Osmanlı Gerilerken Eğitim

Osmanlı Gerileme Döneminde Eğitim - Osmanlı Medreseleri ve Eğitim - Osmanlı Reform Dönemi Eğitiminde Batı Tesiri - Osmanlı Eğitimin ihmaline ve Batılılaşmaya Tepkiler18 yüzyıl Üsküdar’ında hayalen çıktığım gezide karşılaştığım Arnavut balıkçı, Arap ekmekçi, Boşnak manav ve Kürt marangozun birbirleriyle şakalaşmasını ve Hacivat-Karagöz oyunlarındaki farklı tipleri karakterize eden insan zenginliğimizin bu millete kazandırdığı güzellikleri düşünüyorum Birkaç sene evvel Bulgaristan’da karşılaştığımız, İstanbul’dan geldiğimizi öğrenince boynumuza sarılıp ağlayan ve“Bizim çok faziletli komşularımız vardı” diyerek geçmişi hasretle anan 70 yaşlarındaki Ermeni Agop, faziletli Osmanlı toplumunun son gayrimüslim örneklerinden biridir


Osmanlı’nın en önemli hususiyetlerinin başında, birçok farklı din ve millet mensubunu bünyesine alarak onlardan faziletli bir toplum oluşturması gelir Medreselerden ve diğer sivil eğitim ve terbiye kurumlarından yetişen ulema ve mutasavvıflar, Osmanlı toplumunu inşâ eden mânevî mimarlardır ki, bu insanlar, Kur’ân ve ‘üsve-i hasene’ olan Peygamber’den (sas) aldıkları dersi, İslâm’ın elmas kılıcının parıltılarını gönüllere ve beyinlere ulaştırmışlardır Çünkü eğitilecek olan insandır ve insanda imtihan gereği fısk ve takvaya, hayra ve şerre müsait birçok duygu ve istidat vardır Onun için cami, tekke ve medreselerdeki ve hattâ Enderun’daki eğitimlerde her şeyden önce insanın ahlâk boyutuna önem verildiği görülür


Osmanlı’nın ilim ve irfan müesseselerinin başında gelen medreselerde, kuruluş ve yükseliş devirlerinde fen ilimleri ile din ilimleri arasında bir uyum sağlanmıştır Çünkü tabiat bilimleri Allah’ın tekvinî âyetlerini açıklar, öğretir Fâtih Medreseleri Vakfiyesi’nde, müderrislerin hem dinî, hem de mantık, felsefe ve matematiği içine alan ‘aklî’ ilimleri bilen kişiler olmaları şart koşulmuştur Zaten medreselerde din ilimleri ile birlikte kelâm, mantık, belâgat, lûgat, hendese, hesap, astronomi, felsefe, tarih ve coğrafya gibi dersler de okutulmaktadır Ayrıca Dârü’t-Tıb gibi ihtisas medreseleri vardır Fakat her kemalin bir zevali olduğu gibi Osmanlı eğitim kurumlarının başında gelen medreselerde de, belli bir dönemden itibaren bu gelenekten tedricen bir kopuş yaşanmıştır


Medreselerde din ilimleri ile fen ilimlerinin uyumlu beraberliğinden, yavaş yavaş sadece din ilimlerine, hattâ oradan da aslî ilimlerden sadece âlet ilimlerine doğru bir kayma olmuştur1 Bu durum bilinmekle birlikte Osmanlı’nın en köklü kurumlarından biri olmasından, Şeyhülislâmlık makamının âdeta dokunulmazlığından ve ulemanın halk nezdindeki ağırlığından dolayı ciddi mânâda medreselerin ıslahına teşebbüs edilememiştir Bunun neticesinde, dokunulamayan ve ıslah edilemeyen medreselerin karşısına Batı tipinde mektepler açılmaya başlanmıştır


