Türk Dilleri

Türk dilleri veya Türk lehçeleri olarak DoÄŸu Avrupa’dan Sibirya ve Çin’in batısına kadar uzanan bir alanda ana dil olarak 180 milyon kiÅŸi tarafından, ikinci dil olarak konuÅŸanlar da sayılırsa 200 milyon kiÅŸi tarafından konuÅŸulan, birbirleri ile çok yakın akraba olan ve 40 ayrı yazı diline bölünen bir dil grubu tanımlanır Türk dilleri Altay dilleri ailesine aittir En çok konuÅŸulan Türk dili, Türkiye Türkçesidir
Türk dillerini diÄŸer dil ailelerinden farklı kılan mühim bir özelliÄŸi, konuÅŸucularının uzun süre göçebe olarak yaÅŸamışlığı ve bu yüzden bu dillerin sürekli birbirlerinden etkilenmiÅŸ olmalarıdır Türk dillerinin çok sayıda aynı anlamda kullanılan ortak kelimelere sahip olmalarının yanı sıra cümle yapıları da hep aynı kalır Bu yüzden Türk dillerinin bir dil ailesi olmadığı, tek bir dilin lehçeleri olduÄŸu görüşü de yaygındır ve Türk lehçeleri, ÇaÄŸdaÅŸ Türk yazı dilleri veya Türk dilinin kolları gibi adlandırıldıklarına da rastlayabiliriz (Bakınız: “Dil” ve “Lehçe” tartışması)
Bu tabloda Türk dillerinde cümle yapısının aynı kaldığını gösteren bir örnek görebilirsiniz:
DillerCümle yapısıGagavuz TürkçesiUÅŸaklar ÅŸkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêrTürkiye TürkçesiÇocuklar okulda dilimizi latin alfabesi ile yazıyorAzerbaycancaUÅŸaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazırTürkmenceÇagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýarÖzbekçeBolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadiUygurcaBalilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yaziduKazakçaBalalar mektepte tilimizdi latin alfavitimen jazadıKırgızcaBalalar mektepte tilibizdi latin alfaviti menen cazatTatarcaBalalar mäktäpdä telebezne latin älifbası bilän / ilä yaza
Tüm Altay dillerinde olduğu gibi Türk dillerinde de büyük ve küçük ses uyumu vardır, yazımda sözcükler son ekler alarak uzarlar ve cümle yapısı özne-nesne-yüklem sırasıyla oluşturulur Kazakça örnek:

• jaz (yaz)
• jazu (yazı)
• jazuşı (yazıcı/yazar)
• jazuşılar (yazıcılar)
• jazuşılarım (yazıcılarım)
• jazuşılarımız (yazıcılarımız)
• jazuşılarımızda (yazıcılarımızda)
• jazuşılarımızdağı (yazıcılarımızdaki)
• jazuşılarımızdağılar (yazıcılarımızdakiler)
• jazuşılarımızdağılardan (yazıcılarımızdakilerden)

//
Tarih

Yüzyıllar boyunca Türk dillerini konuÅŸan halklar göçebe hayatı sürdürmüşler ve özellikle Ä°ran, Ä°slav ve MoÄŸol gibi farklı toplumlarla birçok alanda etkileÅŸimde bulunmuÅŸlardır GeniÅŸ bir tarihe yayılan bu etkileÅŸim sürecinden Türk dilleri de önemli oranda etkilenmiÅŸtir Bu etkileÅŸim sürecinde Türk dilleri de kendi aralarında bazen birbirlerinden uzaklaşıp bazen de göçebe yaÅŸam ÅŸekli nedeniyle tekrar yaklaşıp kaynaÅŸmışlardır Bu yüzden Türk dil grubu ve içindeki dillerin tarihi geliÅŸimleri kısmen belirsizleÅŸtirmiÅŸ, bu yüzden Türk dillerinin sınıflandırılmasının birden fazla sistemi oluÅŸmuÅŸtur Günümüzde en genel kabul görmüş sınıflandırma sistemi Samiloviç‘in kalıtsal sınıflandırması olmakla beraber ayrıntılarda tartışmalar sürmektedir





