Michel Foucault Ve Bazı Kırılmalar Üzerine

Konusu insan olan bütün beşeri-toplumsal bilimlerin gerçeklik karşısındaki iddiaları şüpheyle karşılanması gelenek olmuştur çoğu zaman
Eğer siz gerçeklik ile teori arasındaki karşılıklı değişebilirlik ilkesini göz ardı ettiğiniz zaman Lenin gibi dünyanın bütün işçilerini toplamak zorunda kalırsınız

Foucault’nun yapmaya çalıştığı şey ise gelenekselleşmiş, kült haline gelmiş anlatılara ve bilgi iddialarına karşı kuşkucu tavırlar geliştirmektir Sözgelimi onun çabası herhangi bir bilim alanının konusuna giren problem alanlarına ilişkin bilgi iddialarını ve bağlı olduğu söylem motiflerinin gerçekliğe ilişkin yorumlarını kritik etmektir

Foucaultif sosyolojik çalışmaları anlama çabasının zorluğundan dolayı ve bu güçlüğü hafifletmek için en iyi yollardan birinin, günümüz şartları açısından Foucault ile yapılan söyleşilerin içerik ve tematiğini keşfetmekten geçtiğine inanıyorum Aslında anlaşılmasında zorluk çekilen bir Foucault varsa bu, büyük bir olasılıkla onun okuyucu ile arasındaki klasik iletişim örüntüsünü önemsememesindendir Onun çalışmalarına atfen yapılan “tutarsızlıkları içerdiği” eleştirisinin de buradan kaynaklandığına inanıyorum Oysa Foucault tutarlı bir yaklaşım geliştirmek ister çalışmalarında


Foucault için bir yer tayin etmeye çalışırsak, temel ilgisinin 18yy Avrupa düşüncesinden geçen yapı ve kurumların analizine ilişkin açıklamalarından ötürü modernist yönelimleri taşısa da bir yapısalcı olan Althuser’in post-yapısalcı öğrencisidir Foucault Post-modern felsefenin içinde düşünebileceğimiz Post-yapısalcılık kısacası; yapısalcılığın eğitim, dil, ekonomi gibi kurumların doğasında olan bilinçli ve ilerlemeye yönelik olduğu temel tezini, eleştirilmeye müsait alan olarak bakan ve 1960’lı yıllarda Fransa’da başlayan bir harekettir diyebiliriz kısacası

Yine Foucault için bazen Yapı-bozumcu nitelendirmeler yapılsa da hem kısmen doğru hem kısmen de eksik olduğunu düşünüyorum Çünkü böyle bir nitelendirme Foucault’ u çok pesimist (kötümser) biri olarak karşımıza koyar Oysa Foucault aynı zamanda olgulara ilişkin yorum ve genellemeleri yeniden inşa eder gibi gözükür



(Amacım çn) delilik, hastalık, suç ve ceza hakkındaki belirli kesin olarak görülen şeyleri ve bayağılıkları yok etmek için bazı katkılarda bulunmak; bir çok başka şeyin yanında, belirli ifadelerin artık canlılıkla ifade edilemeyeceğini göstermek; insanların belirli şeyleri algılayışlarında ve yerine getirişlerinde değişiklikler yapmaya katkıda bulunmak; ve duyarlılık biçimlerinin bu zor yer değiştirirliğine ve müsamahanın başlamasına katılmaktır; bundan daha fazlası için çabalamaya muktedir olduğumu sanıyorum (aktaran Skinner Quentin1981:11-12)

Foucault’un “benim için bir vahiydi”dediği Nietzche’den çok etkilendiği açıktır lginçtir ki Weber’in de Nietzche’den sarsıcı bir biçimde etkilenmesinin yanında Focault ile içerdiği temalar açısından aralarında söz konusu bir yakınlıktan bahsetmek mümkün Weber’in modern hayata ilişkin yaptığı benzetme olan “demirden kafes” dediği şey, Foucault için “panoptik sistem”dir Öyle görünüyor ki Tanrı, vahiylerden ilkini Weber, ikincisini ise Foucault için göndermişti


Böylece Foucault için bir başlangıç serisi olarak tasarladığım bu kısa bilgi ve açıklamalardan sonra şimdi Foucault’nun özel ilgi alanlarının neler olduğuna, sosyolojik çözümlemelerin nerelerde yoğunlaştığına bakalım