Osmanlı’nın bir aşiretten Devlet-i Âliye hâline gelmesine ve İslâm medeniyetini geniş kitlelere ve daha ileri seviyeye taşımalarına vesile olan husus, İslâm’ın doğru anlaşılmış ve uygulanmış eğitim ve terbiye sistemi olmuştur Ancak Osmanlı’nın en olgun devri kabul edilen Kanunî döneminden başlayarak, her sahada olduğu gibi, ilim ve eğitimde de bozulmalar başlamıştır Koçi Bey, 4 Murad’a sunduğu risalede: “Bugün ilim yolu dahi fevkalâde bozulmuştur Aralarında yürürlükte olan eski kanun işlemez oldu”2 diyerek bu hususa dikkatleri çekmiştir İç ve dış gailelerden olsa gerektir ki, Osmanlı yöneticileri ve ilmiye sınıfı bu tür ikazlara gereken önemi vermemiştir Belli bir dönemden sonra eğitim sisteminde fen ilimlerine gereken önemin verilmemesi, tenkit ve tahkikin ortadan kalkması gibi hususlarda kendini gösteren eğitim ihmali, Osmanlı’nın yıkılışına yol açan en önemli âmillerden biri olmuştur


Reform dönemi eğitiminde Batı tesiri

1789 sonrası, Osmanlı Devleti için reform dönemi olarak adlandırılır 3 Selim ve 2 Mahmud, Osmanlı’nın askerî ve idarî reformlarının öncüsüdür Askerî yenilgilerden sonra, ihtiyaca binaen ilk reform faaliyetleri de bu sahada başlamıştır Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılma teşebbüsleri başta olmak üzere, bu dönemde eğitim açısından Mühendishâne-i Berri ve Mühendishâne-i Bahri Hümâyun kurulmuş ve Fransa’dan hocalar getirtilmiştir


2 Mahmud, Yeniçeri Ocağı’nı kaldırmasıyla birlikte idarî reformları başlatarak merkeziyetçi-bürokratik bir devlet sistemine yönelmiştir Bu dönemde yeni açılan Batı tipi kurum ve kuruluşların ihtiyacına binaen memur yetiştirmek üzere ortaöğretim seviyesinde iki okul açılmıştır 1839 tarihinde de Mekteb-i Tıbbiye, Dr Bernard’ın idaresi ve hekimbaşılığında Fransızca eğitime başlamıştır


Tanzimat’ın mimarları da 2 Mahmud’un idarî reformlarını daha ihatalı bir biçimde sürdürmek istemişlerdir Devletin kurtuluşunu merkezî bürokratik bir yapıda, Batı tarzı düzenlemelerde gören Reşid, Âli ve Fuad Paşalar, Batı’nın kanun ve kurumlarını ülkeye transfer etmeye başlamışlardır Eğitimde ilk idarî müessese olarak 1845’te Meclis-i Maarif-i Umûmiye kurulmuş, bu kurum 1847’de Maarif-i Umûmiye Nezareti’ne, 1857 yılında Maarif Nezareti’ne dönüştürülmüştür Akademik bir kuruluş olarak da 1846’da Meclis-i Maârifi Umûmiye’de Encümen-i Dâniş kurulmuştur Encümen-i Dâniş’in kuruluş gayesi; eğitim ve kültür alanında gerekli çalışmaları yapmak, ilmin memlekette yayılmasına ve vatandaşların bundan istifadesine çalışmaktır Bunun için Batı’daki ilmî çalışma ve yenilikler takip edilecek, ilim ve fenlere dâir kitaplar Türkçe hazırlanacak veya tercüme edilecektir Bu kurumun azaları arasında müsteşrikler de vardır


1869’da çıkarılan Maarif-i Umûmiye Nizamnâmesi ile eğitimde önemli bir değişim olmuştur O güne kadar ilmiye sınıfının, vakıf ve şahısların uhdesinde olan eğitim hizmetleri, artık devletin işi olarak kabul edilmiş ve eğitim, nezaret bünyesinde umûmî olarak teşkilâtlanmaya başlamıştır Bu nizamnâme ile Dâru’l-Fünûn-u Osmanî kurulması da öngörülmüş ve aynı yıl bu müessese kurulmuştur Fransız modeli üzerine kurulmuş olan bu yeni okulla Batı sistemine daha da yaklaşılmıştır Paris’ten satın alınan kitaplar arasında pozitivizm ve hümanizmin belli başlı eserleri de yer almıştır Fransızca, en fazla rağbet gören lisan olmuştur Fransızca bilenler kamu görevlerinde süratle yükselmişler ve Batı’da olup bitenlerin Osmanlı’ya taşınmasının öncüleri olmuşlardır