“Dil” ve “Lehçe” tartışması

Türkiye’de Türk dilleri ailesinin adlandırılması, ve bu dillerin sadece bir dil mi yoksa birçok diller mi oldukları hakkında farklı fikirler yaygındır Türk Dil Kurumu yayınlarında, önceleri “Türk lehçeleri” adı benimsenmiÅŸken, sonraları bu ad yanında “Türk dilleri” deyimine de yer verildiÄŸi görülmektedir Ankara Ãœniversitesi Türk dillerini öteden beri “lehçe” sayar ve “Türk dilleri” deyiminden kaçınır Ä°stanbul Ãœniversitesi ise, daha aşırı bir tutumla, “lehçe” deyimini yalnız Çuvaşça ve Yakutça gibi öbürlerinden çok farklı iki Türk dili için kullanmakta, bu diller dışındaki bütün Türk dillerini “lehçe”nin de altında bir konuÅŸma türü (“variety of speech”) saydığı “ÅŸive” sözü ile adlandırmaktadır Bu durumda, Türk dillerinin Türkiye’deki adlandırmalarında üç ayrı görüşle karşı karşıyayız demektir:

1. Türkiyenin dışında genel olarak dünyaca kabul gören dil biliminde, Türk Dil Kurumu ile Hacettepe Ãœniversitesi’nde (Türkolog ve Altayist Talat Tekin): Diller,
2. Ankara Ãœniversitesi’nin görüşü: Lehçeler,
3. Ä°stanbul Ãœniversitesi’nin görüşü: Çuvaşça ile Yakutça lehçe, diÄŸerleri ÅŸive

“Lehçe”nin anlamı

Ana madde: Lehçe (dil bilimi)
Dil biliminde bir konuÅŸma türünün dil mi yoksa lehçe (diyalekt) mi olduÄŸunu saptamak için kullanılan tek dil bilimsel ölçüt karşılıklı anlaşılabilirlik (“mutual intelligibility”) ölçütüdür Bu ölçüt, sıradan bir kimsenin dille ilgili ÅŸu yalın yargısına dayanır: “Aynı dili” konuÅŸan insanlar birbirlerini anlayabilirler, ya da aksine birbirlerini anlamayan insanlar “ayrı diller” konuÅŸuyorlar demektir

Örnek: Altayca-Türkçe karşılaştırması [değiştir]

1. Ol onçozınañ ozo cortop oturdı = O, herkesten önce gitti
2. Keçe eñirde bis kinodo bolgonıbıs = Dün akşam biz sinemada idik
3. Bu biçik cûkta çıkkan = Bu kitap yakında çıktı

Örnek: Hakasça-Türkçe karşılaştırması

1. Sírerge par kilerge miníñ mâm çoğıl = Size gelmek için vaktim yok
2. Anıñ üçün ahça tölirge ayastığ = Onun için para ödemek yazık (olur)
3. Ol şkolanı ¤¤ dâ tôspan = O, okulu henüz bitirmedi

Örnek: Çuvaşça-Türkçe karşılaştırması

1. Vírenekensem ÅŸkula kayríš = Öğrenciler okula gittiler
2. Kíneke sítel šinçe vırtat = Kitap, masa(nın) üstünde duruyor

Yukarıdaki Çuvaşça cümleleri Türk dil bilimi öğrenimi görmemiÅŸ, Çuvaşça öğrenmemiÅŸ bir Türk’ün anlayamayacağı derecede farklıdır Türkçe bilmeyen bir ÇuvaÅŸ’ın da bu cümlelerin Türkçe karşılıklarını anlayamayacağı açıktır O halde, Çuvaşça ile Türkçe arasındaki karşılıklı anlaşılabilirlik oranı sıfırdır ve bunlar iki ayrı dildir Yani yukarıda karşılaÅŸtırılan dillerin arasındaki farklılıklar “lehçe” denilebilmesi için yeterli deÄŸildir