1Cezalandırma Anlayışındaki Değişiklik: Genel tarihe baktığımız zaman, antik göçebe toplumlarının cezalandırma biçimlerini belirleyen motivasyonların ve temelini oluşturan anlayışın, günümüz uygarlığından farklı olduğunu görürüz Örneğin hepimizin bildiği gibi göçebe Türk yaşantısında hapis tutma yöntemi tamamıyla bireyin işlemiş olduğu salt suçlarından ötürü ilkesel bir anlayıştan kaynaklanmasının yanında göçebe hayatın hızlı olmasından kaynaklanan kendine özgü bir uygulamayı da hayata geçirmişti

Örneğin suçluyu hapiste tutma süresi ya kısaydı ya da rasyonelleştirici bir çabanın sonunda suçlu infaz edilirdi Avrupa’nın ilerlemiş Monarşik imparatorluklarına baktığımızda uygarlıkların ilkel düzeyde hapishane sistemine kavuştuğunu ve temelde ilkesel bir anlayış farklılığı olmasa da pratik açıdan daha deneyimli bir alana hizmet etme imkânını sağlamış olduğunu görürüz Fakat cezalandırma metotlarının nasıl ve ne oldu da özellikle 18yydan sonra özellikle 19yüzyıldan sonra farklı metot ve uygulamalara giriştiğini ve bunu destekleyen imkân ve koşulların neler olduğu sorusuna gelince, Foucault artık herkesin ezberini bozacak genel toplumsal tarihin sosyolojik dokusunu irdelemeye yönelir
Foucault için tarihi anlatan şeyler küçük ama önemli ayrıntılarda gizliydi


Örneğin Foucault için bir celladın insanı parçalarken ki davranışının içerdiği motif önemlidir ancak; bir kişinin deli,düşünce suçlusu,koca burunlu,dev ağızlı veya niçin benim gibi düşünmüyorsun diyerek yapılan kategorik sistemlerin içerdiği düşünce motifi çok daha önemli olmuşturÇünkü ona göre “celladın dahil olduğu iktidar ve bilgi ilişkisi açık iken;kategorik sistemin ihtiva ettiği iktidar ve bilgi ilişkisi muğlak ve keyfidir çoğu zaman”Fakat bu keyfiyetin bilinen algılama ile karşılanmaması gerektiğini belirtmek istiyorumBurada keyfiyet argümanıyla açıklığa kavuşturulması gereken şey, Foucault’u iktidar her yerdedir demeye getirdiği çıkış noktasıdırYani mümkün olduğunca birey-öznesi üzerinden iktidarın halkalarını genişleten bir sistemBu sisteme işlerlik kazandıran,halkaların devamlılığını sağlayan ve güçlendiren teknik ise Foucault’nun çözümlemelerinin dayanağını oluşturan SÖYLEM kavramıdır


Örneğin belirgin bir noktayı, on sekizinci yüzyılın sonuna kadar Avrupa’ da kaçakçılığın önemini ele alırsak, çok önemli bir akış saptarız; neredeyse diğeri kadar önemli olan ve iktidarın denetiminin tamamen dışında bir akış saptarız Ayrıca, kaçakçılık insanların varlık koşullarından biriydi; deniz korsanlığı olmasaydı ticaret işlemezdi ve insanlar yaşayamazdı Başka deyişle yasa dışılık yaşam koşullarından biriydi, ama aynı zamanda iktidara yakalanmayan ve iktidarın denetiminde olmayan bir şeylerin varlığına da işaret ediyordu… Monarşi’de faaliyet gösterdikleri biçimiyle iktidar mekanizmalarının ikinci büyük sakıncası aşırı ölçüde masraflı olmalarıydı…

O dönemde iktidar esas olarak tahsildar ve yağmacıydı Bu durumda, her zaman iktisadi bir kaçak meydana geliyordu ve sonuç olarak iktidar iktisadi akışı desteklemekten ve teşvik etmekten çok, iktisadi akışın sürekli engeli ve freniydi Şu ikinci kaygı, şu ikinci gereklilik buradan kaynaklanır: Şeyleri ve kişileri en ufak ayrıntısına kadar denetlerken toplum için masraflı olmayan veya esas olarak tahsildarlık yapmayan, ekonomik süreç yönünde faaliyet gösteren bir iktidar mekanizması bulmak (Foucault Michel 200:148)



