğin eşini boşayıp sonra aldığı ve bunu istediği kadar yapma hakkına sahip olduğu rivayet edilir[827] Kur'ân, buna bir sınır getirmiştir Erkek eşinden iki defa ayrılıp dönme hakkına sahiptir, üçüncü defa vereceği karar son merhaledir Ya iyilikle eşine döner ya da aynı şekilde ondan ayrılır[828] Boşanmış kadın, evlenmesi yasak olan akrabalarının dışında biriyle evlenebilir;[829] buna engel olunmaması emredilmiştir[830]
Hz Peygamber, eşini aybaşı halinde boşayan îbn Ömer'in bu davranışını beğenmez ve ondan hanımına dönmesini, eğer ayrıla-caksa, eşinin temizlik döneminde ayrılmasını ister[831] «Ey Peygamber, kadınları boşayacağınız zaman iddetleri içinde (temiz oldukları devrede) onları boşayın ve iddeti sayın (üç defa âdet görüp temizlenmelerini bekleyin) Rabbiniz Allah'tan korkun (Bekleme süreleri dolmadan) onları evlerinden çıkarmayın, kendileri de çıkmasınlar Ancak apaçık bir edepsizlik yaparlarsa başka Bunlar Allah'ın sınırlarıdır Kim Allah'ın sınırlarını geçerse kendisine yazık etmiş olur Bilemezsin belki Allah, bundan sonra bir iş ortaya çıkarır (Bekleme süresi içinde bir anlaşma zemini oluşabilir)»[832] Bu ayeti göre, hanımını boşamak isteyen kimse, eşi âdetten temizlendikten sonra, onunla cinsel ilişki kurmadan onu boşar, kadın bir âdet görüp temizlendikten sonra ikinci kez boşar, yine bekler, kadın bir âdet daha görüp temizlenir Erkek boşamaya kararlı ise hanımını boşar ve böylece evlilik bağları kopmuş olur Kadın iddetini gördükten sonra istediğine varabilir[833]
Kocası ölen kadın, kocasının evinde dört ay on gün iddet bekler[834] Hangi sebeple olursa olsun kadın iddet beklerken nafakası ve oturacağı ev kocası tarafından sağlanır[835] Kadın eğer hamile ise doğum yapınca iddeti sona erer[836]
Kadın da kocasından ayrılma isteğinde bulunabilir[837] Hem Hz Peygamber hem de Hulefai Raşidîn devrinde kocasından ayrılma isteğinde bulunup ayrılan kadınlar bulunduğu anlaşılmaktadır
Hz Peygamber, bir gün sabah namazına çıkarken Habibe bint Sehl'i görür Habibe, kocasından ayrılmak istediğim ve kocasının verdiği mihrin yanında bulunduğunu söyler Bu konuda Habibe'nin kocasını da dinledikten sonra Hz Peygamber, mihri kocaya geri verir ve bu eşleri ayırır Kadın ailesine döner[838]
Tavaf esnasında bir kadının şiir okuduğunu duyan Hz Ömer, onun, kocasından yakındığını anlayınca kocasının nasıl bir kişi olduğunu öğrenmek için birisini görevlendirir Bu görevli, kadının kocasının ağzının eğildiğini görür Hz Ömer, bu adama bir cariye veya hazine (fey)den 500 dirhem vererek onu eşinden ayırmak istediğini söyler Adam parayı tercih eder ve hanımından ayrılır[839]
Kadının, nikah sırasında boşama hakkını üzerine alma âdetinin, îslâm geldikten sonra da devam ettiği anlaşılmakta-dır[840]
Hz Peygamber'in boşanan kadınlara, karşılaştıkları güçlüklerde yardımcı olduğu zikredilmektedir[841]

II Anne Olarak Kadın

Evlenen kadın, çocuk sahibi olduğu zaman hayatında yeni bir devre olan annelik başlamış olur Kur'ân'ın ifadesiyle «dünya hayatının süsü»[842] olan çocuk, «emin ve sağlam bir karargah»[843] olan «anne rahminde yaratılır»[844] Belli bir müddet anne rahminde ondan beslenen çocuk, esasen dünyaya geldikten sonra da yine ona muhtaç bir şekilde hayatını sürdürür
Ana kelimesi, asıl temel, merkez kaynak gibi anlamlara gelir[845] Kur'an'da bu kelimenin, zikrettiğimiz manalarda kullanıldığı ayetler bulunmaktadır[846]
Kadın, insan neslinin devamında çok önemli vazifeler üstlendiği için bu yönüyle anne, insanlığın esası temeli ve kaynağı sayılır
Kur'ân, anne ve babaya iyilik etmekten bahsederken [847]annenin çocuğu için çektiği sıkıntılara yer verir, «annesi onu (çocuğu) zahmetle taşıdığı ve zahmetle doğurduğu»[848] ve «annesi onu (çocuğu) nice sıkıntılarla taşımıştır» [849]gibi ayetler buna işaret eder
Anne çocuğunu dünyaya getirdikten sonra, çocukluk çağında hemen hemen onun bütün yükü yine annenin üzerindedir «Emzirmenin tamamlanmasını isteyen baba için, anneler çocuklarını iki tam yıl emzirirler»[850] ayetine göre anne çocuğunu emzirir, fakat bu ayetin devamında « Hiç bir anne, çocuğu sebebiyle zarara uğratılmamalı» buyurulmaktadır Günümüzde doktorların, anne sütünü çocuk için çok faydalı buldukları bilinmektedir Buna göre, çocuğun gelişmesini iyi tamamlaması ve sağlıklı büyümesi için annenin çocuğunu emzirmesi gerekir[851]
Eğer kadın başka birinin çocuğunu emzirirse, ortaya "süt an-nelik'le ilgili bazı yeni hükümler çıkar Kur'an bu konuya da yer vermiştir[852]
Bir kişi Hz Peygambere gelir ve «Ya Resûlallah kim benim iyiliklerime daha layıktır?» der Hz Peygamber; Annen» diye cevap verir, Adam: «Sonra kim?» diye tekrar sorar, Hz Peygamber «Annen» der, Adam üçüncü defa, «Sonra kim?» deyince, o tekrar -Annen» der ve aynı soruya dördüncü defa «Baban» diye cevap [853]Bu ve daha başka hadislerden anlaşıldığı üzere, kişinin ırjk yapacakları arasında anne, ilk sırayı alır[854]
Eğer annenin ihtiyacı varsa, geçimini temin etmek oğlunun evleri arasındadır[855] Hz Peygamber, Allah Teala'nm anneye ıssızlığı haram kıldığım ifade eder[856]
Esma bint Ebî Bekir, müşrik annesi ile görüşüp görüşemiyeni, Hz Peygambere sorunca ö, annesiyle görüşmesini söyler, «Allah, sizinle din uğrunda savaşmayan ve sizi yurtlarınızz çıkarmayanlara iyilik yapmanızı ve adil davranmanızı yamaz Çünkü Allah adaletli olanları sever»[857] ayetinin bu korda nazil olduğu rivayet edilmektedir[858]
îbn Hişam'm yazdığına göre Hz Peygamber, esir anneyi çocukdan ayırmayı yasaklamıştır[859] îbn Kuteybe, «Hiç bir anne çok sebebiyle zarara uğratılmamalı»[860] ayetinin tefsirinde, anne sağlıklı ise, çocuğunun elinden alınıp sütanneye verilemeyeceğini kaydeder[861] Cahiliye devrinde de anneye saygının li olduğu anlaşılmaktadır Bi'ru Maune'de bir grup müslüman Öldüren Amir b Tufeyl, annesinin bir köle azad etme nezrini r-ne getirmek için Âmir b Umeyye'yi serbest bırakır[862]

III Gîyîm - Kuşam

Giyim, insan topluluklarında alışkanlık, coğrafi yapı, iklim, ; etince ve daha başka faktörler sebebiyle değişiklik arzeder Birbileriyle münasebeti olan milletlerin, giyim tarzlarının da biricilerine tesir ettiği bilinmektedir[863]
Hz Peygamber devrinde, toplumun cahiliyeden gelen bir giyim şekli ve âdeti bulunmaktadır, islâm'ın bunu, kendi düşünce yapışma uygun hale getirmek için bazı değişiklikler yaptığı söylenebilir Hz Peygamber devrinde kadının giyimim ortaya koyabilmek için, o zaman kullanılan elbiselerin neler olduğunu tesbite çalışmanın uygun olacağı kanaatindeyiz [864]

A- Elbiseler

1- Başörtüsü:

Bu kelime örtmek, kapatmak, gizlemek manalarına gelen h-m-r kökünden gelir ve örtü anlamım taşır
Hz Âişe'in hımarı "Saçları ve cildi örten bir örtü" diye tarif ettiği rivayet edilmektedir[865] Bir erkek elbisesi (hülle) yaklaşık olarak dört başörtüsü olabilmektedir[866]

2- Entari (Dır'):

Sadece başörtüsü ve bu elbise ile namaz kılmak caiz olduğuna[867] göre "dır"' isminin ifade ettiği elbisenin bir bluz veya kadın gömleği olduğunu söyleyemeyiz Esasen bu elbisenin ayak üstlerini kapatacak kadar uzun olduğuna dair rivayetler de bulunmaktadır[868]

3- Etek (İzar):

Bir şeyi içine alan, saran ve kaplayan manalarını taşıyan bu kelime, insan vücudunun belden aşağısına bağlanan bir elbise için kullanılmaktadır[869] Hz Peygamber devrinde erkeklerin de bu elbiseyi kullandıkları anlaşılmaktadır[870]
Hz Peygamber, erkeklerin izarlannı fazla uzun yapmamalarım söyler Kadınların ise izarlannı (bacaklarının ortasından) bir karış veya bir zira uzatacaklarını açıklar[871]

4- Şalvar:

Hz Peygamber devrinde bazı kadınların elbiseleri altından bu elbiseyi giydikleri anlaşılmaktadır Şalvar belden aşağı giyilen iç çamaşır yerine kullanılmaktadır[872]

5- Mırt

Yünden yapıldığı m ve kadının evin dışında büründüğü bir elbise olduğu anlaşılmaktadır[873] Hz Peygamber'in, eşlerinden birine ait olan bu elbise ile namaz kıldığı nakledilmektedir[874]

6- Cilbab

Hz Aişe'nin, eteğini çözüp ondan cilbab yaptığı rivayet edildiğine [875]ve «Üzerlerine cilbablarını alsınlar»[876] ayetine bakarak dışarı çıkarken kadının başına aldığı bir örtüye cilbab dendiğini söyleyebiliriz Kamus mütercimi cilbab için şöyle der: «Cilbab gömleğe denir Kamis (gömlek) manasına gelir Bazılarına göre kadınların başörtülerine de denir, yani himar manasına gelir» [877]Cilbabm, kadmm başörtüsünün üstüne örttüğü [878]bir atkı olabileceğim ifade eden [879]ve yüzün bununla kapatıldığına yer veren [880]rivayetler bulunmaktadır[881] Ayrıca cilbabı, insan vücudunun belden yukarısını örten elbise anlamını taşıyan rida ile tefsir edenlerin[882] yanında, «Kadınların elbiselerini,[883] rida[884] ve cilbab [885]olarak açıklayan müfessirler de bulunmaktadır
Cilbabm, pahalı bir dışarı elbisesi olduğu, bu elbisenin herkeste bulunmadığı rivayetine [886]bakılarak söylenebilir
isimlerini verdiğimiz bu elbiselerin tamamının şekilleri ve nasıl giyildikleri hakkında, elimizdeki malzeme ile şimdilik tam doğru bilgiler vermek mümkün değildir Ancak bunlardan bazılarının tam anlaşıldığı açıktır
el-Isbehanî'nin aldığı bir rivayete göre Hz Peygamber devrinde kadının, önce etek(izar), sonra entari(dır'), sonra başörtüsü (himar) ve daha sonra da dış elbise (üstlük, rida, cilbab) giydiği söylenebilir[887] Şalvar giymenin yaygın olmadığı, giyenlerin onu, eteğin (izar) altına giydiği anlaşılmaktadır Ashabın, kadınların giyimi konusunda oldukça cömert davrandıkları kaydedilmektedir[888]
Hz Peygamber devrinde, tiftik, yün, ipek ve deriden mamul [889]elbiseler bulunduğu, Medine kadınlarının, Şam ve Yemenden gelen kumaşlardan elbiseler yaptıkları ifade edilmektedir[890]
Ümmü Leyla isimli bir kadın sahabinin, her ay entarisini (dır'), baş örtüsünü ve dış elbisesini (milhafe) boyadığı rivayet edilmektedir[891]

B- Giyimin Ölçüsü Ve Gayesi

İnsanlar bir arada yaşadıkları için, kadın ve erkeğin birbirlerini rahatsız etmeyecekleri ve her iki cinsin de huzursuz olmayacakları şekilde giyinmelerinde bazı düzenlemelerin olması tabiidir
Müslüman kadınların Örtünmelerini emreden ayetten bir önceki ve sonraki ayetlerden anladığımıza göre, Medine'de "iki yüzlüler (münafıklar) kalplerinde hastalık olanlar ve Medine'de kötü haber yayanlar" mümin erkek ve kadınları huzursuz etmektedir[892]
Hz Peygamber, Medine sokaklarında oturup sohbet eden erkeklere "Bakışlarım indirmeleiini ve başkalarım rahatsız etmekten sakınmalarını" emreder[893]
Hz Peygamber devrinde giyimle ilgili düzenlemeler yapılmadan önce, bazı müslüman kadınların giyimlerinin, toplumda huzursuzluk çıkmasına sebep olduğu anlaşılmaktadır Evvela bunu ortadan kaldırmak için, hem erkeklere hem de kadınlara bazı yükümlülükler getirilmiştir
Yukarıda bahsettiğimiz şekilde erkeklerin kadınlara bakması yasaklanmıştır Aynı yasak kadınlara da konmuştur «Ey Muhammed mümin erkeklere söyle: gözlerini bakılması yasak olandan çevirsinler Mahrem yerlerini korusunlar Bu onların arınmasını daha iyi sağlar Mümin kadınlara da söyle:gözlerini bakılması yasak olandan çevirsinler, iffetlerini korusunlar Süslerini kendiliğinden görünen kısmı müstesna açmasınlar Başörtülerini yakalarının üzerine salsınlar»[894]
Kur'ân, inanan kadına, süslerini (zinet) yabancı bir erkeğin yanında açmamasını ve bunların anlaşılmasını sağlamak için bir davranış içine girmemesini emreder[895] Cahiliye devrinde olduğu gibi kadının açılıp saçılması (teberruc)'nm, yasaklandığı ve bunun (teberruc) ise, kadının güzelliklerini ortaya çıkarması[896] ile vücudunu kapatmayan elbiseler giymesi olduğu zikredilmektedir[897]
«Başörtüleriniyakalarının üzerine salsınlar,»[898] ayeti gelmeden önce de başörtüsü olduğu anlaşılmaktadır[899] Ayette istenen şekilde örtüldüğü zaman, başörtüsünün, başı, saçları, kulakları, boynu, gerdan ve göğsü örteceği düşünülmektedir[900] Fakat Hz Peygamber devrinde kadınlar, başörtülerini yakalarının üzerine gelecek şekilde Örtünce, vücudunun hangi kısımları nasıl kapatılıyordu? Elimizde bulunan yazılı belgelerle bunu açık bir şekilde anlamanın, şimdilik mümkün olmadığını ve bu konudaki değişik görüşlerin kaynağının da bu olduğunu söyleyebiliriz
«Süslerini, kendiliğinden görünen kısmı müstesna açmasınlar»[901] ayetinden, kadının örtüden istisna edilen yerleri olduğu anlaşılmaktadır
Cahiliye devrinde bazı kadınların peçeli olduğu,[902] hatta ba-zan erkeklerin de peçe kullandıkları rivayet edilmektedir[903] Hz Peygamber devrinde de peçeli kadınlar bulunduğu ve bazı kadınların, yüzlerini Örterek tek gözlerini açık bıraktıkları anlaşılmaktadır[904] Hz Peygamber'e, oğlunu sormaya gelen bir kadın, hayası sebebiyle peçesini indirmediğini söyler[905] Esma bint Ebibekir, Hz Peygamber'in huzuruna ince bir elbise ile girer, O, yüzünü çevirir ve kadının, buluğa erince yüz ve elleri harcinde vücudunun görülmesinin doğru olmadığını açıklar[906]
Hz Peygamber'in, hac veya umre için ihrama giren kadının peçe takmamasını ve eldiven kullanmamasını istediği rivayet edilmektedir[907] Bunun dışında kadın, isterse yüzünü örtebilir veya eldiven kullanabilir Bu devirde, başörtüsü ile yüzünü örten kadınlar bulunduğu da anlaşılmaktadır[908]
Hz Âişe başörtüsünün, altını gösteren şeffaf kumaştan olamayacağı görüşündedir Huzuruna ince bir başörtüsü ile giren Hafsa bint Abdirrahman'm başörtüsünü alan Hz Âişe'nin, ona kaim bir başörtüsü verdiği nakledilmektedir[909]
ilk muhacir kadınların, başörtüsü ayeti gelince, dış elbiselerinin (mırt) veya eteklerinin (izar) kenarlarından kesip başörtüsü yaptıkları rivayet edilmektedir[910] Buna göre, önceki başörtülerin, emri yerine getirecek özellikleri taşımadığı açıktır
Esma bint Ebibekir'in, hediye edilen bir elbiseyi giymediği ifade edilmektedir[911]
«Evlenme ümidi kalmayan, ihtiyarlayıp oturmuş kadınlara, süslerini açığa vurmamak şartıyla, dış elbiselerini çıkarmaktan ötürü sorumluluk yoktur»[912] ayetinde geçen «dış elbiselerin» cilbab veya rida olduğu ve bahsedilen kadının bunları giyme yükümlülüğü olmadığı ifade edilmiştir[913]
Cilbab ayetinin (el-Ahzab, 33/59) sonunda yer alan « Bu onların tanınıp incitilmemelerini daha iyi sağlar» cümlesini, özetle şöyle açıklayanlar bulunmaktadır Münafıklar, ihtiyaçları için dışarı çıkan müslüman kadınları cariye zannederek rahatsız ediyorlardı Müslüman kadına cilbab giymesi emredilerek onun hür olduğunun anlaşılması sağlandı ve incitilmekten korunmuş oldu[914] Bu "açıklamalara göre, cariyelerin rahatsız edilmelerinin normal kabul edildiği anlaşılabilir Halbuki ayetlerden böyle bir-mana anlaşılmamaktadır Hatta cilbab ayetinden bir önceki ayette "inanan erkek ve kadınlara yapılan eziyetler" yerilmektedir[915] Burada geçen "inanan kadınlar" ifadesi içine cariyelerin de girdiği açıktır
inanan kadınların, emredildiği şekilde giyinerek dışarı çıkmaları, tutum ve davranışlarına dikkat etmeleri tanınmalarını sağlanacaktır Bu ise, rahatsız edilmelerini büyük ölçüde önleyip, inanan kadınları huzursuz edenleri cezalandırmayı kolaylaştıracaktır
Giyimleri, tutum ve davranışları ile iffetli olan mümin kadınlara eziyet edecek olanların cezalandırılacakları cilbab ayetinden sonraki ayetlerde şöyle açıklanmaktadır: « Seni onlarla mücadeleye davet ederiz Sonra çevrende az bir zamandan fazla kalamazlar Lanetlenmiş olarak, nerede bulunurlarsa yakalanır ve hem de öldürülürler»[916]
Esasen Kur'ân'da kadının giyimi konusunda, cariye hür ayırımı bulunmamaktadır İçinde bulundukları şartlar sebebiyle cariyeler, hür kadınlar gibi giyinemezler Fakat cariyelerin de imkanlar ölçüsünde hür kadınlar gibi giyinmeye çalıştıkları anlaşılmaktadır
Ata, es-Sevrî'nin kitabında Hz Peygamber devrinde cariyelerin başörtüsü veya bir kumaş parçasıyla başlarını örttüklerini ifade eden bir rivayet gördüğünü söyler[917]