Türk dilleri ailesi






Türk dillerinin ( ) dünyadaki diğer dil ailelerinin arasındaki yeri
Toplam 40 ayrı dilden oluşan, 180 milyon ana dili olarak konuşanı ile Türk dilleri ailesi, Altay dilleri grubunda büyük farkla en büyük dil ailesini oluşturur Dünyadaki bütün dil aileleri arasında yedinci büyük dil grubunu oluşturur ve önümüzdeki on yıllar içinde daha da büyüme kapasitesine sahiptir
Dünyadaki büyük dil aileleri:

• 1 Hint-Avrupa dil ailesi
• 2 Çin-Tibet dil ailesi
• 3 Nijer-Kongo dil ailesi
• 4 Afro-Asya dil ailesi
• 5 Avustronezce dil ailesi
• 6 Dravid dilleri ailesi
• 7 Türk dilleri ailesi (Altay dilleri grubunda)

Türk dillerinin coğrafyası






Çin’in batısındaki Türk dilleri
Türk dilleri, DoÄŸu ve GüneydoÄŸu Avrupa, Batı, Orta ve Kuzeyasya gbi büyük bir coÄŸrafyaya dağılmıştır Bu bölge Balkanlar’dan Çin’e, Ä°ran’dan Kuzey Denizine kadar uzanır Asya’nın yaklaşık otuz ülkesinde en az bir Türk dili, sözünü etmeye deÄŸer yaygınlıkta konuÅŸulur Bunun yanında Almanya’da büyük bir azınlık Türkiye Türkçesini ana dili olarak konuÅŸur





Tüm Türk dilleri konuşanların sayısının dillere göre paylaşımı

Büyük Türk dilleri ve anlaşılabirlik

Türk dillerini konuşanların dörtte üçü, en büyük üç Türk dilinden birini kullanır:

• Türkiye Türkçesi; 70 milyon ana dili olarak konuÅŸanı vardır Türkiye, Balkanlar, Batı ve Orta Avrupa’daki ikinci dil olarak konuÅŸanlar ile 80 milyonu bulur
• Azerice (Azerbaycan Türkçesi); 30 milyon konuÅŸucu: Azerbaycan ve Kuzeybatı Ä°ran
• Özbekçe; 24 milyon konuÅŸucu: Özbekistan, Kuzey Afganistan, Tacikistan ve Batı Çin

Bir milyondan fazla konuşucusu olan diğer Türk dilleri:

• Kazakça 11 Mio KonuÅŸucu: Kazakistan, Özbekistan, Çin, Rusya
• Uygurca 8 Mio KonuÅŸucu: Çin- Sincan
• Türkmence 6,8 Mio KonuÅŸucu: Türkmenistan, Kuzey Iran
• Kırgızca 3,7 Mio KonuÅŸucu: Kırgizistan, Kazakistan, Çin Türkistanı
• Çuvaşça 1,8 Mio KonuÅŸucu: Rusyanın Avrupa kısmında
• BaÅŸkırca 2,2 Mio KonuÅŸucu: BaÅŸkıristan
• Tatarca 1,6 Mio KonuÅŸucu: (etnik olarak 6,6 Mio) Merkez Rusyadan Batı Rusyaya kadar
• KaÅŸgayca 1,5 Mio KonuÅŸucu: Iranin Fars ve Çuzistan illerinde

Sayılar 3/2006 tarihli kaynaklardan alınmışdır %5 - %10 daha yüksek sayılar gösteren kaynaklar bulmakta mümkündür





Tüm Türk dilleri konuşanların sayısı birbirini anliyabilen dillerden oluşan grublara ayrıldığında böyle bir paylaşım ortaya çıkmaktadır