Söylem; ifadenin güç ilişkileri dolayımında ürettiği meşru hakikatlerdir Söylemin meşruiyeti, iktidarın bireyler üzerinden ve bireylerle birlikte tesis ettiği denetim ve disiplin süreçlerinin canlılığı ve sürekliliğine bağlıdır Foucault’a göre deliliği, şizofreniyi, kategorileştirmeleri ve cinselliğin bastırıldığı Victoria İngiltere’sini çözümleyebilecek temel analiz birimi, dönemin egemen olan söylem kalıplarıydı

Söylemin kalıpları olan ifade biçimleri, tarihte rol oynayan bilimsel disiplinlerin (Foucault’nun ağırlıklı olarak üzerinde durduğu tıp, psikoloji, kriminoloji, istatistik gibi bilimler) birey üzerindeki denetimini, iktidarın yönetim aygıtı dediği (bürokrasi) yolla toplumsal yaşam üzerindeki denetimini ve bizzat bireyin birey özneler üzerindeki disiplin metotlarını (ailede çocukların cinsel davranış örüntülerinin baskı altına alınması, yasaklanması gibi) hayata geçiriyordu Foucault’nun tamamıyla yapmaya gönüllü olduğu işlerden ilki bunun “grandé critigue”sini yapmaktı

(Foucault’un) birincil amacı, modern toplumların (tıp, psikiyatri, psikoloji, kriminoloji, sosyoloji ve benzeri) beşeri bilimlerin bilgi iddialarını ve pratiklerini onaylayarak kendi bireylerini kontrol etme ve disiplin altına alma tarzını eleştirmektir Beşeri bilimlerin, egemenlik ve haklara dayalı eski politik düzeni alt üst ettiğini ve disipline edici mekanizmalar ve insan davranışı için normlar oluşturması aracılığıyla uygulanan yeni bir iktidar (power) rejimini kurumsallaştırdığını ileri sürer İşyerlerinde, sınıflarda, hastanelerde ve sosyal yardım ofislerinde; ailede ve toplumda ve hapishanelerde, akıl hastalığı kurumlarında, mahkeme salonlarında ve mahkemelerde, beşeri bilimler, kendi “normallik” standardını kurmuştur Normal çocuk, sağlıklı vücut, dengeli zihin, iyi vatandaş, mükemmel koca ve gerçek insan gibi kavramlar insanı taciz eder ve öğretmenlerin, memurların, doktorların, yargıçların, polislerin ve yöneticilerin pratikleri aracılığıyla yeniden-üretilir ve meşrulaştırılır (Skinner Quentin 1997:90-91)


Foucault’u Ortodoksçul bir yöntemle okumaya çalışan her okuyucunun üç aşağı beş yukarı bunun gibi benzer temalar içeren pasajlarla karşılaşması açıktır Pasajda geçen “normallik” kavramıyla vurgusu yapılan şey, tabiatıyla anormal olanın bertaraf edildiğini de içeren söylem biçimidir Sözgelimi normal olan şey mükemmel koca olmaktır Normal olan şey iyi bir yurttaş olmaktır Normal olan şey anormal olmayan her şeydir Bütün bunlar “yeniden üretilir” dediğimizde ise “eskiden üretilirdi” dediğimiz söylem biçiminin yerini aldığı kırılma noktasına vurgu yapıyoruzdur artık


Foucault’nun anormal olanın üzerine odaklanmasının ve bu anlamda olaylara sonuç üzerinden gelip nedenselliğin ardındaki söylemsel oluşumların varlığına eğilmesi, alışılagelenin dışında bir çabadır Foucault tarihten ışık almak yerine tarihe ışık getirme çabasındadır Kurumsal yapılar içinde en iddialı çalışmalarından biri olarak kabul ettiğim Foucault’ nun Hapishanenin Doğuşu isimli yapıtı, tarihin karanlıklarına ışık tutan bir çalışmadır bu anlamda


Sözgelimi doğmakta olan hapishanenin, beraberinde yeni bir söylemsel kırılmanın getirdiği modern dönemin de habercisi olması açısından bir “detay”dır Güç artık suçlunun ezilen bedeninde mutlak monarşinin egemenliğini göstermeye yarayan olağanüstü halk gösterilerine dayanmaz Hapsetme hapsedilenlerin sürekli olarak izlenmesi yoluyla uygulanan onların davranışlarını düzenlemeye ve dönüştürmeye çalışan kapsamlı bir kurallar bütününün uygulanması anlamına gelir Hapishane, içinde “disiplinci toplum”un biçimlendiği okullar fabrikalar, kışlalar, hastaneler vb bir dizi yeni kurumlardan biridir (Callinicos Alex 2004:410)