C- Hicab

Yukarıda da değindiğimiz üzere islâm düşmanlarının, Hz Peygamberin hanımlarını da hedef alarak müslümanlar arasında karışıklıklar çıkarmaya başladıkları anlaşılmaktadır Hicrî beşinci senede Hz Aişe'ye münafıklar tarafından atılan iftira bunun en açık örneğidir[918]
Hz Peygamberle görüşmek, ona bir şey sormak, yemek yemek, veya bir şey istemek gibi sebeplerle iyi ve kötü her tipte insanın, vakitli vakitsiz onun evine girdiği anlaşılmaktadır Bu insanlardan bazılarının tutum ve davranışları, Hz Peygamberi ve bazı müslümanları rahatsız eder[919]
İşte bu gibi sebeplerle Hz Peygamberin eşlerinin diğer kadınlar gibi olmadıkları ayetlerle açıklanarak [920]onlara bazı farklı emir ve yasaklar konmuştur Bunlardan biri de şu ayettir: «Ey inananlar, Peygamber'in evlerine yemeğe çagırılmaksızın vakitli vakitsiz girmeyin; fakat davet edilirseniz girin ve yemeği yiyince dağdın Sohbet etmek için de girip oturmayın Bu haliniz Peygamber'i üzüyor, o da size bir şey söylemeye çekiniyordu Allah gerçeği söylemekten çekinmez Peygamber'in eşlerinden bir şey istediğiniz zaman onu perde arkasından isteyin Bu sayede sizin gönülleriniz de, onların gönülleri de daha temiz kalır Bundan sonra ne Allah'ın Peygamberini üzmeniz ve ne de onun eşlerini nikahlamanız asla caiz değildir Doğrusu bu Allah katında büyük şeydir»[921]
Bu ayet gelmeden evvelde toplumda, erkeklerle perde arkasında konuşan kadınlar bulunduğu konusunda rivayetler bulunmaktadır Ümmü Seleme'nin, Hz Peygamberle evlenmeden önce, bir defasında onunla perde arkasından konuştuğu rivayet edilmektedir[922]
Hicab ayeti geldikten sonra Hz Peygamber'in eşleri, yabancı erkeklerle perde arkasından konuşurlar [923]ve bunu evin dışında cilbablanyla yapmaya çalışırlar Rebia b el-Harig ve Abbas b Ab-dilmuttalib Hz Peygamberle beraber hanımı Zeyneb bint Cahş'm evine giderler Zeyneb, perde arkasına geçer Hz Peygamberle, gelen bu iki kişi konuşmaya başlar, Hz Peygamber susarak başını evin tavanına doğru çevirir Zeyneb perde arkasından, Rebia ve Abbas'a konuşmamalarını işaret eder[924] Buna göre aradaki perde bu işaretin anlaşılacağı kadar incedir denebilir
Kabe'yi de peçeli olarak tavaf ettiği rivayet edilen [925]Hz Aişe, ihramlı iken Hz Peygamberle beraber yaptıkları yolculuktan bahsederken, "Bir kervan yanımıza geldiği zaman cilbablarımızı başımızdan yüzümüze sarkıtındık ve kervan geçtikten sonra yüzümüzü tekrar açardık" der[926]
Hz Peygamberin eşlerinden olan Şevde, ihtiyacı için bir akşam dışarı çıkar Hz Ömer, boyu uzun olan Sevde'yi tanır ve arkasından seslenerek onu tanıdığını söyler Şevde, eve döner ve olayı Hz Peygambere haber verir Hz Peygamber, Sevde'ye ihtiyacı için dışarı çıkabileceğini açıklar Daha önce meydana geldiğini söyleyenler bulunmakla birlikte bu olayın, hicab ayetinden sonra olduğu rivayet edilmektedir[927] Bu rivayet doğru kabul edilirse, Hz Ömer'in, Hz Peygamber'in hanımlarının dışarı çıkarken hicab emrine uyarak tanınmamaları görüşünde olduğu anlaşılmaktadır
Hz Peygamber, kadının erkeğe, erkeğin de kadına benzemeye çalışmasına şiddetle karşı çıkar[928] Kadın, kadın olarak, erkek de erkek olarak şahsiyetlerini korumalıdır Hz Peygamber'in bu düşüncesi, giyime de akseder
Kadınların, kendi kıyafetlerini korumaları ve psikolojik yapılarına uygun elbiseler seçmeleri uygun görünmektedir Hz Peygamber devrinde, kadınların kullandıkları çizgili kumaşları, erkeklerin kullanmaları hoş karşılanmaz[929] Fakat bazı elbiselerin, kadın ve erkek tarafından ortak kullanıldığı anlaşılmaktadır Mesela Hz Aişe'nin, daha önceden kendisinin kullandığı bir işlemeli ipek elbiseyi yeğeni Abdullah b ez-Zubeyr'e giydirdiği rivayet edilmektedir[930]

D- Süslenme

Kur'ân'daki kullanımına bakarak süs (zînet) kelimesine, bir şeye güzellik veren,[931]o şeyin, bakanların hoşuna gitmesini sağlayan [932]veya bir şeyin kötü taraflarını kapatan [933]manalarını verebiliriz Süs, bazan bir varlığın kendi parçalarından oluştuğu gibi[934] bazan da o varlığa dışarıdan yapılan ek olabilir,[935] Süs, hem somut varlıklar hem de soyut mefhumlar için kullanılır[936]
Buna göre kadınları güzel gösteren uzuvları, takıları ve elbiseleri onların süsleridir diyebiliriz
Hz Peygamber devrinde kadınların takı olarak kollarına, altın [937]veya gümüşten mamul, bilezikler, ayaklarına halhal, el ve ayak parmaklarına altın ve gümüş yüzükler taktıkları rivayet edilmektedir[938] Yine genç kızların ve kadınların altın veya gümüş küpe taktıkları,[939] boyunlarına boncuk astıkları[940] ve gümüşten yapılmış gerdanlık (kordon, kolye) taktıkları anlaşılmaktadır[941]
Hz Peygamber'in, kadınların altın takılar kullanmalarını hoş karşılamadığı şeklinde rivayetler bulunmaktadır[942] Yukarıda da kaydettiğimiz üzere bunun, müslümanlara paranın çok gerekli olduğu geçici bir süre içinde olduğu anlaşılmaktadır Esasen böyle devrelerde, müslüman kadınların takılarını bağışlayarak devlete yardımcı oldukları da mevcut rivayetler arasındadır [943]Bu geçici devre veya devreler dışında Hz Peygamber devrinde müslüman kadınların altın, gümüş ve değerli taşlardan oluşan takılar kullandıkları ifade edilmektedir[944]
Terbiyesi altındaki yetim kızların takılarından, Hz Âişe'nin; ve kızları ile cariyelerine taktığı altınlardan Abdullah b Ömer'in, zekat vermediğini nakleden Malik b Enes, müslüman kadının, kullandığı altın, gümüş vs den yapılmış takılarından zekat verme yükümlülüğünde olmadığım kaydeder[945] Buna göre kadının takı kullanmaya teşvik edildiği söylenebilir Hatta Hz Peygamber'in, kadınların altın takılar edinmelerim söylediğini[946] ve buna teşvik ettiğini ifade eden rivayetler bulunmaktadır[947]
Kaynaklar, Hz Peygamber'in, eline kına yakması için uyardığı kadınlardan bahseder[948] Hz Âişe de muhtemelen daha sonra beliren bir şüphe üzerine kadının kına kullanmasında bir sakınca olmadığını ifade eder[949]
Hz Peygamber devrinde kadınların, yüzlerine bitkisel boyalar sürdüklerine dair kayıtlar bulunmaktadır[950] Kadının, boya olarak, kına ve daha başka bitkilerden elde edilen maddeleri kullandıkları da ifade edilmiştir[951] Bu tür boyalarla yüz güzelliğini sağlamaya çalışan kadınlar, bununla da yetinmeyip Hz Aişe'ye: «Kocasına güzel gözükmek için, kadın yüzündeki kılları koparabilir mi?» diye sordukları zaman o, buna cevaz verir[952]
Hz Aişe, kadınların, şişmanlamamak ve vücut güzelliklerini korumak için, beslenmelerine dikkat ettiklerini ifade ederek Hz, Peygamber devrinde kadınların bu konudaki hassasiyetini dile getirir[953]
Saç bakımı Hz Peygamber devri kadını için ayrı bir önem taşımaktadır Kadınların devrin imkanları ölçüsünde, çok iyi saç bakımı yaptıkları söylenebilir[954] Bu bakımın, temizlikle başladığını bilen bu devrin kadınlarının, islâm'ın da teşvikiyle saç temizliğine önem verdikleri anlaşılmaktadır
Sidr bitkisinin temizlikte kullanıldığı [955]bu toplumda, kadının, saçını, özelliği olan bir çamur, çöven (esnan) ve hatmî bitki-siyle yıkadığı rivayet edilmektedir[956] Saç yıkarken kullanılan maddelerin, temizliği sağlaması yanında saçları kuvvetlendirme, güzel görünmelerini ve kokmalarım sağlama gayeleriyle kullanıldığını da söyleyebiliriz Yine bu sebeplerle zeytin yağının saçlara sürüldüğü ve daha başka bitkilerin kullanıldığı da rivayet edil-mektedir[957]
Kadınların saçlarını örgüler haline getirdikleri zikredilir-ken[958] diğer taraftan Hz Peygamber'in, kadınların saçlarını tıraş etmemelerim istediği de nakledilmektedir[959]
Hz Aişe, saçı az olan kadının saçma ek yapabileceğini söylemektedir[960]
Hz Peygamber devrinde güzel koku kullanmanın yaygın olduğu, kadınların da saçlarını tararken veya başka zamanlarda güzel koku süründükleri anlaşılmaktadır[961]
el-Mes'udî, Hindistan'da fil terinden yapılan bir koku çeşidinden bahsederken bu kokunun, değişik gayelerle kullanıldığını ve bunlardan birinin de kadının kocasının dikkatini çekmek ve onu tahrik etmek olduğunu kaydeder[962]
Bütün bu açıklamalardan sonra «Süslerini, kendiliğinden görünen kısmı müstesna açmasınlar Başörtülerini yakalarının üzerine salsınlar»[963] ayetine tekrar dönebiliriz Başörtüsü bu şekilde Örtülürse, boyun ve göğsün kapanacağı ifade edilirken yüz ve ellerin dışarıda kalacağı, bu sebeple kına, sürme, bilezik[964] ve yüzüğün de gözükeceği anlaşılmaktadır[965]
Kadının, güzelliğini koruması ve geliştirmesi için bazı şeyler yapması tıbbî yönden zararlı değilse kadının ruh sağlığım da dikkate alarak normal kabul edilebilir Bu konudaki sınırlamalar üzerinde dikkatli olunması ve rivayetlerin iyi değerlendirilmesi gerekir diyebiliriz [966]