Anlaşılabilirlik

Neredeyse tüm Türk dillerinin Sesbilim, sözdizim ve şekil bilgisi aynıdır Sadece Çuvaşça, Halaçça ve Yakutça ile Dolganca gibi Sibirya Türk dilleri bu noktalarda farklıdır Bunun yanında komşu ülkelerin sınırlarında kaynaşmadan ileri gelen ve bazen dil gruplarının sınırlarını da aşan lehçeler bulunur
Türk dilleri birbirlerini anlayabilen dillerden oluşan gruplara ayrılır En büyük grup Türkiye Türkçesi, Azerice ve Türkmenceyi içine alan Oğuz grubudur Diğer gruplar, Uygur, Kıpçak, Ogur, Sibirya ve Argu gruplarıdır Aynı grubun içinde yer alan dillerin arasındaki fark bir lehçe farkı kadardır, ancak iki farklı gruba ait dilin arasında anlaşabilirliği zorlaştıran ya da imkansız kılan gramer farkları vardır Buna rağmen tüm dillerde neredeyse hep aynı kalan birçok kelime vardır:
Eski TürkçeTürkiye TürkçesiAzerbaycan TürkçesiTürkmenceTatarcaKazakçaÖzbekçeUygurc aanaan neanaeneanaanaonaanaburunburunburunburunborınmurι n burunburunqolkolqolqolqulqolqo‘lkolyolyolyol&yacut e;olyuljolyo‘lyolsemizsemizsemizsemizsimezsemizsem izsemiztopraqtopraktorpaqtopraqtufraqtopıraqtupro q tupraqqankanqanganqanqanqonqankülkülkülkülköl külku lkülsubsususuwsusuwsuvsuaqakaÄŸakaqaqoqaqqarakara qa ragaraqaraqaraqoraqaraqızılkızılqızılqyzylqÄ ±zılqız ılqizilqizilkökgökgöygökkükkökko‘kkök
(Daha fazla örnek için buraya bakınız: Sözlük karşılaştırması)

Türkçe ulusal diller


Türkiye Türkçesi, Azerice, Türkmence, Kazakça, Kırgızca ve Özbekçe, ülkelerinin ulusal dilidir Bunun yanında bazı özerk Türk Cumhuriyetlerinde ve bölgelerinde resmi dil olarak geçenler vardır: Çuvaşça, Kumıkça, Karaçay-Balkarcası, Tatarca, BaÅŸkırca, Yakutça, Çakasça, Tuva, Altayca ve Çin’de Uygurca