Foucault’nun modern hapishanenin Pan-optik sistem dediği “tam-görüm” denilen denetim modelini, pragmatist filozof JBentham’ın katkısı olarak kabul eder Pan-optik denetimde iktidarı simgeleyen ve bütün mahkûmların gözlemlenebildiği hapishane sisteminin merkezi noktasında olan kule, maddi varlıklar üzerinde gözlemlerde bulunmakla kusursuz bir sistemdi Böylelikle bütün bedenler sistematik bir biçimde ve son derece rahat bir şekilde disiplin altına alınıyordu

Dolayısıyla toplumsal ve bireysel hayatımızın diğer kurumlarında da böylesi bir sistem uygulanıyordu Okullarda, kışlalarda, kreşlerde, evde, işyerinde, büroda, atölyelerde…

Hem özgür olduğumuz hem özgür olmadığımız her yerde…

Bununla birlikte Foucault, hapishane sisteminin modeline ilişkin analizler geliştirdikten sonra sisteme ilişkin eleştiriler getirmesi onu Bentham’ın kibirli pragmatist tuzağından kurtardığını söylemek mümkün Foucault’nun günümüz hapishane sistemine yönelik eleştirisinin ihtiva ettiği dayanaklara geldiğimizde ise eleştirilerinin mümkün olduğunca objektivist -insancıl öğeleri içerdiğini görmekteyiz


Eğer hapishaneler ve cezalandırıcı mekanizmalar dönüştürülürse, bu bir reform planının toplum görevlilerinin kafalarında bir yer bulması nedeniyle olmayacaktır; o cezaya ilişkin gerçeklikle meşgul olmak zorunda olan kimseler, bir diğeriyle ve kendileriyle ihtilafa düştükleri zaman, çatışmalar ve karşılaşmalar aracılığıyla, çıkmaz sokaklara, sorunlara, olanaksızlıklara uğradıkları zaman olacaktır; reformcuların ideallerini gerçekleştirdikleri zaman değil, eleştirinin gerçek oranda fark edildiği zaman… Ve muhtemelen Foucault iktidarın çatışmayı seven özelliğinden dolayı uzlaşı yollarının dinamiklerinden birine gönderme yapar gibidir…

Eleştiri, sonuca bağlayan bir tümdengelimin öncülü olmak zorunda değildir: Eleştiri, yapılmasına ihtiyaç duyulan şeydir Mücadele edenler, reddedenler ve olana karşı koyanlar için bir araç olmalıdır eleştiri Çatışma ya da yüz yüze gelme süreçlerinde karşı çıkmayı amaçlayan makalelerde kullanılmalıdır o (aktaran Skinner Quentin 1997:105)


Foucault’un bu ve benzeri satırlarından çıkarmamız gereken sonuçlardan ilki, modern söylemin cezalandırma anlayışındaki değişikliğin ardında yatan temel faktör teşkil ettiğidir Bu modern söylem, başlangıcındaki “yabanıl”lığını bırakıp iktidarın emrinde hareket eden ve insana” yabancılaşan” bir yaşam alanı sunmuştur Sözgelimi artık insanlar, sadece suçlarından ötürü cezalandırılan varlıklar değil iktidarın uygulama tekniklerinin verimlilik derecesinin ölçüldüğü aygıt-birimlerdir Sistem mümkün olduğunca rasyonel olma çabasındadır Sistem “Guantanamo”laşmıştır artık


Çıkarmamız gereken sonuçlardan ikincisi ise Foucault’un pasajda geçen“eleştirinin gerçek oranda fark edildiği zaman” dediği şeyin neyi ifade ettiğidir Sözgelimi Foucault açık bir biçimde olmasa da problemin kökenine inmek istemektedir

Söz konusu onun için asıl yapılması gerekenler, bütün modern kurumların (hapishane, okul, hastane vb) fenomenal yöntemle paranteze alınıp insan odaklı bir projenin imkânlı olup olmadığının sorgulanacağı “grandé argumentum”a (büyük tartışmaya) katılmaktır

*
Hamit Ölçer