Sonuç

Cahiliye devri toplumunda kadınların durumlarının genelde iyi olmadığı ve bu devirde kız çocuklarından utanan, kadını uğursuz sayan ve küçük kızlarını diri diri toprağa gömen kimseler bulunduğu mevcut rivayetler arasındadır
Arap yarımadasında bitip tükenmek bilmeyen kabile savaşları, zayıfların ezilmesine; özellikle kadınların perişan olmasına ve toplumun esir-hür diye ikiye ayrılmasına sebep olmuştur Esir statüsündeki kadınların toplumda hiçbir itibarı olmadığı, eşya gibi alınıp satıldıkları bir gerçektir
Mevcut kaynaklar ışığında cahiliye dönemindeki kadınlarla ilgili bu olumsuzlukların, Hz Peygamber devrinde kaldırılmaya çalışıldığım ve çağı ile geçmişi dikkate alındığında, kadınlar lehine son derece önemli değişme ve gelişmelerin kaydedildiğini tes-bit etmiş bulunuyoruz
Bir kere Kur'ân, insanlann bir ana ve babadan geldiğini bildirerek onların eşit olduğunu belirtmiştir Cariyelerin hürriyete kavuşturulması sonusunda Kur'an'da pek çok emir ve tavsiyeler bulunmaktadır Konuyla doğrudan ve dolaylı olarak ilgili olan ayetler incelendiği zaman, onların her fırsatta hürriyete kavuşturulmaları gereğine dikkat çekildiği görülür Hz Peygamberin uygulamalarının da bu istikamette olduğu, gösterilen örneklerle ortaya konmuştur Bunlardan çıkarılacak sonuç bizce şudur: Cariyelik ve esaret geçici bir durumdur Aslolan insanlann hür ve serbest olmalarıdır Kur'an, indirildiği çağın toplumunda bulduğu bu problemi çözmek için çok iyi bir adım atmış ve bu konuda önemli esaslar koymuştur Fakat Hz Peygamber devrinden sonra, islâm Tarihinde,islâm'ın hiç de tasvip etmediği tarzda cariyeliğin sürdürülmesi anlayışının, toplumu yine esir aldığı söylenebilir
Kur'ânin kadına verdiği en önemli hakların başında, ona tam bir kişilik kazandırması gelir Kadın, bir insan olarak yapacağı iyi ve kötü işlerin sorumluluğunun kendine ait olacağı bilincine kavuşturulmuş ve ona bağımsızlık kazandırılmıştır Meselâ, kadın veya kız istemediği bir erkekle evlenmeye zorlanamaz ve onun adına bir başkası karar veremez
islâm'ın kadına erkeğin yarısı kadar değer verdiği şeklindeki düşünceler yanlıştır Kur'an ayetleri ve Hz Peygamber'in uygulamaları dikkatle incelendiği zaman, kadının erkeğin yarısı kabul edilmesiyle ilgili bir husus bulunmadığı anlaşılmaktadır
Hz Peygamber devri kadınlarının genelde ilgilenmediği borç alıp verme konusunda, eğer kadına şahitlik görevi verilecekse, bunun tek bir kadın üzerine yüklenmemesi, bir erkekle beraber iki kadının şahitliği istenmiştir Buna dayanarak kadının aklının noksanlığını veya erkeğin yarısı kadar değer verildiğini savunmak yanlış olur Çünkü bazen tek kadının şahitliği de geçerli sayılmıştır Nitekim Hz Peygamber'in, emzirme konusunda tek kadının şahitliğini kabul ettiği bilinmektedir Bu sebeple İslâm alimleri, kadınları ilgilendiren konularda tek veya iki kadının şahitliğinin geçerli olduğunu söylemişlerdir Hatta eş-Şafii, böyle bir sınırlama koymadan Hz Peygamber'in hanımlarından sadece birinin bildireceği bir haberi kabul eder Binaenaleyh Kur'an incelendiği zaman, kadının aklının noksanlığı konusunda hiç bir ifade bulunmadığı anlaşılır Ancak bu görüşe ters düşen bazı hadislere de rastlanmaktadır Bu neviden menfi görünüşlü hadislerin, her şeyden Önce sebeb-i vürudları iyi bilinmemektedir Bu da onların olaylar ve şartlara göre yorumlarını ya güçleştirmekte yahut da ravilerin mizaç ve temayülleri istikametinde şekil kazanmalarına sebep olmaktadır
Kesin bildiğimiz husus şudur ki, Hz Peygamber, kadınları ikinci plana atmak yahut dikkate almamak şöyle dursun, onların görüşlerine de erkeklerinki kadar değer vermiştir Siyasî tutukluların afn için aracılık yapan kadınların bu isteklerini yerine getiren Hz Peygamber'in, bazen de kendi hanımlarının fikirlerine göre hareket ettiği mevcut bilgilerimiz arasındadır
Hz Peygamber devri kadınları, Kur'an'm ve Hz Peygamber'in onlara olumlu yaklaşımı sayesinde kadın hakları konusunda şuurlanmışlardır Erkeklerin tahakkümlerine başkaldırıp ezilmekten kurtulmak için çaba gösteren kadınlar, her zaman Hz Peygamber'den destek görmüşlerdir Hem toplum hayatında hem de aile içinde kadın haklarına tecavüze göz yumulmamış ve kadın erkeğe, erkek de kadına ezdirilmemiştir Bu sebeple Hz Peygamber devri kadınları, bazen münferit olarak bazen de toplu halde, kadınları ilgilendiren konularda Hz Peygamber1 e başvurmuşlar ve isteklerini büyük Ölçüde gerçekleştirmişlerdir
Hz Peygamber devrinde kadın, hayatın içindedir Çalışma, ticaret, siyaset ve savaş gibi konularda erkeklerin yambaşında yer alan kadınlar bulunmaktadır Durumu uygun olan kadınlar, cuma ve bayram namazları da dahil, Hz Peygamberle beraber erkekler gibi namaz kılmışlar, mescit ve musallada Hz Peygamber'in konuşmalarını takip etmişler, tebliğ ettiği ayetleri bizzat onun ağzından dinlemişler, hatta bununla da kalmayıp Hz Peygamber'in kendilerine özel vakit ayırmasını sağlayarak eğitim ve Öğretim konusunda erkeklerden geri kalmamışlardır Bunun sonucu Hz Peygamber devri toplumunda erkeklerle tartışabilen, onların yanlışlarını çekinmeden ortaya koyan ve müslümanlara yol gösteren büyük kadın alimler yetişmiştir Burada, İslâm dün-yasında ilmî tenkitçiliğin başlamasına öncülük ettiğini söyleyebileceğimiz Hz Aişe'nin ismini hatırlatmadan geçemeyiz Hz Peygamber'den sonra bilhassa kadın hakları konusunda Hz Âişe ve Ümmü Seleme titiz davranmışlar ve hem erkeklere hem de kadınlara islâm'ın doğru aktarılmasında son derece önemli hizmetler yapmışlardır
Hz Peygamberin hanımları, halifelerin, valilerin, ilim adamlarının ve kısaca ihtiyaç duyan herkesin başvurduğu danışmanlar olarak uzun yıllar toplumda önemli bir yere sahip olmuşlardır
Kadınlarla ilgili ayet, hadis ve haberleri bize aktaran ravi, yorumcu ve yazarların, genelde erkek olmaları veya kadınlar konusunda menfi fikirleri sahip bulunmaları ya da içinde bulundukları şartların etkisi sebebiyle kadınlar aleyhine yorumlar yaptıkları anlaşılmaktadır Başta Hz Âişe, Ummu Seleme ve Hz Peygamber'in diğer hanımları olmak üzere sahabî kadınlar, hayatta oldukları müddetçe buna karşı durmuşlardır Daha sonra az da olsa bu kadınların kız öğrencileri bu tutumu bir süre daha sürdürmüşlerdir Fakat bundan sonra bu konuda bir çaba olduğu söylenemez
Hz Ömer'in müslüman oluşu sıralarında, islâm'a o zamana kadar giren kadınların sayısı erkeklere göre çok az gösterilmiştir Halbuki bu kadınların sayısının gösterilen rakamın üzerinde olduğunu aynı kaynaklardan istifade ederek ortaya koymuş bulunuyoruz Hatta bu rakamın erkeklerden de çok olduğu kanaatine varılmıştır
Netice olarak diyebiliriz ki, kadınlar hakkında kaynaklardaki rivayetler değerlendirilirken, Kur'ân'm indirildiği dönemde bile insan haklarına verdiği önemle beraber, kadınlara tanıdığı haklar dikkate alınmalıdır Bu çerçevede Hz Peygamber'in uygulamaları ve konuya yaklaşımı da çok dikkatli bir şekilde değerlendirilerek hesaba katılmalıdır Çünkü Hz Peygamber devrinden sonra kadınlar hakkında, maalesef menfî düşüncelerin oluşmasına engel olunamamıştır Bu konularda yapılacak yeni araştırmalar, bu menfî yaklaşımların neden kaynaklandığım ve hal çarelerini daha açık bir şekilde ortaya koyacaktır [967]