Ülkelere göre Türk dilleri

Türk dilleri Avrupa’nın ve Asya’nın otuz ülkesinde konuÅŸulur Tablo alt gruplara ayrılmıştır ve sayılar sadece ana dili olarak konuÅŸanları göstermektedir
Grup ve dilleriKonuşanların
sayısıKonuÅŸulduÄŸu ülkelerOGUR ya da BOLGAR grubuÇuvaşça1,8 milyonRusya (ÇuvaÅŸistan) 1,8 milyon, Kazakistan 22000KIPÇAK grubuKaraimceölmek üzere †Litvanya 20, Ukrayna <10, Polonya <10Kumukça280000Rusya (Dağıstan)Karaçay-balkarça250000Rusya (Karaçay-Çerkezye, Kabardino-Balkarien)Kırım-Tatarcası500000Ukrayna 200000, Özbekistan 190000, Kırgızistan 40000Tatarca6,5 milyonRusya 5500000 Özbekistan 470000, Kazakistan 330000, Kırgızistan 70000,
Tacikistan 80000, Türkmenistan 50000, Ukrayna 90000, Azerbeycan 30000
etnik olarak Tatarlar: 6,6 milyonBaÅŸkırca1,8 milyonRusya 1,7 milyon, Özbekistan 35000, Kazakistan 20000Nogayca70000Rusya (Kuzeykafkas)Karakalpakça400000ÖzbekistanKazakà §a1 1 milyonKazakistan 8 milyon, Çin 1 milyon, Özbekistan 800000, Rusya 650000, MoÄŸolistan 100000Kırgızca3,7 milyonKırgızistan 3,3 milyon, Özbekistan 200000, Çin 200000OÄžUZ grubuTürkçe (Türkiye Türkçesi)76 milyonTürkiye 70 milyon, Balkan 2,5 milyon, Kıbrıs 180000, Rusya 300000,
Almanya 2,5 milyon, batı ve orta Avrupa 700000Gagavuzca330000Moldavya 170000, Balkan 130000, Ukrayna 20000, Bulgaristan 10000Azerice30 milyonIran 20 milyon, Azerbeycan 8 milyon, Türkiye 500000, Irak 500000, Rusya 350000,
Gürcistan 300000, Ermenistan 200000Türkmence6,8 milyonTürkmenistan 3,8 milyon, Iran 2 milyon, Afganistan 500000, Irak 250000, Özbekistan 250000Horasan-Türkçesi400000Iran ( Horasan ili)Kaşgayca1,5 milyonIran (Fars, Kuzistan illeri)Aynallu7000Iran (Markazi, Ardebil ve Zanjan illeri)Afşarca300000Afganistan (Kabul, Herat), Kuzeydoğu-IranŞalarca55000Çin (Qinghay ve Gansu illeri)UYGUR grubuÖzbekçe24 milyonÖzbekistan 20 milyon, Afganistan 1,5 milyon, Tacikistan 1 milyon, Kırgızistan 750000,
Kazakistan 400000, Türkmenistan 300000Uygurca8 milyonÇin (Sincan Uygur Özerk Bölgesi ya da DoÄŸu Türkistan) 7,2 milyon, Kırgızistan 500000, Kazakistan 300000Yugurca5000Çin (Gansu ili)Aynu (Türk dili) (Japon kavimi Aynu ile ilgisi yoktur)7000Çin (Sincan Uygur Özerk Bölgesi)SÄ°BÄ°RYA grubuYakutça360000Rusya (Yakutistan Özerk Bölgesi)Dolganca5000Rusya (Taymir Özerk Bölgesi)Tuvince200000Rusya (Tuva Özerk Bölgesi) 170000, MoÄŸolistan 30000Tofalarcaölmek üzere †Rusya (Tuva Özerk Bölgesi)Hakasça65000Rusya (Hakasya Özerk Bölgesi)Altayca50000Rusya, Altay Özerk Bölgesi)Åžorca10000Rusya, Altay Özerk BölgesiÇulimce2500Rusya, Kuzey Altay Özerk Bölgesi)ARGU grubuHalaçca42000Ä°ran (merkez il, Kom ve Arak arasında)TOPLAM169438500

Tükenmek üzere olan Türk dilleri

Bazı diller sadece birkaç yaşlı kişi tarafından konuşulmaktadır ve yok olma yolundadırlar Kaybolmak üzere olan diller şunlardır:

• Güney Sibirya’da Tofa ya da Karagasça
• Litvanya’da ve Polonya’da Karaimce
• Musevi-Kırım-Tatarcası
• Kuzeybatı Çin’de I-li Turki (I-li ovasında)

Sadece birkaç bin konuşanı kalmış olanlar:

• Ä°ran’da Aynallu dili
• Çin’de Yugurca (Gansu ili)
• KaÅŸgarca (KaÅŸgar ili)
• Kuzey Sibirya’da Dolganca
• Güney Sibirya’da Çulimce (Altay bölgesinin kuzeyinde Çulım ırmağı kenarında)

Diğer Türk dilleri böyle bir yok olma tehlikesi taşımıyor ve büyük Türk dillerinin konuşucu sayısı giderek artmaktadır

Türk dillerinin sınıflandırılması


Sınıflandırma sorunları

Dillerin benzerliÄŸinden ve tarihte birbirlerinden çok etkileÅŸmiÅŸ olmalarından dolayı, Türk dil grubunun sınıflandırılması kolay deÄŸildir Ayrıca Türk halklarının geçmiÅŸteki göçebe yaÅŸam tarzı coÄŸrafi sınırlar çizilmesini de zorlaÅŸtırır Bu yüzden farklı sınıflandırmalara rastlamak mümkündür ÇoÄŸu, Rus dil bilimcisi Aleksander Samoiloviç‘in 1922′de yaptığı sınıflandırmanın üzerine kurulmuÅŸtur Dil ailelerindeki sınıflandırmaların genellikle genetik bilgilere dayanarak yapılmasına raÄŸmen, Türk dil grubunda coÄŸrafi dağılım daha büyük rol oynamaktadır