Bu dönemde açılan en önemli okullardan biri de, Galatasaray Sultanisi’dir Fransa’nın mâlî desteğiyle kurulan bu okul, Fransız hocalarının hâkimiyetindedir O dönemin en kaliteli okullarının başında gelen bu okuldan, Bulgar ve Makedon azınlıklarına mensup komiteciler yetişmiştir 2 Abdülhamid zamanında ve özellikle Ali Suavi’nin müdürlüğü zamanında bu okul, millîleştirilmeye ve müderris kadrosunda yerli insanlara ağırlık verilmeye çalışılmıştır


Tanzimat döneminde eğitim adına idarî bazı müesseseler kurulmuşsa da, medreselerin ıslahı ve yeni mektepler açılması konusunda fazlaca bir şey yapılamamıştır


2 Abdülhamid döneminde ilköğretim seviyesinden başlayarak daha çok okulun açıldığı görülür Fakat eğitim açısından hem geç kalınmıştır, hem de hürriyet ortamı içerisinde, halkı şuurlandıracak ve eğitecek bir eğitim sistemi oluşturulamamıştır Geçmişte olduğu gibi medreselerin ıslahı için bu dönemde de bir şey yapılamamıştır Bu konuda ilk ciddi teklif maarif nazırlığı yapan Saffet Paşa’dan gelmiştir Paşa hazırladığı bir tezkirede, medreselerdeki tahsil şekillerinin iki yüz sene önce tanzim edilen bir programla yapıldığını ve eğitim Arapça verildiği hâlde burada okuyan talebelerin Arapça bir ibare okumaktan ve yazmaktan bile aciz olduklarını belirtmiştir Paşa, bu sebeple medreselerin ıslahı ve buraya coğrafya, astronomi, hesap, cebir, ilm-i hukuk gibi derslerin konulmasını istemiştir (20 M 1297/ 3 Ocak 1880)4 Bir başka belge de Saffet Paşa’nın haklı olduğunu göstermektedir Şöyle ki; saraya gönderilen bir belgede Avrupa’ya dini telkin için hoca gönderilmek istendiği fakat medreselerden böyle bir hocanın yetişmediği ifade edilmektedir (6 R 1327/ 27 Nisan 1909)


Bu belgelerden anlaşılmaktadır ki, Ulu Hünkâr 2 Abdülhamid zamanında da sahip çıkılıp ıslah edilemeyen medreseler, tarih olmaya doğru gitmektedir Nitekim bu hükmü, Sultan Abdülaziz aleyhinde yürüyüş yapan medrese öğrencileri hakkında Valide Sultan vermiş ve meşveret heyetine medreselerin kapatılmasını açıkça teklif etmiştir Bediüzzaman, gazetelerden Sultan Abdülhamid’e hitaben: “Münhasif Yıldız’ı Darü’l-fünûn et; tâ, Süreyya kadar âli olsun Ve oraya seyyahlar, zebaniler yerine ehl-i hakîkat melaike-i rahmeti yerleştir; tâ Cennet gibi olsun Ve Yıldız’daki milletin sana hediye ettiği servetini milletin baş hastalığı olan cehaletini tedavi için büyük dinî darü’l-fünunlara sarf ile millete iade et Ve milletin mürüvvet ve muhabbetine itimat et”6 derken siyasî ve idarî manevralarla kurtuluş olamayacağını, memleketin kurtuluşunun insan yetiştirmekte, eğitimde olduğunu söylemektedir Bu maksatla yine Şark’ta din ve fen ilimlerinin birlikte okutulacağı bir üniversite kurulmasını temin için Abdülhamid’den yardım istemek maksadıyla 1907’de İstanbul’a gelmiş; fakat mabeyni geçemeyerek bu teşebbüsü akîm kalmıştır