Bibliyografya

ABBOTT, Nabia, Aishah the Beloved of Mohammed, London 1985
ABDURRAUF, Muhammed, The îslamic Vieıv ofWomen and Family, New-York; 1977
ABDUREZZAK/Ebû Bekr Abdurrezzak b Hemmam es-San'anî (211/826), el-Musannaf, I-XI, Beyrut 1970-2/1390-2
AFGANİ, Said, el-îslâm ve'l-Mer'e, Dımaşk 1970/1389, Aişe ve's-Siyase, Beyrut 1971
AFlFÎ, Abdullah, el-Mer'etu'l-Arabiyye fi Cahiliyyetiha ve îslâmihâ, I-III, Mısır, bty
el-AKKAD, Abbas, Mahmud, es-Sıddıka Bintu's-Sıddık, Mısır 1956
ALİ Hasbullah, ez-Zivac fi'c-Şeriati'l-îslâmiyye, Kahire, bty ALÎ İbrahim Hasan, Nisaun Lehunne fi't-Tarihi'l-îslâmiyyi Nasi-bun, Kahire 1963 -
el-ALUSÎ, Mahmud Şükri, Buluğu'l-Ereb ft Ma'rifeti Ahvali'l-Arab, I-III, Beyrut, bty
AŞIK, Nevzat, Hazreti Aişe'nin Hadisçiligi, İzmir 1987
ATEŞ, Süleyman, "Kur'an-ı Kerim'de Evlenme ve Boşanma ile İlgili Ayetlerin Tefsiri", AÜÎFD , Sayı:XXIII, Ankara 1978 Yüce Kufanın Çağdaş Tefsiri, I-VIL, İstanbul 1988-1990
el-AYNÎ, Bedruddin Ebu Muhammed Mahmud b Ahmed (855/1451), Umdetu'l-Kari Şerhu Sahihi'l-Buharî, I-XXV, Beyrut, bty
AZÎMABADİ, Şemsu'1-Hak Ebu't-Tayyib Muhammed (1273/1858), înci Gerdanlıklar (Ukudu'l-Cuman fî Ce-vazi Ta'limi'l-Kitabeti Li'n-Nisvan) Çev DoçDrAli Osman Koçkuzu, Selçuk ÜIFD Sayı:2, Yıl:1986, s79-96
el-BAKIR, Muhammed b Ali b el-Huseyn b Ali b Ebi Talib (114/733), Tezvicu Fatıma bint Rasulillah li Ali b Ebî Talib, Resail ve Nusus-1- Neşr: Dr Salahaddin el-Mu-neccid, 47-61, Beyrut, bty
el-BEKRÎ, Abdullah b Abdilaziz (487/1094), Mu'cemu Mesta'cem, I-IV, Beyrut 1983
el-BELÂZURÎ, Ahmed b Yahya b Cabir (279/892), Futuhu'l-Bul-dan, Kahire 1932 (Çev: Prof Dr Mustafa FAYDA, Ankara 1987), Ensâbu'l-Eşraf, Tah: Muhammed Hami-dullah, I, (Mısır 1959 baskısından ofset), Ensâbu'l-Eş-raf II, Tah: Muhammed Bakır el-Mahmudî, Beyrut 1974/1394
el-BEYHAKÎ, Ebu Bekr Ahmed b el-Huseyn (458/1066), Delâüu'n-Nubuvve ve Ma'rifetu Ahvali Sahibi'ş-Şeria, Tah: Dr Abdulmu'tî Kal'aci, I-VII, Beyrut 1985
BLACHERE, Regis, Tarihu'l-Edebi'l-Arabi, Çev ibrahim el-Keylanî, Dımaşk 1984 (2 baskı)
el-BUHARÎ, Ebu Abdillah Muhammed b ismail b ibrahim (256/870), Sahih-i Buharı ve Tercemesi, Çev: Mehmed Sofuoğlu, IX I-XVII, istanbul 1987
el-BUHARÎ, Ebu Abdillah Muhammed bIsmail b ibrahim, Sahih, I-VIII, istanbul 1981/1401 (Çağrı Yayınları)
el-CAHIZ, Ebu Osman Amr b Bahr (255/869), el-Kitâbu'l-Heyevân, Tah: Abdusselam Muhammed Harun, I-VIII, Mısır 1969/1389; Resâilu'l-Cahız, Tah: Abdusselam Muhammed Harun, I-IV, Mısır 1979/1399
CANAN, ibrahim, Hz Peygamber'in Sünnetinde Terbiye, Ankara 1980
el-CESSAS, Ebu Bekr Ahmed b Ali (370/980), Ahkamu'l-Kur'ân, I-V, Kahire, bty
CEVAD Ali, el-Mufassal fi TarihVl-Arab Kable'l-îslâm, I-X, Beyrut 1970
CORCI Zeydan, Tarihu Adabi Lugeti'l-Arabiyye, I-IV, Kahire 1957
ÇAĞATAY, Neşet, îslâm Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, Ankara 1982
ÇAKAN, ismail Lütfî, "Sünnette Giyim-Kuşam ve Örtünme", îslâm'da Kılık Kıyafet ve Örtünme, istanbul 1987
ed-DABÖI, el-Abbas b Bekkâr (222/837), Ahbaru'l-Vafidat Mi-ne'n-Nisai Ala Muaviye b Ebi Sufyan, Tah: Sekine eş-Şihabî, Beyrut 1983
ed-DAHlL, Said Fayiz, Mevsuatu Fıkhi Aişe Utnmi'l-Mu'minin, Beyrut 1989
DERVEZE, Muhammed izzet, Asru'n-Nebî ve Biatuhu Kable'l-' Bi'se, Dımaşk 1946/1365
ed-DlYARBEKRÎ, Hüseyin b Muhammed b el-Hasan (990/1582), Tarihu'l-Hamis fi Ahvali"Enfesi Nefis, I-II, Beyrut bty
EBUDAVUD, Süleyman b el-Eş'as es-Sicistanî, (275/88), Sünen, I-V, istanbul 1981/1401 (Çağrı Yayınlan)
EBU HATİM, Muhammed b Hibban bAhmed et-Temimî (354/965), Esmau's-Sahabe, (yazma) istanbul Üniversitesi Kütüphanesi, A 1101, vr: 8-158
EBU NUAYM Ahmet b Abdillah el-Isbehanî, Hılyetu'l-Evliya ve Tabakatu'l-Asfiya, I-X, Beyrut 1967
EBU YUSUF, Ya'kub bIbrahim (1982/798), Kitabu'l-Harac, Kahire 1397 (Çev Ali Özek, istanbul 1973)
EBU ZUR'A, Abdurrahman b Amr b Abdillah b Safvan, (281/894), Tarihu Ebi Zur'a ed-Dımaşkî, Tah: Şükrul-lah b Ni'metillah, I-II, byy, bty
el-ELBANÎ, Muhammed Nasıruddîn, Hicabu'l-Mer'eti'l-Muslime fi'l-Kitab ve's-Sunne, Beyrut 1987
ELMALILI, Muhammed Hamdi Yazır (1361/1942), Hak Dini Kur'anDili, I-IX, istanbul, bty
el- EZHERÎ, Ebu Mansur Muhammed b Ahmed (370/980-1), Teh-zibu'l-Luğa, tah: Abdusselam Muhammed Harun ve Arkadaşları, I-XV, Mısır 1964-7/1384-7
el-EZRAKÎ, Ebu'l-Velid Muhammed b Abdillah b Ahmed (244/858), Ahbâru Mekke Vema CaeFiha Mine'l-Asar, I-II, Beyrut 1979 (Çev: Y Vehbi Yavuz, istanbul 1980)
FAYDA, Mustafa, îslamiyetin Güney Arabistan'a Yayılışı, Ankara 1982; Allah'ın Kılıcı Halid bin Velid, istanbul 1990; "Âişe", TDV islâm Ansiklopedisi, istanbul 1989
FAZLUR RAHMAN, îslâm, çev: Mehmet Dağ, Mehmet Aydm, istanbul 1981
FIĞLALI, Ethem Ruhi, îmamiyye Şiası, istanbul 1984
FRAÎZER, CC, "Aile ve Semiyyenin Menşeleri" çev: Mehmet izzet, DFIFD, Sene 1, Sayı: 1,2,3,4, sayfa:l-38, 1-35, 52-111, 211-246, istanbul 1925-6
GÜNER, Ahmet, Hz Peygamber Devrinde Mescidler, izmir 1987 (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi)
el-HALEBÎ, Ali b Burhanuddîn (1044/1634), Însânu'l-Uyûn fî Sîreti Emini'l-Me'mun, MII> Mısır 1964
HALÎFE b Hayyat, (230/845), Kitâbu't-Tabakât, Tah: Süheyl Zekkâr, I-II, Dımaşk 1966
HAMÎDULLAH, Muhammed, İslâm Peygamberi, çev: Salih Tuğ, istanbul 1980; el-Vasâiku's-Siyasiyye, Kahire 1941; İslâm'da Devlet İdaresi, Çev: Kemal Kuşçu Ankara 1979; İslâm'a Giriş, çev Kemal Kuşçu, Ankara, bty (5 baskı)
HASAN, Ali ibrahim, Nisaun Lehunne fi't-Tarihi'l-lslâmî Nesi-bun, Kah 1963
el-HAŞÎMİ, Ali, el-Mer'e fi'ş-Şiri'l-Cahilî, Bağdat 1960
HATÎBOĞLU, Mehmed Said, "İslâm'da Kadın Eğitiminin Doğuşu", Türkiye Din Eğitim Semineri I 23-25, Ankara 1981; Hz Aişe'nin Hadis Tenkitçiliği, AÜÎFD, XIX, 59-74, Ankara 1973
HlTTl, Philip, Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi, çev: Salih Tuğ, I-IV, istanbul 1980
el-HUFÂ, Ahmed Muhammed, el-Mer'e fi'ş-Şiri'l-Cahilî, Kahire 1963
ITR, Nureddin, Mazâ Ani'l-Mer'e, Dımaşk, 1979; Ebğazu'l-Helal, Beyrut 1985
IBN ABDILBER, Ebu Ömer Yusuf b Abdillah b Muhammed, (463/1071),
el-Istab fî Ma'rifeti'l-Ashab, Tah: Ali Muhammed el-Bicavî, I-IV, Kahire 1939
IBN ABDiRABBİH, Ahmed b Muhammed el-Endelüsî, (327/939), el-Ikdu'l-Ferid, I-VIII, byy 1954/1373
IBNU'L-ARABI, Ebu Bekr Muhammed b Abdillah, (543/1148), Ahkamu'l-Kur'ân, I-IV, Mısır 1972
IBN ASAKlR, Ebu'l-Kasim Ali b el-Hasan b Hibetullah b Abdillah, (571/1175), Tarihu Medineti Dımaşk, (Teracimu'n-Nisâ Kısmı), Tah: Sekme eş-Şihabî, Dımaşk 1982
İBN ASAKÎR, Ebu Mansur Abdurrahman b Muhammed b el-Hasan b Hibetullah, (620/1223), Kitâbu'l-Erbain
Menakıbı UmmehatVl-Mu'minin, Tah: Muhammed Mudî el-Hafiz Gazve Bedir, Dımaşk 1986
IBNU'L-CEVZI, Cemaleddin Ebu'l-Ferec (597/1201), Kitabu Ah-kami'n-Nisâ, Beyrut 1988; (yazma) Süley, Şehid Ali Paşa 1453, 50 varak; Telkihu Fuhumi Ehli'l-Eser ft Uyûni't-Tarih ve's-Siyer, Dehlî, bty; Sıfatu's-Safve, Tah: Mahmud Fahurî, MV, Haleb 1969-1973
IBN EBl'L-HADtD Abdulhamid Hibetullah b Muhammed b el-Huseyn (655/1257) Şerhu Nehci'l-Belağa, I-XX, Beyrut 1967
IBN EBl ŞEYBE, Ebu Bekr Abdullah b Muhammed b ibrahim b Osman (235/849), Musannaf, I-V Haydarabad 1386-1390/1966-1971
iBNU'L-ESlR, Izzuddin Ebu'l-Hasan Ali b Muhammed el-Cezerî (630/1232); Usdu'l-Ğabe fî Ma'rifetVs-Sahabe, I-VII, Kahire 1970/1390; el-Kamil fi't-Tanh, I-XIII, Beyrut 1965/1385
ÎBN HABIB, Ebu Ca'fer Muhammed b Habib b Umeyye b Ömer el-Haşimî el-Bağdadî (245/859), Kitâbu'l-Muhabber, Beyrut, bty; Kitabu'l-Muhammak-fı Ahbari Kureyş, Tah: Hurşid Ahmed Faruk, Beyrut 1985/1405
IBN HACER, Ahmed b Ali el-Askalânî, (852/1448), el-lsâbe fi Temyizi's-Sahabe, I-IV, Kahire 1939
IBN HALDUN, Abdurrahman (808/1405), El-Mukaddime, Tunus 1984, çev: Zakir Kadiri Ugan, istanbul 1986
IBN HANBEL, Ahmed (241/855), Kitâbu FezailVs-Sahabe, Mekke 1983, I-II, Ahkamu'n-Nisâ, Tah: Abdulkadir Ahmed Atâ, Beyrut 1986/1406; Müsned, I-VI, istanbul 1982
IBN HAZM, Ebu Muhammed Ali b Ahmed b Said el-Endelusî (456/1064), el-Muhalla, Tah: Ahmed Muhammed Şa-kir, I-XI, Kahire, bty; Cemheretu EnsâbVl-Araby tah: Abdusselam Muhammed Harun, Kahire, 1982; Ceva-miu's-Sire, Mısır, bty
IBN HIŞAM, Ebu Muhammed Abdülmelik (218/833), es-Sîretu'n-Nebeviyye, I-IV, Beyrut, bty
IBN HUZEYME, Ebu Bekir Muhammed b Ishak es-Sulemî en-Neysaburî (311/923) Sahih, Tah: Muhammed Mustafa el-A'zamî, I-III, byy, bty
IBN ÎSHAK, Muhammed (151/768), Sîre, Tah: Muhammed Ha-midullah, Konya 1981/1401
IBN KAYIM, Şemsuddin Ebu Abdillah Muhammed b Ebi Bekir (751/1350), Î'lâmu'l-Muvakkiin an Rabbi'l-Alemîn, Tah: Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, I-3V, Mısır 1955; Zâdu'l-Mead fî Hedyi HayrVl-îbâd, Tah: Şuayb el-Arnaut, Abdulkadir el-Arnavut, I-V, Kuveyt 1981/1401; Ahbaru'n-Nisâ, Tah: Nezâr Rıza, Beyrut 1985/1405
ÎBN KESİR, Imadu'd-Din Ebu'1-Fidâ ismail (774/1372), Tefsiru'l-Kur'ani'l-Azîm, I-IV, Beyrut, 1969
ÎBN KUTEYBE, Ebu Muhammed Abdullah b Müslim ed-Dinaverî (276/899), el-Maarif, Tah: Muhammed ismail Abdullah es-Savî, Beyrut 1970/1390; eş-Şi'r ve'ş-Şuarâ, Tah: Mufid Kamiha, Beyrut 1985/1405; Tefsiru GaribVl-Kur'ân, Tah: es-Seyyid Ahmed Sakar, Mısır 1958/1378; Te'velu Muşkili'l-Kur'ân, Tah: es-Seyyid Ahmed Sakar, Kahire 1973; Uyunu'l-Ahbar, I-IV, Beyrut 1973 (Kahire 1925'den ofset)
IBN MACE, Ebu Abdillah Muhammed b Yezid el-Kazvinî (275/888), Sünen, I-II, istanbul 1981
IBN MANZUR, Ebu'1-Fadl Cemaluddîn Muhammed bMukrim (711/1311), Lisanu'l-Arab, I-XV, Beyrut 1955/1374
IBN NUCEYM, Zeynulabidîn b ibrahim (970/1563), el-Eşbah ve'n-Nezair, Kahire 1968
IBN RÜŞD, Ebu'l-Velîd Muhammed b Ahmed b Muhammed b Ahmed (595/1198), Bidayetu'l-Muctehid, I-II, Kahire 1982
IBN SA'D, Ebu Abdillah Muhammed (230/844), et-Tabakatu'l-Kubra, I-VIII, Beyrut 1968/1388
IBN SEYYÎDI'N-NAS, Fethu'd-Dîn, Ebu'1-Feth Muhammed b Muhammed b Muhammed bAbdillah el-Endelusî (734/1334), Uyunul-Eser fi Funûni'l-Meğazî ve'ş-Şe-mail ve's-Siyer, I-II, Beyrut, bty
IBN ŞEBBE, Ebu Zeyd Ömer en-Numeyrî el-Basrî (262/876), Ki-tabu Tarihi'l-Medîneti'l-Munevvere, Tah: Fehim Muhammed Şeltut, I-IV, Cidde 1979/1399
el-ISBEHANl, Ebu Ferec Ali b el-Huseyn b Muhammed el-Kureşî (356/967), el-Eganî, I-XXIV, Kahire 1935-1974
IZUTSU, Toshihiko, Kur'ân'da Allah ve însan, Çev: Süleyman Ateş, Ankara 1975
KARAHISARÎ, Mustafa b Şemsiddîn (952 h'de sağ) Ahterî, istanbul 1308
KARAMAN, Hayreddin, Günlük Hayatımızda Haramlar Helaller, istanbul 1979
KASIM Emin, Hürriyeti Nisvân, Çev: Zeki Meğamiz, Dersaadet 1331
KEHHALE, Ömer Riza, A'lamu'n-Nisâ fî Alemeyi'l-Arab ve'l-îslâm, I-V, Beyrut 1982/1402
el-KELBl, Ebu'l-Munzir Hişam b Muhammed es-Saib (204/819), Cemheretu'n-Neseb, Tah: Dr Naci Hasan, Beyrut 1986/1407
KETTANÎ, Muhammed b Cafer b Idrîs Abdulhay b Rabbani (1345/1927), et-Terâtibu'l-îdariyye, I-II, Fas, bty
KINNEVCÎ, Muhammed Sıddık Hasan Han el-Buharî (1307/1890), Husnu'l-Usve Bimâ Sebete Mine'l-Lahi ve Rasulihî fi'n-Nisve, Tah: Dr Mustafa Said el-Hinn, Muhyi'd-Dîn, Mestu, Beyrut 1985
el-KURTUBl, Ebu Abdillah Muhammed b Ahmed el-Ensarî (671/1272), el-Cami li AhkamVl-Kur'ân, I-XX, Beyrut 1966
KUTUP, Seyyid (1386/1966), Fî Zılâli'l-Kur'ân, Çev M Emin Saraç, I Hakkı Şengüler, I-XIII, istanbul, bty
MALlKb Enes (179/795), el-Muvatta, Kitabu'ş-Şa'b, byy, bty
MARAŞLI, Nedim-Maraşh Usame, es-Sihah fi'l-Luga ,;, ve'l-Ulum, I-II Beyrut, bty el-MEVSÎLÎ, Abdullah b Mahmud b Mevdud (683/1284), el-îhti-
yarfi Ta'lilVl-Muhtar, I-V, Beyrut 1975 el-MESUDÎ, Ebu'l-Hasan Ali b el-Huseyn b Ali (346/957),
Murûcu'z-Zeheb, I-IV, Beyrut (Mısır 1964'den Ofset) MEVLANA ŞlBLl, Asr-ı Saadet, çev: Ömer Rıza, I-V, istanbul
1978 MÜCAHlD, Ebu'l-Haccac Mucahidb Cebr el-Mahzumî (104/722),
Tefsir, I-II Tah: Abdurrahman et-Tahir b Muhammed
MUHAMMED Alımed, Muhammed ibrahim, Eyyâmu'l-Arab fi'l-
Cahiliyye, Beyrut, bty MUHÎBBUDDÎN Ahmed b Abdillah et-Taberî (694/1295),
Zehâiru'l-Ukbâ fî Menakıbi Zevi'l-Kurbâ, Beyrut 1974; eS'Sımtu's-Semin fî Menakıbi UmmehatVl-Mu'minîn,
Kahire 1983/1402
MUKATIL b Süleyman b Beşir el-Ezdî (150/767), Tefsir, (Yazma) Süleymaniye Hamidiyye 58, 477 varak; el-Vucuh ve'n-Nezair, (yazma) Bayezit Umumî Kütüphanesi, Tasnif No: 2972: 927, Eski Kayıt:561, 288 varak
MUSLlM, Ebu'l-Huseyn Müslim b Haccac en-Neysaburî (261/874), Sahih, I-III, İstanbul 1981
MUTAHHARl, Ayetullah Şehit, Hicab, Çev: Salih Faik, istanbul 1987
MÜTERCİM Asım Efendi (1235/1820), Kamus Tercümesi, I-IV, istanbul 1305
NEDVl, Mevlana, Seyyid Süleyman, Asr-t Saadet, Çev Ömer Rıza, I-V (Bu yazar Hz Aişe bölümünün yazarıdır), istanbul 1978
en-NESAl, Ebu Abdirrahman Ahmed b Şuayb (279/892), Sünen, I-VIII, istanbul 1981; Fedailu's-Sahabe, Beyrut 1984/1405
OKIÇ, Tayyib, îslamiyette Kadın Öğretimi, Ankara 1984
OSTROGORSKY, Georg Bizans Devleti Tarihi, çev: ProfDrFik-ret Işıltan, Ankara 1986
er-RAZÎ, Fahruddin Muhammed b Ömer (606/1209), et-Tefsiru'l-Kebir, I-XXXII, Tahran, bty
REŞlD Rıza, Muhammed, Tefsiru'l-Kur'ani'l-Hakim, I-XII, Mısır, 1366; "Nida li'l-Cinsi'l-Latif', Menar, XXXII, 352-400, MISIR 1932
ER-REYYIS, Muhammed Ziyauddin, el-Harac ve'n-Nuzumu'l-Maliyye Li'd-Devleti'l-îslamiyye, Kahire 1977 SALAHADDtN el-Muneccid, "Maza Ullife ani'n-Nisâ", Mecelle-tu'1-Mecmei'l-Ilmiyyi'l-Arabî, Dımaşk 1941, sayı:16,
Sayfa:212-219 SAVAŞ, Rıza, Emevîler'de İhta, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, izmir 1985
es-SEMHUDÎ, Nureddin Ali b Ahmed (911/1505), Vefau'l-Vefa bi Ahbari Dari'l-Mustafa, Tah: Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, I-IV, Beyrut 1971
SlBAl, Mustafa, Kadının Yeri, Çev: Abdullah Yalçm-Mehmet Yolcu, istanbul 1988
es-SUHEYLl, Ebu'l-Kasım Abdurrahman bAbdillah b Ahmed b Ebi'l-Hasan (581/1185), er-Ravdu'l-Unuf, Tah: Abdurrahman el-Vekil, 1-7, Kahire 1967/1387
es-SUYUTÎ, Celaluddin Abdurrahman Ebu Bekir (911/1505), Ta-rihtı'l-Hulefa, Tah: Muhammed Muhyiddîn Abdulhamid, Mısır 1952/1371'den ofset
eş-ŞAFlÂ, Muhammed b Idris (204/819) el-Umm, Tah: Muhammed Zuhrî en-Neccar, I-VIII, Beyrut 1973/1393; er-Risâle, Tah: Ahmed Muhammed Şakir, Beyrut, bty
ŞEMSEDDIN M, "Kable'l-İslâm Araplarda îctimaî Aile", DFIFMI sene, 4 sayı, 74-104, istanbul 1926
eş-ŞEVKANÎ, Muhammed b Ali b Muhammed (1250/18854), Neylu'l-Evtâr Şerhu Muntaka'l-Ahbar min Ahadisi'l-Seyyidi'l-Ahyâr, I-VIII, Kahire 1971
ŞEVKİ Dayf, Tarîhu'l-Edebi'l-Arabî -1-, el-Asru'l-Cahilî, Mısır, bty
et-TABERÎ, Muhammed b Cerir (310/922), Tarihu'l-Umemi ve'l-Mulûk, tah: Muhammed Ebu'1-Fadl ibrahim, I-XI, Beyrut 1967/1387; Camiu'l-Beyan an Te'vili Ayi'l-Kur'ân, I-XXX, Mısır 195/1373
et-TIRAZI, Mubeşşir, el-Mer'e ve Hukukuha fi'l-îslâm, Beyrut, bty
et-TEBRIZÎ, Veliyyuddin Muhammed bAbdillah el-Hatib el-Umerî (737/1337), el-îkmal fi Esmai'r-Rical, (Mişka-tul-Mesabih'in Sonunda) Tah: Muhammed Nasıruddin el-Elbanî, I-III, Dımaşk 1962/1382, ve Kalkuta 1319
et-TiRMIZÎ, Ebu Isa Muhammed b Isa b Sevre (279/892), Sünen, I-IV, istanbul 1981
TÜRKENT, Münir, Kadın Ruhu ve Kadınla Cinsî Hayat, istanbul 1955
el-VAHlDÎ, Ebu'l-Hasan Ali b Ahmed en-Neysaburî (468/1076) Esbabu'n-Nuzûl, Kahire 1968
4 /378 Asr-t Saadet'te Kadın ve Aile Hayatı
el-VAKIDÎ, Muhammed b Ömer (207/822), Kitabu'l-Megazî, tah: DrMarsden Jones, Mil, Beyrut 1965-6; Kitabu'r-Rid-de ve Nebzetun min Futuhhi'l-Irak, Tah: Muhammed Hamidullah, (1989/1409 Paris)'den ofset Beyrut
WATT, W Montgomery, Hz Muhammed Mekke'de, Çev: M Rami Ayaş, Azmi Yüksel, Ankara, 1986
YAHYA b Main (233/848), et-Tarih, Tah: Dr Ahmed Muhammed Nursif, I-IV, Mekke 1979/1399
YAHYA b Sellam(200/815), et-Tesarif, Tah: Hind Şelebî, Tunus 1990
YA'KUBÎ, Ahmed bEbi Ya'kub b Ca'fer b Vehb (294/897), Tarih,
I-III, Beyrut (Necef 1358'den ofset) YAKUT el-HAMEVÎ, Şihabuddin Ebu Abdillah Yakut b Abdillah
(626/1229), Mu'cemu'l-Buldan, I-V, Beyrut 1955/1374 YALTKAYA, Şerafeddin, Yedi Askı, İstanbul 1985 ez-ZEMAHŞERÎ, Ebu'l-Kasım Mahmud b Ömer (538/1143), el-
Keşşaf an HakaikVt-Tenzil ve Uyuni'l-Ekavil ft Vucu-
hi't-Te'vil, I-IV, Beyrut, bty ez-ZEBÎDÎ, Muhibbuddin Ebu'1-Feyz es-Seyyid Muhammed Mur-
taza el-Huseynî el-Vasıtî (1205/1791), Tacu'l-Arûs, I-X,
Beyrut (Mısır 1306'dan ofset), ez-ZEHEBI, Şemsuddîn Muhammed b Ahmed b Osman
(748/1347), Siyeru A'lami'n-Nubela, I-XXIII, Beyrut
1985/1405 ez-ZEBIDI, Zeynuddin Ahmed b Ahmed (893/1488), Sahih-i
Buharı Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi, Çev:
Ahmed Naim- Kâmil Miras, I-XII, Ankara, 1976 ez-ZERKEŞÎ, Bedruddin (974/1566-7), el-îcabe li îradi Me's-Tedrekethu Aişe ale's-Sahabe, Beyrut 1970 ez-ZÎRÎKLl, Hayruddin, el-A'lam, I-XI, Beyrut 1969 ez-ZUBEYRÎ, Ebu Abdillah el-Mus'ab b Abdillah b el-Mus'ab
(36/850-1), Kitabu Nesebi Kureyş, Tah: E Levi-Proven-
cal, Kahire 1982 (3 baskı)
ZUHEYR b Ebi Sulmâ (/631), Divan, Beyrut 1964 ez-ZURKANÂ, Muhammed b Abdilbakî (1122/1710), Şerhu'l-Mevâhibi'l-Ledunniye, I-VIII, Bulak 1291 [968]