Çuvaşçanın farkı

Çuvaşça, çoktan ölmüş eski Ön Bulgar dili ile birlikte diğer Türk dillerine daha uzak kalan Bolgarca dalını oluşturur Bazı bilimciler, diğer Türk dillerinden farklı olduğu için Çuvaş dilini gerçek Türk dili olarak tanımazlar Bu büyük farkın, diğer Türk dillerinden daha erken ayrılmasından kaynaklanmış olup olmayacağı sorusu henüz yanıtlanamamıştır Bu farklardan birisi diğer Türk dillerinde sonu /-z/ ile biten sözcüklerin /-r/ ile bitmesidir:
ÇuvaÅŸca “tahar”, ama Nogayca “togiz” – (”dokuz”) ÇuvaÅŸca “kör”, ama Türkçe “köz” Çuvaşça Rusya’nın Avrupa tarafında, Moskova’nın doÄŸusunda ÇuvaÅŸistannda 1 milyon kiÅŸi tarafından konuÅŸulur BaÅŸkıristan ve Tataristan’daki konuÅŸucuları ile birlikte toplam 1,8 milyon konuÅŸanı vardır ÇuvaÅŸlar Hristiyan-Ortodoks’tur ve Kiril alfabesi’ni kullanırlar, Çuvaşça dergiler, gazeteler, radyo ve TV programları vardır Kendilerini kültürel ve tarihsel olarak Ä°dil Bulgarlarının torunları olarak görürler

Halaçcanın farkı

DiÄŸer Türk dillerine en uzak kalan Halaç dilidir Dil bilimcisi Gerhard Doerfer‘in görüşüne göre Halaç, Türk dillerinin Argu grubunun son üyesidir Türkçe’den çok erken ayrılmış ve 13 yüzyılda Ä°ran’da, etrafı Farsça konuÅŸanlarla çevrili kalmıştır (Yani ETHNOLOGUE 2005′te [1] iddia edildiÄŸi gibi, Azerice ile yakın akrabalığı yoktur) Halaç bugün 40000 kiÅŸi tarafından Ä°ran’ın Kom ve Akar illerinde konuÅŸulur ve Ä°ran’daki Türk dilleri arasında en ilginçlerindendir DiÄŸer lehçelerden ayrı kalması ve Farsça’dan etkilenmesine raÄŸmen, ana dilden parçalar korumuÅŸtur Ancak sesi Farsça’ya benzer

DiÄŸerleri

Türk dillerinin diğer dört grubu günümüzdeki coğrafi dağılımlarına göre değil, eski kavimlerin dağılımına göre sınıflandırılmıştır Böylece;

• Kıpçakça: Kuzeybatı Türkçe
• OÄŸuzca: Güneybatı Türkçe
• Uygurca: GüneydoÄŸu Türkçe ve
• Sibirya Türkçesi diye ayrılırlar

Yakutça ve Dolganca da uzun süre ayrı kalmalarından dolayı diğer Türk dillerinden farklıdır Bu diller zamanla daha çok Tunguz ve Moğol dillerine yaklaşmışlardır, diğer dillerdeki Arapça ve Farsça sözcükler bunlarda bulunmaz
Müslüman Türk halklarının dillerinin benzemesinde, Ä°slam’a geçiÅŸle birlikte Arapça ve Farsça’dan etkilenmiÅŸ olmalarının da payı vardır Eski Sovyetler BirliÄŸi’nde yaÅŸayanlar Rusça’dan da etkilenmiÅŸlerdir

Modern dil biliminde sınıflandırma

En son verilere göre, (B Johanson-Csató, The Turkic Languages 1998), Türk dil grubunun sınıflandırması şu şekilde yapılır (konuşucu sayıları 2006 yılına göre verilmiştir):
Türk dili