İttihat ve Terakki dönemi ise, Balkan ve 1 Dünya Savaşlarıyla geçmiştir Zaten ‘Meşrutiyet’ sözde kalmış ve yeni bir istibdat biçimi gelmiştir Her ne kadar Enver Paşa’nın memleketi ayağa kaldırmak için birçok dernek kurdurması, İslâm illerinden Osmanlı’nın kurtuluşu ve İslâm birliği adına birçok âlimi İstanbul’da toplaması gibi faaliyetleri varsa da, temel eğitim açısından kayda değer bir gelişme olmamıştır


Eğitimin ihmaline ve Batılılaşmaya tepkiler

Kendi insanını yetiştirmekte zorlanan Osmanlı’nın, reform döneminde problemlerin çözümlerini Batı’da araması, ciddi bir fayda getirmemiştir 3 Selim zamanında askerî eğitim için Fransa’dan hocalar getirtilmeye başlanmış; Tanzimat, 2 Abdülhamid, İttihat ve Terakki dönemlerinde de Batı’dan –sonraki yıllarda özellikle Almanya’dan- idarî ve askerî maksatla birçok memur ve subay getirtilmiştir Bunlar kısmen faydalı olsa da, istenen hedefe ulaşılamadığı gibi, kadîm Osmanlı değerlerinin horlanmasına ve Osmanlı memur ve subaylarının ikinci plâna itilerek verimsiz hâle gelmesine sebep olmuştur Aynı zamanda 1839’da kurulan tıp okulunun Fransızca tedrisatla açılması ve okulun yöneticisi dâhil bütün hocaların yabancı olması, benzer şekilde Galatasaray Sultanisi vb okulların yabancı tekelinde oluşu, Osmanlı bürokratik kadrolarının Batı özentisi ile doldurulmalarına sebep olmuştur Bu durum ‘Araba Sevdası’ adlı romanda çok güzel tasvir edilmiştir Bir kalemde kâtip olarak çalışan 24 yaşındaki Bihruz Bey, ara sıra büroya uğrayan bir paşa çocuğudur Romanda, Bihruz Bey’in süslü arabalarla gezmesinden, giyim-kuşamından ve yarım yamalak Fransızcası ile alafranga özentilerinden bahsedilir


Batılılaşmaya, din düşmanlığına, cehalete ve memuriyetçi zihniyete ciddi mânâda ilk karşı koyan ve meşrutî bir idare ile hürriyet ortamında milletin topyekûn ayağa kalkması için çalışan münevver Namık Kemal olmuştur “Memur olmak bize ne fayda sağladı? Biz sıkıntılar içindeyken, Hristiyanlar sanat ve ticaretle uğraşıp Avrupa seviyesine geldiler”7 diyen N Kemal, ayrıca Daruşşafaka’nın kurulmasına öncülük ederek, orada fakir ve zeki çocukların okumasını sağlamıştır “İslâmiyet ilim düşmanıdır, terakki düşmanıdır, maarif düşmanıdır” diyen Ernest Renan’a karşı muhtelif cevaplarla İslâm’ın yüceliğini ve eğitim anlayışını ortaya koyan da N Kemal’dir


Eğitimin önemine dikkat çeken bir başka fikir adamı da Tüccarzâde İbrahim Hilmi’dir (1876–1916) İbrahim Hilmi, ‘Avrupalılaşmak’ isimli kitabında konuyla alâkalı şu tespitlerde bulunmuştur: “Biz Avrupa’ya ne küselim ne de düşmanlarımıza suç bulalım Bütün suçu kendimizde bulalım Tarihimizi okuyalım İdaresizliklerimizi göz önüne getirelim Bugünkü içtimaî ve ekonomik hayatımızın sefil ve perişan durumunu araştıralım O zaman ne boş şeylere, cahilane safsata ve taassuplara kurban gittiğimizi anlayalım Anlayalım da, artık bu kangren olmuş yaralarımıza bir sargı arayalım Her şeyde yenilik ve ilerlemeyi tercih etmeliyiz Eğer millî şanımıza, dinî hayatımıza şeref ve saadet veren mazideki göreneklerimiz varsa onları da hem hayata geçirmeye hem de unutulmuş ise canlandırmaya çalışmalıyız”