[1] Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/227-228
[2] el-En'âm, 6/130, însan olarak zikredildiği zaman hem erkeği, hem de kadını ifade eder Bkz el-Bakara, 2/185, el-Cinn 72/6
[3] Meselâ "Ey inananlar" müzekker sigasıyla olduğu halde hem erkek hem de kadınlara hitaptır Bkz el-Balçara, 2/25, 82,172,178,183, Ali İmran, 3/130, en-Nisâ, 4/43,136, el-Mâide, 5/6, el-Enfâl, 8/74
[4] en-Nisâ, 4/1, el-En'âm, 6/2, el-A'râf, 7/189, er-Rûm, 30/20; Fâtır, 35/11; ez-Zümer, 39/6, el-Mü'min, 40/67
[5] Değişik bir açıklama için bkz Ateş, Süleyman, Yüce Kur'ân'ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul 1989, II, 189-194
[6] el-Bakara, 2/35, 36; el-A'râf, 7/19-22; Taha, 20/117
[7] Taha, 20/120-122
[8] el-Bakara, 2/8, 62,177, 285; en-Nisâ, 4(136; el-Mâide, 5/69
[9] el-Mâide, 5/6; el-Buharî, Sahih, I, 83 (Hayz, 20)
[10] el-Bakara, 2/43,110, 254; Al-i îmrân, 3/97
[11] Al-i İmrân, 3/195; en-Nahl, 16/97; el-Ahzâb, 33/35; Fussilet, 41/46
[12] el-En'âm, 6/139,140; en-Nahl, 16/58, 59
[13] el-En'âm, 6/151; el-İsrâ, 17/31; et-Tekvîr, 81/8,9
[14] Bu konudaki ayetler ileride daha geniş olarak ele alınacak ve Kur'ân'ın köle azadıyla ilgili ayetleri verilecektir
[15] en-Nûr, 24/4
[16] en-Nisâ, 4/2, 6,10,19; el-En'âm, 6/152; el-îsrâ, 17/34
[17] en-Nisâ, 4/4,19, 20
[18] el-Bakara, 2/233
[19] Bazı örnekler için bkz el-Bakara, 2/221,228-237, 241, en-Nisâ, 4/19, 20, 22, 23, 25
[20] Ateş, Tefsir, I, 491-493
[21] Ibn Hanbel, Musned, VI, 256; et-Tirmizî, Sünen, 1,190 (Tahare, 82)
[22] Ebu Davud, Sünen, 1,162 (Tahare, 99/236)
[23] Akkad, es-Sıddıka, 124, (Mısır 1956)
[24] îbn Hanbel, Müsned, VI, 301; et-Taberî, Tefsir, XXII, 10
[25] et-Taberî, Tefsir, IV, 215
[26] İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 200
[27] İbn Hacer, el-îsâbe, IV, 241-242
[28] Muhammed îzzet Dervese, Asru'n-Nebiyyi ve Bietuhû Kable'l-Bi'se, s138
[29] İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 319-320; îbn Abdilber, Ebû Ömer Yusuf b Ab-dillah b Muhammed el-îstiab fi Ma'rifeti'l-Ashab, Tah: Ali Muhammed el-Bicavî, Kahire 1939, IV, 233; Îbnu'l-Cevzî Cemaluddin Ebu'l-Ferec, Telkîhu Fıthûmi Ehli'l-Eser, Dehlî, bty s158; Îbnu'1-Eöîr, Usdu'l-Ğabe, VII, 19; îbn Hacer, el-îsâbe, IV, 229; el-Halebî, Însânu'l-Uyûn, 1,149
[30] el-Bakara, 2/228
[31] Hamdi Yazır, Elmahlı Muhammed, Hak Dini Kur'ân Dili, îstanbul, bty, II, 785, 786; Afifi, el-Mer'e, II, 34
[32] İbn Kuteybe, Tefsîru Garibi'l-Kur'ân, 87
[33] el-Mü'min 40/40, ez-Zuhruf 43/70, en-Nahl, 16/97; et-Taberî, Tefsir, XIV, 170,171
[34] en-Nisâ, 4/34
[35] el-Ferrâ, Maani'l-Kur'ân, II, 273; Hamdı Yazır, Tefsir, II, 1348
[36] Daha geniş bilgi için bkz Süleyman Ateş, Tefsir, II, 274-276
Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/229-234
[37] İbn İshak, Sîre, 120; İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 16-17; Ebu Zur'a, Abdur-rahman b Amr b Abdillah b Safvân, Tarih, byy, bty, I, 490
[38] et-Tahrîm, 66/10
[39] Hz Hatice'nin Varaka ile yakınlığı şecere halinde şöyle gösterilebilir
[40] îbn îshak, age, 94; îbn Hişam, es-Sîre, I, 254-255
[41] el-En'âm, 6/7; Yunus, 10/2, Sad, 38/4
[42] el-Enbiyâ, 21/5
[43] et-Tekvîr, 81/22
[44] el-Buharî, Sahih, VI, 88 (Tefsir, 96); Müslim, Sahih, I, 41 (îman, 73/252)
[45] el-Halebî, İnsânu'l-Uyûn, I, 431
[46] ed-Diyârbekrî, Tarihu'l-Hamiş, I, 263
[47] İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 256; ez-Zubeyrî, NesebuKureyş, 229; et-Taberî, Tefsir, XXVIII, 80
[48] eş-Şuarâ, 26/214
[49] Müslim, Sahih, 1,193 (İman, 89/351)
[50] îbn Sa'd, age, I, 94, 95
[51] İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 42, 43, 45, 46
[52] İbn Sa'd, age, VIII, 229; ez-Zurkanî, Şerhu Meuahib, III, 226
[53] İbn Sa'd, age, VIII, 45-46
[54] İbn Sa'd, age, VIII 51
[55] İbn Sa'd, age, VIII, 41-52, 222, 227, 229
[56] Bu mescid hakkında daha geniş bilgi için bkz Ahmed Güner, Hz Peygamber Devrinde Mescidter, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 1987 s19-20
[57] el-Halebî, Însânu'l-Uyûn, I, 484-485
[58] Bu isim değişik şekillerde yazılmaktadır Bkz Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Çev:ProfDrFikret Işıltan, Ankara, 1986, s 83-86
[59] et-Taberî, Tarih, II, 648
[60] İbnu'1-Esîr, Usdu'l-Ğabe, VII, 326
[61] et-Taberî, age II, 648
[62] İbn îshak, Sire, 220-224; îbn Sa'd, et-Tabakât, IV, 9-17
[63] el-BelâzurîEnsab II, 35
[64] İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 277
[65] İbn Sa'd, age III, 269
[66] İbn İshak, Sîre, 160m; ibn Hişam, es-Sîre, I, 366; îbn Sa'd, age, III, 242
[67] îbn îshak, age, 112
[68] îbn Sa'd, age, VIII, 277
[69] el-Halebî, Însânu'l-Uyûn, 1,431
[70] İbn İshak age, 156-157; Îbn'1-Esîr, Usdu'l-Ğabe, VII, 385
[71] Yukarıdaki listede 11,12 ve 20 sırada isimleri geçen kadınları, Hz Ömer müslüman olmadan önce döver ve eziyet eder Bkz İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 267
[72] ibn Sa'd, age, VIII, 256
[73] 13 ve 14 sırada isimlerini yazdığımız kadınların, Hz Peygamber Daru'l-Erkâm'a gitmeden önce İslâm'a girdikleri rivayet edilmektedir Bkz îbn Sa'd, age, VIII, 280, 268
[74] Esma bint Umeys'in kız kardeşidir ve onunla beraber müslüman olduğu ifade edilmiştir Bkz İbn Sa'd, age, VIII, 285
[75] Hz Ebu Bekir'in annesidir Bkz İbnu'1-Esîr, Usdu'l-Ğabe, VII, 326; el-Halebî, Însânu'l-Uyûn, 1,475-476
[76] Ammar b Yasir'in annesidir Bkz İbn Sa'd, age, III, 233; Îbnu'1-Esîr, age,VII, 152
[77] Hz Peygamber'in dadısıdır Bkz îbn Sa'd, age, VIII, 223-224; el-Halebî, age, I, 435, 445
[78] îbn Sa'd, age, VIII, 41; el-Belazurî, Ensâb, 1,119
[79] el-Belâzurî, age, 1,195-196
[80] el-Halebî, age I, 445 Yukarıdaki listede 7, 8, 9 ve 10 sırada yer alan kadınlar, Habeşistan'a ilk hicret edenler arasında sayılmaktadır
[81] İbn İshak, Sîre, 163
[82] Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/235-240
[83] Al-i îmrân, 3/195, en-Nisâ, 4/75, 97, 98,100, en-Nahl, 16/41
[84] İbn Hİşam, es-Sîre, I, 342; İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 264; Îbnu'1-Esîr, Us-du'l-Ğabe, VII, 152
[85] el-Belâzuri,Ensâb, 1,195; Hamidullah, Mâm Peygamberi, I, 103
[86] İbn Hişam, es-Sîre, I, 340-341; İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 255-256; ez-Zubeyrî, Nesebu Kııreyş, 147; İbnu'1-Esîr, Usdu'l-Ğabe, VII, 123, 365
[87] İbn îshak, Sîre, 170; Îbnu'1-Esîr, age, VII, 69
[88] İbn Hişam, age, I, 340; el-Belâzurî, Ensâb, 1,195-196
[89] İbn Hişam, age, I, 341; İbn Sa'd, age, VIII, 256; el-Halebî, İnsânu'l-Uyûn, I, 482
[90] İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b Ahmed b Said, Cemheretu Ensabi'l-Arab, Kahire 1982, sl 51
[91] İbn İshak, age, 217
Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/240-241
[92] İbn İshak, Sîre, 154
[93] Watt Montgomery, Hz Muhammed Mekke'de, Çev: Ramî Ayaş, Azmi Yüksel, Ankara 1986, s 120-123
[94] îbn Sa'd, et-Tabakât, I, 116-117; Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Ğabe, VII, 303-304
[95] İbn Sa'd, age, VIII, 223
[96] İbn Abdilber, el-İstiab, IV, 243; tbnu'1-Esîr, age, VII, 36
[97] Hamidullah, İslâm Peygamberi, I, 330
[98] İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 36
[99] İbn İshak, Sîre, 199
[100] İbn Sa'd, age, VIII, 255
[101] İbn İsbak, age, 195
[102] İbn Hişam, es-St-re, I, 346; ez-Zubcyrî, Nescbıt-Kıtrcyş, 81
[103] ez-Zubeyrî, age, 81
[104] İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 96-97 İbn Sa'd'a göre, ilk kafile nübüvvetin beşinci yılının Receb ayında Habeşistan'a göç için Mekke'den ayrılır Bu insanlar, iki ay sonra Şevval ayında Mekke'ye geri döner Fakat tekrar Habeşistan'a hicrete karar verilir Bu defa daha büyük bir kalabalık ortaya göç eder Bu insanlardan bazıları, Hz Peygamber'in Medine'ye hicreti üzerine, geri kalanlar ise Hz Peygamberin emri ile yedinci hicri yılın Rebiu'l-Evvel ayında geri dönerler Bkz îbn Sa'd, age, I, 204, 207
[105] el-Belâzurî, Ensâh, I, 219
[106] Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/241-243
[107] İbn Hişâm, es-Slre, II, 308; İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 165
[108] el-Vakıdî, el-Megazî, II, 857
[109] İbn Hişam, age, II, 308; el-Belazurî,Ensûb, I, 397
[110] Muhibbuddin ct-Tabcrî, Zehairu'l-Ukba fi Menakıbi Zevi'l-Kurbâ, Beyrut 1974, s160
[111] İbn Hişam, age, IV, 52
[112] Bu ailenin Habeşistan'a iki defa hicret ettiği rivayet edilmektedir, Bkz İbn Şa'd, age, VIII, 86-87
[113] İbn Hişâm, es-Sîre, II, 112, 113; Muhibbuddin et-Taberî, es-Sımtu's-Semîn fi Menakıbi Ummehâtıl-Mu'minin, Kahire 1983, s 71, 72; İbn Kayyım, Zâdu'l-Mcad, III, 49, 50; îbn Seyyidi'n-Nâs, Uyun, I, 173; Fayda; Mustafa, Allah'ın Kılıcı Halid b Velid, İstanbul, 1990, s 59
[114] İbnu'1-Esîr, Usdu'l-Ğabe, VII, 9
[115] İbnu'l-Cevzî, Cemaluddîn Ebu'l-Ferec, Sıfatu's-Safve, Haleb 1969-1973, II, 54, 55
[116] el-Beyhakî, Delâilu'n-Nubuvve, V, 123,124
[117] ez-Zubeyrî, Nesebu Kureyş, 394
[118] el-Feth, 48/25 ayetine göre Hudeybiye antlaşması sırasında Mekke'de inanan erkek ve kadınlar bulunmaktadır Ayrıca bkz Elmalılı, Tefsir, VI, 4427-4431
[119] Ebu Nuaym Ahmed b Abdillah, el-Isbebanî Hilyetu'l-Evliyâ ve Tabakâtu'l Asfiyâ, Beyrut 1967, II, 73; İbnu'1-Esîr, Usdu'l-Ğabe, VII, 299-300
[120] îbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 277
[121] el-Isbenanî, el-Egani, IV, 32
[122] ez-Zubeyrî, Nesebu Kureyş, 24
[123] İbn Sa'd, Et-Tabakât, VIII, 44
[124] el-Beyhakî, Delâilu'n-Niibüvve, I, 301
[125] Ummu Külsüm'ün ilk hicret eden kadınlardan olduğu zikredilmekte (Bkz İbn Hanbel, Musned, VI, 403) ise de bu rivayetin doğru olmadığı veya eksik olduğu söylenebilir Medine'ye ilk hicret eden kadınlar arasında Fatı-ma bint Kays (Bkz Müslim, Sahih, IV, 2261 Fiten 24/119) ve Ümmü Ab-dillah b Mes'ud (Bkz İbn Hazm Cemhere, 197) zikredilmektedir
[126] İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 230-231
[127] Erkeklerin iade edildiği konusunda bkz ez-Zubeyri, Nesebü Kureyş, 145; Îbnu'l-Cevzî, Ahkamu'n-Nisâ, 237 (Yazma Nüsha, 45a-45b)
[128] Îbnu'l-Cevzî, Ahkamu'n-Nisâ, 237 253 el-Ferrâ, age, 150-151; Îbnu'l-Cevzî, Telkih, 163
[129] îbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 13
[130] îbn Kayyım, Zadu'l-Mead, III, 294, 300
[131] el-Mumtehine 60/10,11
[132] İbn Sa'd, age, VIII, 13; et-Taberî, Tefsir, , XXVIII, 67
[133] el-Mumtehine, 60/10,11; İbn Sa'd, age, VIII, 231, Ferra, Ebu Zekeriya, Maani'l-Kur'an, Beyrut 1980, III, 151
[134] îbn Hişam, en-Strc III, 341
[135] İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 13
[136] ez-Zubeyrî, Nesebu Kureyş, 104,156, 368, 374
[137] İbn Kesîr, Tefsir, I, 441
Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/243-248
[138] Hamîdullah, İslâm Peygamberi, 1,161
[139] İbn Sa'd, et-Tabakât, III, 438; et-Taberî, Tarih, II, 352; es-Semhudî, Ve-fau'l-Vefâ, 1,221
[140] İbn Sa'd, age, VIII, 323-324; el-Isbehanî, el-Eğanî, III, 10; el-Beyharî, Delûil, II, 455; İbnu'1-Esîr,Usdu't-Ğabe, VII, 73
[141] îbn Hacer, el-îsâbe, IV, 269
[142] İbn Sa'd, age, I, 218