• Ogurca (yada Bolgarca)
  • Bolgarca (ölü), Çuvaşça (1,8 milyon)
• Türkçe (Genel isim olarak kullanımı)
  • Kıpçakça (Kuzeybatı Türkçe)
    • Batı: Kırım-Tatarcası (500000), Kumıkça (280000), Karaçay-Balkarcası (250000), Karaimce (ölmek üzere), Kumanca (ölü)
    • Kuzey: Tatarca (6,6 milyon), BaÅŸkırca (2,2 milyon)
    • Güney: Kazakça (11 milyon), Kırgızca (3,7 milyon), Karakalpakça (400000), Nogayca (70000)
  • OÄŸuzca (Güney-Batı Türkçe)
    • Batı: Türkiye Türkçesi (60 milyon, ikinci dil olarak konuÅŸanlarla 70 milyon), Azerice (30 milyon, ikinci dil olarak konuÅŸanlarla 35 milyon), Gagavuzca (330000)
    • DoÄŸu: Türkmence (6,8 milyon), Horosan-Türkçesi (400000 ?)
    • Güney: KaÅŸgayca (1,5 milyon), AfÅŸarca (300000), Aynallu dili (7000), Sonkori (?)
    • Salar: Salarca (60000)
  • Uygurca (GüneydoÄŸu Türkçe)
    • Çagatay Çagatayca (ölü)
    • Batı: Özbekçe (24 milyon)
    • DoÄŸu:
      • Eski Türkçe (Orhon Kök, Yenisey Kök, Eski Uygurca, Karahanlıca) (ölü)
      • Uygurca (8 milyon)
      • Yugurca (Batı Yugur) (5000)
      • Aynu dili (Ainu) (7000)
      • Ä°li Turki dili (100)
  • Sibirce (KuzeydoÄŸu Türkçe)
    • Kuzey:
      • Yakutça (360000), Dolganca (5000)
    • Güney:
      • Yeniseyce Çakasça (65000), Åžorca (10000)
      • Sayan Tuvince (200000), Tofa (Karagasça) (ölü)
      • Altayca Altayca (50000) (lehçeleri: Oyrotça; Tuvaca, Kumanda, Ku; Teloytca, Telengitçe)
      • Çulim Çulimce (500)
  • Argu
    • Halaçca (Kalayca) (42000)

Sınıflandırmanın kriterleri

Üstteki sınıflandırmada coğrafi dağılımın yanısıra geleneksel dil biliminin kriterleri de dikkate alınmıştır:

• Ogur dil grubundaki /-r/ yerine /-z/ kullanılması, bu dil grubunu diÄŸerlerinden ayırır
• Sibirya-Türk dillerini diÄŸerlerinden farkına bir örnek: Tuvaca dilinde “adak”, Yakutça “atah” diÄŸerlerinde ise “ayak” denir Sadece Halaç dilinde “hadak” denir
• OÄŸuz dil grubu diÄŸerlerinden sonek baÅŸlatan /G/’nin eksik olmasıyla ayrılır Örnek: “kalan” (kalmak), diÄŸer Türk dillerinde “kalGan”; “bulanmak”, diÄŸerlerinde “bulGanmak”
• Sonekin sonuna eklenen /G/ güneydoÄŸu Türk grubunu kuzeybatı grubundan ayırır: Uygurca “taglik” ama Tatarca “tawlı” – (daÄŸlık)