“Bugün üç yüz milyonluk İslâm bilginlerinin Hristiyan milletlerin sıkıştıran çemberi içinde inlemesinin yegâne sebebi maarifsizliktir”



“Daha pek yakında on milyonluk cesur ve yiğit Müslüman Fas milletinin kırk elli bin Fransız askerinin istilâsı altında hâkimiyet hakkından ve istiklâlinden feragat edişi yalnız maarifsizliği yüzündendir”


“On milyonluk zengin bir Mısır Prensliği’nin İngiliz askerî işgali altında bulunuşu ve bütün zenginlik ve refah kaynaklarını yabancıların eline bırakışı hep maarifsizliği yüzündendir”


Birçok aydın gibi, onun da çözüm yolu olarak gördüğü Avrupalılaşma faaliyetleri bütün hızıyla sürdürülmesine rağmen fazla müspet netice alınamamıştır


Osmanlı’nın kurtuluşunu, daha doğrusu insanlığın geleceğini İslâm’ın sağlam kalelerine tahassunda ve eğitimde gören en önemli âlim ise Bediüzzaman’dır 2 Abdülhamid ile İttihad ve Terakki dönemlerinin olumsuzluklarını görmüş, Batı taklitçiliği ile siyasî manevralarla hele baskı rejimleriyle bir milletin geleceğinin olamayacağını anlamış olan Bediüzzaman’a göre sentezci olmaya, Avrupa’dan kanun almaya ihtiyaç yoktur İslâm’ın sağlam temelleri Avrupa’nın çürük kanunlarıyla ayakta duramaz İslâm âlemi için en zaruri ihtiyaç eğitimdir Bediüzzaman, eğitim modelini şu sözlerle ortaya koymuştur: “Vicdanın ziyası, ulûm-u diniyedir Aklın nuru, fünûn-u medeniyedir İkisinin imtizacıyla hakikat tecelli eder O iki cenah ile talebenin himmeti pervaz eder İftirak ettikleri vakit birincisinden taassup, ikincisinden hile, şüphe tevellüd eder”


Bediüzzaman’ın ortaya koyduğu bu projede, fen ve din ilimleriyle yetiştirilecek olan ‘Nesl-i Cedîd’ sadece kendi milletini değil, bütün insanlığı kurtarmak adına harekete geçecektir Gerçek ilerlemenin ve faziletin kaynağının eğitim olduğu gibi, bütün kötülüklerin anasının da cehalet olduğuna dikkat çeken Bediüzzaman’ın idealine göre istikbalde yetişecek Saidler, Hamzalar sahabe yolunu takip eden altın nesiller olarak dünyanın her tarafına yayılacak; insanlara ve hattâ devletlere rehber olacaklardır


Dipnotlar

1 Geniş bilgi için bknz, Osman Özkul, Gelenek ve Modernite Arasında Ulema

2 Zuhuri Danışman, Koçi Bey Risalesi, s 20

3 Tanzimat sonrası idarî reformlarla ilgili bkz Dr Hüseyin Özdemir, Osmanlı Devleti’nde Bürokrasi

4 BOA YEE (Yıldız Esas Evrakı) 43/114

5 BOAYEE 38/92

6 Tarihçe-i Hayat, s 66

7 Hüseyin Özdemir, Age, s 147

8 SHayri Bolay, Namık Kemal’in İslâma Bakışı, s 29–30

9 Tüccarzâde, Avrupalılaşmak, s 2

10 Münazarat, s127



Dr Hüseyin ÖZDEMİR



alıntı