[143] îbn Sa'd, et-Tabakât, III, 420, 421, VIII, 323, 370
[144] el-Keîbî, Cemhere, 279; îbn Hazm, Cemhere, 199
[145] Ibn Sa'd, age, I, 317; İbn Hazm, age, 199
[146] Malik b Enes, el-Muvatta, 336 (Nikah 28, 20/44)
[147] Malik b Enes age, 337 (Nikah 28,'26/4£); el-Vakıdî, el-Mcgazı, II, 850
[148] el-Vakıdî age, II, 823; İbn Hişam, es-Sîre,IV,5£t-Taheri,Tarih, 111,57
[149] İbn Hişam, age, IV, 62-63
[150] İbn Sa'd, et-Tabakût, VIII, 152; İbnu'l-Cevzî, Telkih, 158
Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/248-250
[151] İbn Manzur, Ebu'1-Fadl Cemaluddin Muhammed b Mukrira,Lisânu'l-Arab, Beyrut, 1955, VIII, 23-26
[152] et-Tevbe, 9/111
[153] el-Bakara, 2/275, 282, en-Nûr, 24/37
[154] İbn Haldun, Abdurrahman Ebu Zeyd Veliyyuddin el-Malikî, Mukaddime, Tunus 1984, I, 263, Çev: Zakİr Kadiri Ûğan, İstanbul 1986,1, 528
[155] I Akabe be/ati, Zilhicce ayında, ikincisi de bir yıl sonra aynı ayda gerçekleştirilir Bundan hemen sonra da hicret başlar
[156] İbn Hişam, es-Sîre, II, 75,95 Bu bey'atta savaş söz konusu edilmediği için "kadınların bey'atı"na benzetildiği ifade edilmektedir
[157] İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 412
[158] İbn Sa'd, age, I, 222 Akabe'de şu iki kadının bey'at ettiği zikredilmektedir: a) Ummu Umare Nusaybe (veya Nesîbe) bint Kab b) Esma bint Amr b Abi Bkz İbn Hişam age, II, 84; İbn Sa'd, age, VIII, 11,408,412
[159] îbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 11
[160] İbn Sa'd, age, VIII, 12
[161] el-Mumtehine, 60/12
[162] İbn Sa'd, et-Tahakât, VIII, 7; Ibn Hanbel, Müsned, VI, 409; et-Taberî, Tefsir, XXVIII, 80-81
[163] el-Halebî, Însânu'l-Uyûn, III, 43, 45
[164] İbn Hanbel, age, VI, 422, 423
[165] Abdurrezzak el-Musanncf, XI, 464; îbn Hanbel, age, VI, 151
[166] Ebu Davud, Sünen, IV, 395 (Tereccul 4/4165)
[167] Abdurrezzak et-Musannaf, IV, 319
[168] İbn Hanbel, Mıısned, VI, 454; İbnu'1-Esîr, Usdu'l-Ğabe, VII, 86
[169] İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 7-8; Müslim, Sahih, II, 645 (Cenaiz, 10/31); İbn Huzayme, Muhammed b îshak Ebu Bekir es-Sülemî en-Neysâburî, Sahih, byy, bty, III, 112
[170] Yukarıda geçen ayetten el-Mümtehine, 60,12 bunu anlamaktayız Bu ayetin Mekke fethinden sonra nazil olduğu rivayet edilmektedir (Bkz İbn Kesîr, îmaduddîn Ebu'1-Fidâ İsmail, Tefsîru'l-Kur'âni'l-Azîm, Beyrut 1969, IV, 354; el-Ayni, Umdetu'l-Kârî, XIII, 292) Fakat bu görüşün yanlış olduğu kanaatindeyiz Çünkü kadınların Mekke fethinden çok önce Hz Peygambere bey'at için başvurdukları anlaşılmaktadır Buna göre mezkur ayetin Medine devrinin ilk yıllarında nazil oiduğu düşünülebilir
[171] Bey'at bir anlamda kişinin, kendisini yönetecek idareciyi seçmesi manasını da taşıdığı için, Hz Peygamber devri kadınlarının seçme hakkına sahip oldukları ve görüşlerini açıklayıp oy hakkını kullandıkları düşünülebilir Bkz Derveze, Asru'n-Nebî, 138
[172] İbn Menzûr,Lisânu'l-Arab, VIII, 23-26
[173] İbn Menzûr,Lisânu'l-Arab, VIII, 23-26
[174] et-Taberî, Tarih, II, 632
[175] Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/250-253
[176] İbn Hisara, cs-Sîre, II, 109
[177] îbn Sa'd, age, VIII, 11
[178] El-Vakıdî, el-Mcgazî, II, 850-851; İbn Sa'd, age, VIII, 5, 6; el-Buharî, SahîK III, 173 (Şurut, 1); İbn Hanbel, Musncd, VI, 114, 357 el-Belazurî, Ensâb, I, 250
[179] îbn Sa'd, et-TabakâU VIII, 6
[180] İbn Sa'd, age, I, 220
[181] Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/254
[182] el-Vakıdî, el-Meğazî, II, 851; İbn Sa'd, age, VIII, 11; et-Taberî, Tarih, III, 62
Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/255
[183] el-Vakıdî, age, II, 851; İbn Sa'd, age, VIII, 5-6
Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/255
[184] İbn Şebbe, Tarîhu'l-Medine, III, 1092-1093; îbn Abdirabbih, el-İkdu'l-Ferid, II, 261; İbn Ebi'l-Hadid, Şerha Nehti'l-Bclağa, I, 339
[185] et-Taberî, Tefsir, XXVIII, 78; İbn Kesir, Tesîr, IV, 354
Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/255
[186] İbn Sa'd, ct-Tahakâi, VIII, 7; İbn Huzeyme, Sahih, III, 112; el-Kurtubî, Ebu Abdillah Muhammet! b Ahmed cl-Ensân, el-Camî li Ahkâmi'l-Kur'ân, Beyrut 1966, XVIII, 71
[187] İbn Sa'd, age, I, 319
[188] et-Taberî, Tarih, III, 61-62
[189] el-Kurtubî, el-Camî, XVIII, 71
[190] Ibn Sa'd, et-Tabakat, VIII, 230; Ibn Habib, el-Muhabher, 406, 407
[191] Erkekler hakkındaki bölümlerin başlıklarında "bey'at" ifadesi bulunmamaktadır Kadınlar bölümlerinin başlıklarında ise bu ifade vardır Bkz İbn Sa'd, age, VIII, 222, 315; İbn Habib, age 406
[192] Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/255-256
[193] îbn îshak, Sîre, 121; îbn Hişam, es-Sire, I, 267-268
[194] îbn Ebi'l-Hadid, Şerhu Nehci'l-Belağa, XIII, 269-272
[195] ez-Zubeyrî, Nesebu Kureyş
[196] eş-Şuarâ, 26/214
[197] îbn îshak, Sîre, 128; Müslim, Sahih, I, 193 (îman, 89/25)
[198] el-Belazurî, Ensâb, 1,118-119; el-Halebî, Însanu'l-Uyûn, I, 459
[199] ez-Zubeyrî, Nesebu Kureyş, 230
[200] İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 44-45
[201] İbn Sa'd, age, VIII, 229
[202] Bkz îbn Hacer, eZ-Zsâ&e, IV, 320-321; ez-Zurkânî,Şerhuî-Mevâhih III, 226
[203] Watt, Hz Muhammed Mekke'de, 100; Hamidullah, îslâm Peygamberi, I, 183
[204] Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/256-258
[205] Ali İmran, 3/20, el-Maide, 5/67, 92, 99, er-Ra'd, 13/40, en-Nahl, 16/35, 82, en-Nûr, 24/54, el-Ankebût, 29/18, el-Ahzâb, 33/39
[206] el-Halebî, Însânu'l-Uyûn, I, 394; Hamidullah, İslâm Peygamberi, 1,181
[207] îbn Hacer, el-İsâbe, IV, 447
[208] Guzeyye'nin, Amir b Lüey oğullarının antlaşmalısı olan Müslim (Ebu'l-Akr) b Sumeyy b el-Haris el-Haris el-Ezdî ile evli olduğu rivayet edilir Bu kadının Hz Hatice'nin annesinin kabilesinden olduğu anlaşılmaktadır Bkz ez-Zubeyrî, Nesebu Kureyş, 433-438; el-Belâzurî, Ensâb, I, 422; İbn Hazm, Cemhere, 170-171
[209] îbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 155,157; îbn liahib, el-Muhabbar, 81-82, 92; et-Taberî, Tarih, Illy, 168; Ebu Nuaym, IIilyetu'l-Evliya, II, 66-7
[210] Devs kabilesinin İslâm'a girmesi konusunda daha geniş bilgi için bkz Mustafa Fayda, îslâmiyetin Güney Arabistan'a Yayılışı, Ankara 1982, s76-83
[211] Ebu Hatib, Esmau's-Sahabe, 142a, İstanbul Üniversitesi, Kütüphanesi A 1101
[212] Abdulkays'hlann, Medine Devrinde müslümanlarla ilişkileri hakkında bkz Hamidullah, îslâm Peygamberi, I, 433-439
[213] Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 37
[214] îbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 97-98
[215] ed-Diyarbekrî, Tarihu'l-Hamis, I, 334
[216] el-Buharî, Sahih, I, 89-90 (Teyemmüm, 6)
[217] îbnu'l-Esîr, age, VII, 25; îbn Hacer, et-İsabe, IV, 233
[218] el-Akkad, Abbas Mahmud, es-Sıddîka Bintu's-Sıddık, Mısır 1956, s 123
[219] Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/259-261
[220] Ali îmrân, 3/195, en-Nisâ, 4/124, et-Tevbe 9/72; en-Nahl, 16/97; el-Ahzâb, 33/35, 73; el-Mü'min, 40/40, Muhammed, 47/19; el-Feth, 48/5, 57/12
[221] el-Vahidî, Esbâbu'n-Nuzûl, 240 Adı geçen ayet, el-Ahzab, 33, 35 tir
[222] İbn Hişam, es-Sîre, I, 261
[223] îbn Hanbel, Ahkâmu'n-Nisâ, 56; Beyrut 1986; en-Nesâî, Sünen, 1,131 (Tahare, 150); İbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 34, 93,155
[224] îbn îshak, Sîre, 119; et-Taberî, Tarih, II, 311
[225] Malik b Enes, el-Muvatta, 139; el-Buharî, Sahih, IV, 160 (Nikâh, 116); îbn Hanbel, age, II, 76
[226] el-Buharî, Sahih, I, 210 (Ezan, 163)
[227] îbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 267; el-îsbehanî, El-Eganî, XVIII, 62; İbnu'l-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 185
[228] el-Vâhidî, Esbâbu'n-Nuzûl, 186 Kadın ve erkek saflarının tertibi için bkz Müslim, Sahih, I, 326 (Salat, 28/132)
[229] Malik b Enes, el-Muvatta, 139 (Kıble, 14, 6/12,13); îbn Sa'd, age, VIH, 290; îbn Hanbel, Müsned, VI, 363
[230] Abdullah b Ömer'in bu kapıdan ölünceye kadar girip çıkmadığı ifade edilmektedir Bkz Ebu Davud, Sünen, I, 384 (Salat, 54/571)
[231] es-Semhudî, Vefaul-Vefâ, II, 693
[232] et-Tirmizî, Sünen, II, 214 (Saîat, 267); îbn Kayyım, Zad, I, 265
[233] İbn Hanbel, age, VI, 348; Ebu Davud, age, I, 531 (Salât, 146/851)
[234] el-Buharî, Sahih, I, 95,198 (Salat, 6, Ezan, 136)
[235] îbn Sa'd, et-Tabakât, I, 337; el-Buharî, Sahih, V, 96 (Meğazî, 537
[236] el-Buharî, age,I, 203,210 (Ezan, 152,163);îbn Huzayme,Sa/û/ı, III, 108
[237] Ebu Davud, Sünen, IV, 500 (Melahim, 15/4326)
[238] îbn Hanbel, Müsned, VI, 436; Müslim, Sahih, II, 595 (Cuma, 13/50-52); Ibnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 406; îbn Kayım, Zâdu'l-Mead, I, 425
[239] îbn Hanbel, age, VI, 463
[240] İbn Sa'd, age, VIII, 491 Daha geniş bilgi için bkz Abdurrezzak, el-Mu-sannaf, III, 191, V, 298; Îbnu'l-Cevzî, Ahkamu'n-Nisâ, 65
[241] İbn Sa'd, age, II, 216, 252, 255
[242] İbn Sa'd, et-Tabakât, I, 243, VIII, 406; el-Buharî, Sahîh, I, 177, 178 (Ezan, 78); Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 44 îbn Hanbel, Hz Peygamber devrinde kadınların erkeklerle aynı mecliste oturduklarını, fakat üçüncü asrın ortalarında ise kadının bir parmağının ucunun bile fitne sayıldığın kaydeder Bkz îbn Hanbel, Ahmed b Muhammed, Ahkâmu'n-Nisâ, Beyrut 1986, s 46 îbn Sa'd, Medine'de bulunan bir kadın gölgeliğinden bahseder Bkz îbn Sa'd, age, III, 29
[243] Îbnu'1-Esîr, age, VII, 323
[244] îbn Hanbel, Musned, VI, 197, 297, 301, 371
[245] Hz Aişe, sabah namazına katılan kadınlardan bahseder Bkz eş-Şafıî, Muhammed b îdris, er-Risâle, Beyrut, btyb, s 283
[246] Malik b Enes, el-Muuatta, 93-94 (Salât 7,1, 4); el-Buharî, age, 1,16
[247] Ebu Davud, Sünen, II, 827-828 (Savm, 74)
[248] Abdurrezzâk, el-Musannaf, III, 126
[249] îbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 484
[250] eş-Şafıî, Muhammed b îdrîs, el-Umm, Beyrut 1973, I, 145, 164; Abdurrezzâk, age, III, 141; İbn Sa'd, age, VIII, 483, 484; Mevlanâ Şibli, Asr-ı Saadet, çev: Ömer Rıza Doğrul, İstanbul 1978, III, 338
[251] îbn Abdilber, el-îstiâb, IV, 328; Îbnu'î-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 141
[252] îbn Sa'd', age, VIII, 457; îbn Hanbel, Musned, VI, 405; Ebu Davud, Sünen, I, 397 (Salât, 62/591,592)
[253] Ebu Nuaym, Hilyetu'l-Evliyâ, II, 63
[254] Hz Peygamber, çocuğuyla hacca giden kadının ecrinin daha çok olacağım söyler Bkz Malik b Enes, el-Muvatta, 272 (Hac, 20, 81/253)
[255] el-Buharî, Sahih, III, 220 (Cihad, 62); îbn Hanbel, Müsned, VI, 71
[256] Îbn Sa'd, Tabakât, II, 173, VIII, 206-207; el-Buharî, age, II, 153
[257] Îbn Hanbel, age, VI, 164, 349; lbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 178
[258] Malik b Enes, age, 223 (Hac, 20,11/36); el-Vakidî, el-Megazî, III, 1110, 1114; el-Buharî, age, II, 163,164,171 (Hac, 74, 81), VI, 235, 237 (Adahî, 3,10), VIII, 150 (İstisam, 12)
[259] Hanbel, age, VI, 433; lbnu'1-Esîr, age, VII, 32
[260] el-Vakıdî, el-Megazî, III, 1115
[261] el-Buharî, Sahih, IV, 234 (Menâkıb, 26)
Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/261-266
[262] îbn Sa'd, Tabakât, VIII, 37; îbn Şebbe, Tarih, 1,103