Sözlük karşılaştırması

Bu tablo, önemli sözcükleri farklı Türk dillerinde karşılaÅŸtırır, böylece Çuvaşça’nın ve Yakutça’nın farklığını ve diÄŸerlerinin birbirine yakınlığını görmemizi saÄŸlar Bazı sözcüklerin tabloda eksik olması, o dilde o sözcüğün varolmadığı anlamına gelmez Bazı dillerde bazı sözcükler farklı etimolojik kökten gelirler ve bu yüzden karşılaÅŸtırılması anlamlı deÄŸildir
Eski TürkçeTürkiye
TürkçesiTürkmenceTatarcaKazakçaÖzbekçeUygurcaYakutcaÇuvaÅŸcaataataataotaanaanneeneanaanaonaanaan’no’guloÄŸuloÄ Ÿu lul, uğılulo’giloghuluolyvuler(kek)erkekerkekiryerkek er kakärerarkyzkızgyzqızqιzqizqizky:sχe’rkišikiÅŸi kiÅŸi keÅŸekisikihikelingelingeli:nkilenkelinkelinkelink y lynkilenEski TürkçeTürkiye
TürkçesiTürkmenceTatarcaKazakçaÖzbekçeUygurcaYakutcaÇuvaÅŸcajürekyürek&yacute;ürekyöräkzhürekyurakyürä ksüreqqa nkanga:nqanqanqonqanqa:njonbašbaÅŸbaÅŸbaÅŸbasbaÅŸb aspu šqylkılqylqılkylkylkylkylχe’le’rközgözgözküz közko’ zközkoskörkirpikkirpikkirpikkerfekkirpikkiprikki rp ikkirbi:χurbukqulqaqkulakgulakqolaqqulaqquloqqulaq gulka:kχo’lgaburunburunburunborınmurιnburunburunm u runqolkolgolqulqolqo’lqolχolel(ig)elel ili:ala’barmakparmakbarmakbarmaqbarmoqbarmaqtyrnaq tırnakdyrnaqtırnaqtιrnaqtirnoqtirnaqtynyraqtizdi zd y:zteztizetizzatiztüsäχbaltyrbaldırbaldyrbaltı rbal dyrboldyrbaldirballyradaqayaka&yacute;aqayaqayaqoy oqataqqarynkarıngarynqarınqarιnqorinqor(saq)qary nχ yra’mEski TürkçeTürkiye
TürkçesiTürkmenceTatarcaKazakçaÖzbekçeUygurcaYakutcaÇuvaÅŸcaatatatatatotatatutsiyirsığırsygyrsíır (sıyır)siyιrsigirytititetiytititytjydabalyqbalı kba lykbalıqbalιqbaliqbeliqbalykpola’bitbitbitbetbiyt b itpitbytpyjdaEski TürkçeTürkiye
TürkçesiTürkmenceTatarcaKazakçaÖzbekçeUygurcaYakutcaÇuvaÅŸcaevevö&yacute;öyüyuyöyavotagotaÄŸotaqotaqotoqot u:yol yolyo:lyulzholyo’lyolsuolsolköprüqköprüköprik üpark öpirko’prikkövrükkürpeoqokokuko’qoqoχuguototut oto’ totuotvotkülkülkülkölkülkulkülkülkö’lsuvsu suwsywsu wsuvsuuisyvkemigemigämikimäkemekemakimkölgölkà ¶lkül kölko’lkölküölatovadaadaatanaralorolaralodukü nešgü neÅŸgünqoyaÅŸkünkünkünχövelbulutbulutbulutbol ıtbultb ulutbulutbylytpeletyulduzyıldız&yacute;yldyzyold ız zhuldιzyulduzyultuzsulusça’lta’rtopraqtopraktopra k tufraqtopιraqtuproqtupraqtoburaχto’pratöpütepede pe tübätöbetepatöbötübe’yaÄŸacaÄŸaçagaçaÄŸaç aÄŸaštenritan rıtaňrytäñretängritanaraturaEski TürkçeTürkiye
TürkçesiTürkmenceTatarcaKazakçaÖzbekçeUygurcaYakutcaÇuvaÅŸcauzunuzunuzynozınuzιnuzunuzunuhunvoromyanyyeniyany y añazhangayangiyengisanaçenesemizsemizsemizsimezs em izsemizsemizemissama’rtoludoludo:lytulıtolιto’lat o luqtolorutulliaqakakaqaqoqaqqarakaragaraqaraqaraqo raqaraχaraχoraqyzylkızılgyzylqızılqızılqizil qizilk yhylχerlekökgökgökkükkökko’kkökküöqkovakSayılarEski TürkçeTürkiye
TürkçesiTürkmenceTatarcaKazakçaÖzbekçeUygurcaYakutcaÇuvaÅŸca1birbirbirberbirbirbirbi:rperre2ekiikiikiikeyekiik kiikkiikkiikke’4törtdörtdö:rtdürttörtto’rttö ttüört 7yetiyediyedicidezhetiyettiyättäsette10onono:nun on o’nonuonvonu100yüzyüzyü:zyözzhüzyuzyüzsü:ss er