[263] îbn Abdilber, el-îstiab, IV, 384
[264] İbn Abdilber, age, IV, 374
[265] el-Buharî, age, VI, 205 (Et'ime, 24)
[266] Kadınların baş sağlığı dilemek için yakınını kaybeden kimselere gittikleri anlaşılmaktadır Bkz el-Vakıdî, age, 1,118; el-Isbehanî, el-Eganî, IV, 204
[267] Malik b Enes, el-Muvatta, 155 (Cenâiz, 16,1, 2)
[268] îbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 38; Yakubî, Tarih, II, 115; Îbnu'1-Esîr, Us-du'l-Gabe, VII, 226
[269] Abdurrezzak, el-Musannaf, III, 410; îbn Hacer, el-îsâbe, IV, 367
[270] Îbnu'1-Esîr, age, VII, 147
[271] Malik b Enes, age, 155 (Cenaiz 16,1, 3); îbn Sa'd, age, VIII, 283
[272] îbn Sa'd, age, VIII, 37; îbn Şebbe, Tarih, 1,103
[273] îbn Sa'd, age, VIII, 112-113; el-Buharî, Sahih, II, 93 (Cenâiz, 72); İb-nu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 384
[274] İbn Hişam, Es-Sîre, IV, 314; îbn Sa'd, age, II, 289-290
[275] İbn Sa'd, age, IV, 33
[276] el-Bakara, 2/234
[277] Malik b Enes, el-Muvatta, 369 (Talak 29, 35/101-103)
[278] el-Vakıdî, el-Megazî, I, 313, 314; îbn Sa'd, age, III, 19,111
Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadette İslam, Beyan Yayınları: 4/266-268
[279] Bkz el-Ankebût, 29/43, Fâtır, 35/28, ez-Zumer, 39/9; Tayyip Okiç, îslâmi-yette Kadın Öğretimi, Ankara 1984, s 19-21 Hz Peygamber'in "İlim öğrenmek her müslümana farzdır" (İbn Mace, Sünen, I, 81 (Mukaddime, 17) hadisine dayanarak, kızların, imanın erkânını, farzları yerine getirme bilgisini ve kadınlara mahsus hayatta yapılması gereken işleri yerine getirecek bilgileri öğrenmesi gerektiği ifade edilmektedir Bkz Nureddin Itır, Mâzâ Ani'l-Mer'e, Dımaşk 1979, s 30; İbrahim Canan, Hz Peygamber'in Sünnetinde Terbiye, Ankara 1980, s 349
[280] el-Bakara, 2/129,151, Al-i îmrân, 3/164, el-Cum'a, 62/2 Hz Peygamber'in kendisini bir öğretmen olarak takdim ettiği rivayet edilmektedir Bkz İbn Mâce, age, I, 83 (Mukaddime, 17/229)
[281] et-Tahrîm, 66/6
[282] İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b Müslim, Tefsiru Garibi'l-Kur'an, Mısır 1958, s 473
[283] îbn Sa'd, et~Tabakât, VIII, 232; İbn Hacer, el-îsâbe, IV, 230
[284] ed-Diyarbekrî, Tarîhu'l-Hamîs, I, 467, İbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 132
[285] îbn Sa'd, age, III, 608-612; Îbnul-Esîr, age, I, 86-87; îbn Hacer, age, IV, 363
[286] el-Buharî, Sahih, VII, 46 (Libas, 31); Müslim, Sahih, II, 1108 (Talak, 5/31)
[287] en-Nahl, 16/58,59
[288] el-En'âm, 6/139,140, ez-Zuhruf, 43/16,17
[289] İbnHanbelMiîsrced, VI, 88; et-Tirmizî, Sîmen, IV, 318 (Birr, 13)
[290] el-Buharî, Sahih, IH, 87 (İstikraz, 18)
[291] el-Buharî, age, I, 33 (İlim, 31), IV, 20 (Cihad, 145), VI, 120-121, 142 (Nikâh, 12, Enbiya, 48)
[292] el-Buharî, Sahih, VIII, 133 (Haberu'l-Vahid, 1)
[293] îbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 62; Müslim, Sahih, IV, 1891 (Fedâilu's-Sahabe, 13/81); Ebu Davud, Sünen, V, 226, 227 (Edeb, 62/4931, 43932)
[294] İbn Sa'd, age, VIII, 467, 469, 482
[295] el-Belâzurî, Futuhu'l-Buldân, Mısır 1932, s 458 (çev: Mustafa Fayda, Ankara 1987, s 692-693)
[296] Mehmet Hatiboğlu, "tslâm'da Kadın Eğitimi" Türkiye Din Eğitim Semineri, I, Ankara 1981, s 23-25 Azimabadî, Ukudu'l-Cüman, Çev: Ali Osman Koçkuzu, Selçuk Üniversitesi İlahiyat FD sayı:2, yıl: 1986, s 79-96
[297] İbn Hanbel, Müsned, VI, 372; Ebu Bavud, Sünen, IV, 215 (Tib, 18/3887); İbn Abdilber, el-îstiab, IV, 333; tbn Hacer, el-îstiab, IV, 333
Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 4/269-272
[298] ibrahim, 14/52
[299] el-Maide, 5/67
[300] îbn îshak, Sîre, 128
[301] Ibn Hişâm, es-Sîre, I, 368
[302] îbn Hişâm, age, II, 312; el-Belâzurî,Ensâb, I, 399
[303] Ebu Nuaym, Hilye, II, 69
[304] İbn Asakir, Ebu'l-Kâsım Ali b el-Hasan b Hibetullah b Abdillah, Tarihu Medineti Dımaşk, Terâcimu'n-Nisâ, Dımaşk 1982, s 33
[305] îbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 296
[306] îbn Sa'd, age, VIII, 442; Ibn Abdilber, el-îstiâb, IV, 411, 412; İbn Hacer, el-İsâbe, IV, 407
[307] îbn Hanbel, Müsned, VI, 297; Müslim, Sahih, IV, 1795 (Fedâil, 9/29)
[308] el-Buharî, Sahih, V, 137 (Megazî, 83); Müslim, Sahih, I, 338 (Salât, 35/173)
[309] el-Buharî, age, I, 78, (Hayz, 6)
[310] el-Buharî, age, I, 33 (İlim, 32), VI, 162 (Nikah, 24), VII, 54 (Libas, 56)
[311] îbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 181; el-Buharî, age, IV, 199 (Fezail, 6)
[312] Îbn Hanbel, Müsned, VI, 148
[313] Îbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 310, 326; tbn Hanbel, age, VI, 357; îbnu'l-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 99
[314] el-Vakıdî, el-Megazî, II, 850; îbn Sa'd, age, VIII, 320, 236
[315] el-Buharî, Sahih, I, 34 (İlim, 35), II, 72 (Cenaiz, 6), VIII, 149 (İ'tisam, 9); Aynî, Umde, 11,134
[316] Abdullah Afifi, el-Mer'etu'l-Arabiyye fi Cahiliyyetiha ve İslâmihâ, Mısır bty, II, 36; Hamidullah,İslâm Peygamberi, II, 835
[317] Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 4/272-275
[318] İbn Hişâm, es-Sîre, I, 261; el-Belâzurî, Ensâb, 1,112
[319] îbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 78
[320] İbn Abdirrabbih, el-Ikdu'l-Ferîd, II, 89
[321] İbrahim, 14/48
[322] îbn Hanbel, Milsned, VI, 101, 218; Müslim, Sahih, IV, 1856 (Fedail, 1/8)
[323] İbn Hanbel, Müsned, VI, 218; et-Taberî, Tefsir, V, 295; Kurtubî, Tefsir, V, 398
[324] el-Buharî, Sahih, II, 50 (Teheccüd, 24)
[325] et-Taberî, age, XXXI, 136
[326] İbn Sa'd, age, VIII, 119
[327] el-Buharî, age, V, 117 (Megazî, 69)
[328] İbn Kayyım, Zâdu'l-Mead, II, 393
[329] Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 381; İbn Hacer, el-habe, IV, 464
[330] İbn Sa'd, et-Tabakât, III, 178; el-Buharî, Sahih, VIII, 160 (î'tisam, 24)
[331] el-Buharî, age, I, 41 (İlim, 50)
[332] İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 242, 245; Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 1, 12, 16, 98
[333] îbn Hişâm, es-Sİre, I, 367, 368; tbn Hanbel, Fedail, I, 279, 280
[334] İbn İshak, Slre, 162; Abdurrezzak, el-Musannaf, V, 325-326
[335] Ebu Nuaym, Hilye, II, 52
[336] Ebu Davud, "Kalk ona yirmi ayet öğret, o senin eşin olsun" şeklinde bir rivayet kaydeder Bkz Ebu Davud, Sünen, Uy, 588 (Nikâh, 31/2112)
[337] el-Buharî, Sahih, VI, 108 (Fedâilu'l-Kur'an, 21)
[338] el-Buharî, age, vl, 122 (Nikâh, 14), VII, 52 (Libas, 49)
[339] Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 105; îbn Hacer, el-İsâbe, IV, 292
[340] İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 224, 225
[341] ibn Hanbel, Müsned, III, 447; Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 256
[342] îbn Hanbel, age, VI, 167
[343] îbn Hanbel, age, VI, 410
[344] Ebu Davud, Sünen, II, 182 (Salat, 361/1525); îbn Kayyım, Zâdu'l-Mead, IV, 197-198
[345] îbn Hanbel, Müsned, VI, 305; et-Taberî, Tefsir, II, 397 Ümmü Seleme'ye kadınların başvurması konusunda ayrıca bkz el-Vakıdî, el-Megazl, II, 765
[346] îbn Kuteybe, Uyunu'l-Ahbâr, II, 76
[347] Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 4/275-280
[348] el-Buharî, Sahih, IV, 220 (Fedailu's-Sahabe, 30); Müslim, Sahih, IV, 1886) (Fezailu's-Sabe, 12/70)
[349] îbn Hanbel, Müsned, VI, 101, 218
[350] îbn Sa'd, et-Tabakât, II 375
[351] ed-Diyarbekrî, Tarihu'l-Hamîs, I, 266
[352] Îbn Sa'd, age, II, 375
[353] Îbn Sa'd, age, II, 374
[354] Ebu Nuaym, Hilyetu'l-Evliya, II, 49, 50
[355] Namazlara ve orta namaza devam edin" (el-Bakara, 2/238) ayetini, "Namazlara, orta namaza ve ikindi namazına devam edin" şeklinde yazmasını katipten isteyen Hz Aişe, en-Nûr süresindeki 15 ayette yer alan "Onu (ifk olayını) dilinize dolamıştınız" bölümü "Onu (ifk olayını) uydurup yaymıştınız" şeklinde okur Bkz Malik b Enes, el-Muvatta, 105 (Salâtu Cenâiz 8 8/26, 27); îbn Hanbel, Müsned, VI, 73; Ebu Davud, Sünen, I, 287 (Salatr'6/410); îbn Kuteybe, Te'vîlu Muskili'l-Kur'an, Kahire 1973, s 24
[356] Buna, "Onlar size aşağınızdan ve yukarınızdan gelmişlerdi" (el-Ahzab 33/10) ayetinin Hendek savaşı hakkında nazil olduğunu söylemesini misal verebiliriz Bkzel-Beyhakî, Delâilu'n-Nübüvve, 111,433
[357] el-En'am, 6/103
[358] et-Tekvîr, 81/23
[359] en-Necm, 53/13
[360] Müslim, Sahih, 1,159 (îman, 177/287
[361] îbn Hanbel, Müsned, VI, 49, 50
[362] el-Cahız, el-Heyavân, I, 341
[363] el-Buharî, Sahih, VI, 101 (Fezailu'l-Kur'an, 6)
[364] İbn Sa'd, et-Tabakât, II, 375
[365] ez-Zurkânî, Şerha Mevahib, III, 267, 269
[366] Ebu Nuaym, Hilyetu'l-Evliya, II, 49,50
[367] Ibn Sa'd, et-Tabakât, II, 375
[368] Malik b Enes, el-Muvatta, 53, 54, 60 (Tahare 2,17/75, 27/99)
[369] el-Buharî, Sahih, VIII, 159 (l'tisâm, 24); îbn Hanbel, Müsned, VI, 122
[370] el-Buharî, age, II, 26 (Kusuf, 7)
[371] İbn Sa'd, age, II, 375, VIII, 66; Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 191
[372] Muhibbuddin, es-Sımtu's-Semîn, 60; ed-Diyarbekrî, Tarifyu'l-Hamis, I, 359, 417; Süleyman Nedvî, Asr-ı Saadet, çev: Ömer Rıza Doğrul, İstanbul 1978, III, 377; Mustafa Fayda, "Aişe", İslâm Ansiklopedisi, T DV İstan-"bul 1989, II, 204 Hz Aişe'nin hadislerinden, Buharı ve Müslim'in Sahihlerinde yer alan 297 hadisin 174'ü her iki eserde, 54'ü yalnız Buharî'de ve 69'u yalnız Müslim'de bulunmaktadır Bkz ez-Zehebî Şemsuddin Muham-med b Ahmed b Osman, Siyeru A'lami'n-Nubelâ, Beyrut, 1985, II, 139
[373] İbn Sa'd, et-Tabakât, II, 375
[374] Fatır, 35/18
[375] îbn Sa'd, age, III, 346, 347; el-Buharî, Sahih, V, 9 (Megazî, 8); îbn Hanbel, Müsned, VI, 107; en-Nesaî, Sünen, IV, 19 (Cenaiz, 15)
[376] en-Neml, 27/80
[377] el-Buharî, age, V, 9 (Meğazî, 8); el-Beyhakî, Delâilu'n-Nübüvve, III, 93
[378] Müslim, Sahih, I, 260 (Hayz, 12/59)
[379] Malik b Enes, el-Muvatta, 224, 225 (Hac, 20,15/52)
[380] el-Hadid, 57/22
[381] İbn Hanbel, Müsned, VI, 240, 246; îbn Kuteybe, Uyûnu'l-Ahbâr, 1,146, 147; îbn Ebi'l-Hadid, Şerhu Nehci'l-Belaga, XX, 26
[382] Müslim, Sahih, IV, 1940 (Fezailu's-Sahabe, 35/160)
[383] Hz Ömer, Hz Ali ve Abdullah b Ömer'in de Ebu Hureyre'yi bazı konularda tenkit ettikleri rivayet edilmektedir Bkz tbn Hanbel, age, VI, 184, 266; tbn Ebi'l-Hadid, age, XX, 24, 31
[384] îbn Sa'd, et-Tabakât, IV, 332
[385] îbn Sa'd, age, V, 37; İbn Şebbe, Tarih, III, 1172; îbn Ebi'l-Hadid, Şerhli Nehc, XX, 17, 22
[386] Hz Aişe'nin vaiz'e, 1 Duada seci'den kaçınmasını; 2 Her cuma, insanlar' bıktırmamak için bir, iki veya üç defa vaaz yapmasını ve; 3 Konuşmaya1 başlamadan Önce konuşanlar varsa onların sözlerini kesmemesini tavsi' ye eder Bkz îbn Hanbel, Müsned, VI, 217; İbn Şebbe, age, 1,13
[387] Bu konuda yazılmış diğer eserler ve Hz Aişe'nin tenkitçiliği için bkr Mehmet S Hatiboğlu, "Hz Aişe'nin Hadis Tenkitçiliği", AÜÎF D Anki?" ra 1983, XIX, 59-74
[388] ez-Zerkeşî, Bedru'd-Dîn, el-îcâbe li İradi Ma's-Tadrekethu Aişe Ale's-Sâ habe, Beyrut 1985, s 115,119,103-106
[389] el-Buharî, Sahih, VIII, 164 (Tevhid, 1); Müslim, Sahih, I, 557 (Kuşu " 45/263); el-Beyhakî, Delâil, I, 125; et-Tebrizî, Veliyyu'd-Dîn, Muhair med bAbdillah, el-îkmal fi Esmai'r-Rical, Dımaşk 1962, III, 732
[390] Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 176
[391] îbn Ebi'l-Hadid, Şerhu Nehc, XII, 222
[392] Ebu Davud, Sünen, II, 642 (Talak, 8/2193)
[393] îbn Hanbel, Müsned, VI, 269 ez-Zehebî, yukarıda zikrettiğimiz kadınlardan ayrı, Hz Ebu Bekir'in azatlı cariyesi Buheyre, Cesre bint Decace, kardeşi Abdurrahman'ın kızı Hafsa, Hasan el-Basrî'nin annesi Hayre, Zifre bint Galib, Zeyneb bint Nasr, Zeyneb es-Sehmiyye, Sumeyye el-Bas-riyye, Sumeyse el-Atekiyye, Mercane, Safiyye bint Ebi Ubeyd, Alkeme b Ebi Alkeme'nin annesi, Muaze el-Adeviyye, Ummu Muhammed, gibi kadınları da Hz Âişe'den hadis rivayet eden kadınlar arasında saymaktadır (ez-Zehebî, Siyeru A'lâm, II, 139)
[394] îbn Sa'd, age, II, 379-384, V, 295-296 îbn Kuteybe, el-Maarif, 59
[395] Müslim, Sahih, I, 393 (Mesacid, 16/67) el-Kasim, Hz Aişe'nin kardeşi Muhammed b Ebî Bekir'in oğludur îbn Sa'd, et-Tabakât, II, 375, V, 187-194
[396] îbn Sa'd, age, V, 301
[397] Müslim, age, I, 239 (îman, 32/109)
[398] îbn Sa'd, age, VI, 271, 289
[399] Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 192; Süleyman Nedvî,Asr-t Saadet, III, 410, 411; Mustafa Fayda, "Aişe", TDVÎA, II, 201-205
[400] îbn Abdirabbih, el-Ikdu'l-Ferid, V, 16, VI, 108,109
[401] Hz Aişe'nin öğrencisi Alkame'nin, Nahiv hocası olduğu anlaşılmaktadır Bkz İbn Kuteybe, el-Maarif, 135
[402] îbn Hanbel, Fezâilu's-Sahabe, 876; îbn Ebi'l-Hadid, Şerhu Nehci'l-Belâge, VI, 227
[403] Müslim, Sahih, I, 311 (Salat, 21/90); Isbehanî, el-Eğanî, XI, 189, 190; Ebu Nuaym, Hilyetu'l-Euliya, II, 49, 50 Hz Aişe'nin siyasî görüş ve düşünceleri için bkz Said el-Efganî, Aişe ve's-Siyase, Beyrut 1971 Hz Aişe'nin hadisçiliği hakkında bkz Nevzat Aşık, Hz Aişe'nin Hadisçiligi, îz-mir 1987
[404] İbn Şebbe, Tarih, III, 1172
[405] el-Buharî, Sahih, VI, 42 (Tefsir, 1)
Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 4/280-288
[406] Ummu Seleme, Hz Peygamber'e: "Neden Kur'ân'da erkekler gibi biz de zikredilmiyoruz?" diye sorar Bu sorudan çok kısa bir süre sonra erkeklerle beraber kadınların da zikredildiği uzun bir ayet nazil olur Hz Peygamber bu ayeti minberden: "Ey insanlar" diye başladığı hutbesinde tebliğ eder Bkz îbn Hanbel, Musned, VI, 301, 305
[407] İbn Hanbel, age, VI, 304
[408] el-Belazurî, Ensab, I, 415; Ez-Zehebî, Siyeru A'lami'n-Nubetâ, II, 210; ed-Diyarbekri, Tarihu'l-Hamis, I, 467
[409] el-Belâzurî, Futuhu'l-Buldan, 458 (Terceme, 693)
[410] İbn Hanbel, Müsned, VI, 303; İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 87; İbn Abdil-ber, el-İstiâb, IV, 312, 313; Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Ğabe, VII, 132; Muhib-buddîn, es-Sımtu's-Scmîn, 78; et-Tebrizî, el-İkmal, III, 655
[411] İbn Şebbe Tarih, 1,38
[412] îbn Hanbel, age VI, 289-324
[413] İbn Hanbel, Musned, VI, 309
[414] İbn Hanbel, age, VI, 317
[415] Ummu Seleme, doğum yapan kadının artık iddet beklemeyeceğini nakleder Bkz İbn Hanbel, age, VI, 312, 319
[416] İbn Sa'd, et-Tabakât, II, 384, V, 174-175
[417] İbn Sa'd, age, II, 379-384, V, 119-143
[418] îbn Sa'd, age, V, 194
[419] îbn Hanbei, age VI, 304, 306
[420] îbn Sa'd, age, V, 155-157
[421] îbn Sa'd, age, V, İbn Sa'd, Abdullah b Rafı ve Ebu Meymune'nin, Ümmü Seleme'nin azatlı köleleri olduğunu da kaydederken O'ndan hadis rivayet eden diğer azath kölelerine de yer verir Bkz İbn Sa'd, age, V, 296-298
[422] İbn Hanbel, Musned, VI, 317, 319, 323
[423] Esasen bir yanlış anlamayı Ümmü Seleme düzelterek ikindi namazının farzından sonra artık nafile namaz kılınamayacağım söyler Bkz îbn Hanbel, age, VI, 299, 303, 304, 306, 309, 311; el-Buharî, Sahih, V, 117 (Meğazî, 69)
[424] el-Buharî, age, II, 232 (Savm, 22)
[425] îbn Hanbel, age, VI, 301, 305, 322
[426] İbn Hanbel, Müsned, VI, 289
[427] Malik b Enes, el-Muuatta, 62 (Tahare, 2, 129/107)
[428] Haleb'le Dımaşk arasında bulunan bir şehir olduğu kaydedilmektedir Daha geniş bilgi için bkz Yakut el-Hamevî, Şihabu'd-Din Ebu Abdillah, Mu'cemu'l-Buldan, Beyrut 1955, II, 302-304
[429] îbn Hanbel, age, VI, 301
[430] îbn Hanbel, age, VI, 291, 293, 294, 304, 303, 309
[431] İbn Hanbel, age, VI, 291, 290, 293, 294, 296, 297, 302, 306, 308, 309, 305, 310,316,317
Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 4/288-291
[432] îbn Sa'd, et-Tabakât, I, 364-365
[433] îbn Sa'd, age, V, 173,175
[434] İbn Sa'd, age, VII, 479
[435] İbn Sa'd, et-Tabakât VII, 480
[436] İbn Hanbel, Müsned, VI, 332
[437] el-Buharî, Sahih, I, 64 (Vudû, 67)
[438] el-Buharî, age, I, 37, 43, 44, 53 (İlim, 41, Vudû, 5, 36)
[439] el-Buharî, age, I, 68, 69, 70, 71, 74 (Gusl, 1, 3, 5, 7, 8,10,11,16,21)
[440] el-Buharî, age, I, 59, 68-73, 78, (Vudû, 51, Gusl, 1, 3, 5, 7, 8,10,11,16, Hayz, 5)
[441] îbn Abdilber, el-îstiab, IV, 254; Îbnu'l-Cevzî, Telkih, 205-207
[442] Ibn Hanbel, Müsned, VI, 337
[443] İbn Hacer, el-îsabe, IV, 300
[444] İbn Sa'd, et-Tabakât, I, 464
[445] İbn Asakir, Teracimu'n-Nisâ, 70 Ummu Habibe'den rivayet edilen hadis sayısı hakkında bkz İbnu'l-Cevzî, Telkih, 205-207; ez-Zehebî, Siyeru A'lâmVn-Nubelâ, II, 219
[446] ed-Diyarbekrî, Tarih, I, 359-417
[447] îbn Sa'd, age, II, 373; İbn Hanbel, age, VI, 283-284
[448] el-Vakıdi, el-Mcgazî, II, 692
[449] îbn Sa'd, et-Tabakât, VII, 464; îbn Abdilber, el-îstiâb, IV, 430
[450] Abdurrezzak, el-Musannaf, X, 412
[451] İbn Asâkir, Terâcimu'n-Nisâ, 418-435
[452] ez-Zubeyrî, Nesebu Kureyş, 229
[453] el-Buharî, Sahih, I, 185 (Ezan, 98), II, 96 (Cenaiz, 80); Hanüdullah, îslâm Peygamberi, I, 182
[454] Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Ğabe, VII, 133
[455] el-Buharî, age, VI, 58, 59 (Tefsir, el-Haşr, 4)
[456] Abdurrezzak, el-Musannaf, III, 403; el-Buharî, Sahih, II, 74 (Cenaiz, 15); îbn Abdilber, el-îstiab, IV, 452
[457] İbn Sa'd, et-Tabakât, V, 124; İbn Asâkir, Terâcimu'n-Nisâ, 21
[458] ibn Hacer, el-îsâbe, IV, 225; Kettanî, et-Terâtibu'l-îdariyye, I, 59-60
[459] Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Ğabe, VII, 338
[460] Îbnu'l-Cevzî, Telkih, 159 îbn Hazm, Hz Peygamberden sonra fetva veren 20 kadar sahabi kadın hukukçudan bahseder Bkz İbn Hazm, Cevâmiu's-Siyer, 323; Hamidullah, îslâm Peygamberi, II, 836
Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 4/291-295
[461] Muhammed Hamidullah, İslâm'a Giriş, Çev: Kemal Kuşçu, Ankara, bty, s210 (5 baskı)
[462] İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 108; Müslim, Sahih II, 1021 (Nikâh, 9); İbn Ab-dilber, el-İstiab, IV, 308; Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 126
[463] İbn Hanbel, MtLsned, VI, 370
[464] el-Buharî, Sahih, VII, 45 (Libas, 28)
[465] îbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 290; Nuaym, Hilye, II, 69; tbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 121
[466] Şemseddin Sami, Kadınlar, İstanbul, 1311, s27,28
[467] Îbnu'l-Cevzî, Telkih, 158; Kettanî, Teratîb, II, 119
[468] îbn Abdirabbih, el-Ikdu'l-Ferîd, II, 258
[469] Ebu Nuaym, age, II, 46 Hz Aişe'nin de ip egirdiği anlaşılmaktadır
[470] îbn Sa'd, et-Tabakat, I, 277, 351, 453
[471] İbn Sa'd, age, I, 454; el-Buharî, Sahih, II, 78 (Cenaiz, 29)
[472] el-Ezherî, Ebu Mansur Muhammed bAhmed, Tehzîbıı'l-Luğa, Mısır 1967, X, 591-592 (n-s-c maddesi) el-Buhari, terzilik ve marangozluk gibi meslekleri saydığı yerde "Dokumacı babı" başlığı altında konuyla ilgili rivayeti kaydetmektedir Bkz el-Buharî, Sahih, III, 13 (Buyu, 31)
[473] îbn Sa'd, age, I, 351
[474] Ebu Nuaym, Hilye, II, 48
[475] Ebu Davud, Sünen, IV, 339 (Libas, 22/4074) Celile bint Abdilcelil'in, kuyu kazdığı ve bu konuda Hz Peygamber'e soru sorduğu rivayet edilmektedir Bkz İbn Hacer, el-îsâbe, IV, 252
Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 4/297-299
[476] el-Vakıdî, el-Meğazî, II, 510, 525; îbn Hişam, es-Sîre, III, 250; îbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 291; îbn Hanbel, Müsned, VI, 56; îbn Habib, el-Muhabbar, 411
[477] İbn Sa'd, age,, II, 236
[478] îbn Hanbel, Müsned, VI, 369
[479] İbn Sa'd, et-Tabakât, II, 272
[480] İbn Kayyım, Zadu'l-Mead, IV, 83
[481] el-Vakıdî, el-Megazî, I, 312; el-Belâzurî, Ensâb, I, 336; Fayda, Halid, 62
[482] İbn Kuteybe, Uyun, II, 110
[483] Malik b Enes, d-Mııvatta, 586 (Ayn 50, 6/15) İbn Hanbel, Miisned, VI, 346
[484] Müslim, Sahih, IV, 1718 (Selam, 16/39)
[485] Malik b Enes, el-Muuatta, 586 (Ayn 50, 4/11); îbn Abdirabbih, el-Ikdu'l-Ferîd, VII, 267
[486] İbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 84; İbn Hanbel, Müsned, VI, 286; İbn Abdilber, el-îstiab, IV, 334
[487] Muhibbuddin, es-Sımtu's-Semın, 30
[488] Müslim, age, IV, 1720 (Selam, 21/60) Halide'nin de yaptığı rukyeleri, Hz Peygambere sunarak müsaade aldığı rivayet edilmektedir Bkz îbn Ha-cer, el-îsûbc, IV, 272
[489] Nedim Maraşlı, Usame Maraşh, es-Sihâh fl'l-Luğa ue'l-Ulum, Beyrut, bty, II, 612 (nml maddesi)
[490] Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 28; Kettânî, Terâtib, I, 51
[491] İbn îshak, Sîre, 308; İbn Hişam, es-Sîre, III, 74; İbn Sa'd, et-Tabakât, III, 164;îbn Ebi'l-Hadid, Şerhu Nehci'l-Belaga, XVIII, 171
[492] Hz Peygamber, ona çok kesmemesini veya eksik bırakmamasını emreder Bkz el-Cahız, el-Heyevân, VII, 28; Îbnu'l-Cevzî, Ahkâmu'n-Nisâ, îbnu'l-Esîr, age, VII, 367; İbn Hacer, el-îsâbe, IV, 46; Kettânî, Terâtib, II, 118
[493] el-Isbehanî, el-Eganl, XVII, 164,165
[494] îbn Sa'd, age, III, 124; el-Halebî, İnsânu'l-Uyûn, 1,103
[495] Îbn'1-Esîr, age, VII, 147; îbn Hacer, el-îsâbe, IV, 274; et-Tebrizî, el-îkmâl (Mişkât sonunda), III, 672
[496] Corci Zeydan, Tarihti Adâbil-Arabiyye, Kahire 1957, I, 40; Cevad Ali, el-Mufassal, IV, 620
[497] Yrd Doç Dr Rıza Savaş, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 4/299-302
[498] Malik bEnes, el-Muuatta, 584 (Ayn 50, 2/3)
[499] el-Beyhakî, Delail, V, 429; îbn Hazm, Cemhere, 352; es-Semhudî, Vefau'l-Vefâ, III, 868
[500] el-Belazurî, Ensâb, I, 453; Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 144
[501] îbn Abdirabbih, el-îkdu'l-Ferid, II, 245
[502] Müslim, Sahih, IV, 2091 (Zikir ve Dua, 19/80); el-Belâzurî, Ensâb, II, 38; İbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 117
[503] Ebu Nuaym, Hilye, II, 41
[504] îbn Hanbel, Fezâil, I, 350; Şebbe, Tarih, I, 39 Bu rivayette geçen çorbanın (harîre) yapılışı hakkında bkz îbn Manzûr, Lisanu'l-Arab, IV, 184 (h-r-r-maddesi)
[505] Ebu Davud, Sünen, III, 827 (Buyu, 91/3568)
[506] îbn Kuteybe, Uyun, II, 369; îbn Abdirabbih, el-Ikdu'l-Frid, III, 119; îb-nu'1-Esîr, age, VII, 86; İbn Hacer, el-îsâbe, IV, 278
[507] el-Buharî, age, I, 225 (Cuma, 40) VII, 131 (îsti'zan, 16)
[508] el-Belâzurî, Ensâb, II, 38; Îbnu'1-Esîr, Usdu'l-Gabe, VII, 117
[509] el-Buharî, Sahih, VI, 60, 61 (Libas, 73, 81)
[510] îbn Sa'd, et-Tabakât, VIII, 250-251; îbn Hanbel, Müsned, VI, 347; el-Buharî, age, VI, 156 (Nikâh, 107)
[511] îbn Sa'd, age, VIII, 458; îbn Hanbel, age, VI, 420
[512] Malik b Enes, el-Muvatta, 486 (Itk, 6); Abdurrezzâk, el-Musannaf, IV, 481; İbn Sa'd, age, I, 494, 495; el-Buharî, age, VI, 225 (Zebaih ve's-Sayd, 18)