Hat, Hüsn-i Hat Yazılarının çeşitleri,meşhur Hattatlar

HAT;AlmSchönschriff(f),FrCalligraphie (f),İngCalligraphyÇizgi,yazı
Hat kelimesinin ondan fazla manası vardırGenel olarak hat denince Kur'an-ı kerim harfleri ile yazılmış yazı akla gelirSanat yazıları için "hüsn-i hat" (güzel yazı) tabiri daha uygun düşmektedirHattın diğer bir özelliği el ve kalemle yazılmış olmasıdır ki,buna " elyazması" yahut "orijinal yazı "da denirDiğer mecazi manada mesela,çizme yazı,yapma yazı,kopye yazı,basma yazı,işleme yazı gibi ifadelerde yazılan yazılar asıl hat yazısından ayırt edilmiş olurlar

Yazı,dilin eli,elin dilidirGönlün tercümanı,iradenin ölçüsü,ruhun aynasıdırAkıllara elçi,marifetlere silahilimlere hüccet,medeniyetlere senettirYazı,hafızanın yükünü hafifletirGüzel yazı,bunu daha da azaltırGözü ve zihni erken yorulmaktan korurFikrin işlemesine,olgunlaşmasına yararSözü düzenlerifadeyi kuvvetlendirirdili dizginler ,düşünmeye zaman,düzeltmeye imkan verir

Hüsn-i hat yazarlarına "katip" denirÇoğulu küttab'dırDaha sonraları "hattat"denilmiştirOsmanlılar zamanında hattatlara "hoş-nüvist" (güzel yazı yazan) veya "hub -nüvist " de denilmiştirYazı çeşitlerine göre de "ta'lik yazan ),"celi -nüvist" (celi yazan)gibi isimler verilmiştir

YAZININ TARİHİ

Bugün tarihte kaybolmuş veya halen devam eden milletlere ait yazıların nerede,nasıl zuhur ettiği ve ne kadar çeşidinin bulunduğu tam olarak bilinmemektedirBununla beraber bilinen kesin bir gerçek,Kur'an -ı kerim harf ve yazılarının estetik ve güzellik bakımından beşer yazılarının hiçbirisi ile kıyas kabul etmeyecek kadar fevkalade bir kıymet ve müstakil bir varlık göstermiş olmasıdırMuteber din kitaplarında Adem aleyhisselamın Cennetteyken,Cennetin her yerinde ve Arş üzerinde bu harflerle "Kelime-i Tevhid " yazısını gördüğünü ,İslami yazının vaz'-ı ilahiye dayandığını,o harflerin insan yapısı olmadığını dünya ve Adem yokken o harflerin olduğunu yazmaktadır

İslami yazının tekamülü ,İslamiyetten önce ve sonra olmak üzere iki safhaya ayrılmaktadırHicretten önceki dönemde Miladi 512 senesine ait bazı kitabelere rastlanmışsa da bilgi bakımından karanlıkta kalmıştırİslamiyetin ilk yıllarında ,kullanılan yazı çeşidi hakkında muhtelif rivayetler varsa da 5asrın ikinci yarısında dik ve köşeli "Ma'kili" yazısı ile yuvarlağımsı "Şami" yazısının Mekke 'de kullanılmakta olduğu bilinmektedir

İslamiyetin zuhuru ile Peygamberimizin yakın sahabelerinden hazret-i Ali ,Hazret-i Ömer,Talha,Eban bin Said,Osman bin Said,Yezid bin Ebu Süfyan ,Hatib bin Ömer,A'la bin Harezmi,Ebu Selman bin Adüleşhel,Abdullah bin Said,Hüsreytbin Abdülazza,Muaviye radıyallahü anhüm,vahiy katipiliği yaparak İslam aleminin ilk yazı yazanları olmuşlardır

Ma'liki olan ilk İslam yazısı kısa zaman içinde "Kufi" yazısı ile tekamül etmiştirHazret-i Ali bu sahada çok güzel örnekler vermiştirTürklerin ve bilhassa Osmanlıların İslamiyete yaptıkları hizmet sırasında ,İslami sanatlar arasında en ziyade ileri götürdüğü sanat,hüsn-i hat olmuştur

Son Abbasi Halifesi Musta'sım -billah'ın kölesi olduğunu söyleyen "Yakut-ı Musta'sımi" kaleminin ucunu eğri kesmek suretiyle hat sanatında "aklam-i sitte= altı kalem" denilen yazı çeşitlerinin tekamülüne yeni bir çehre kazandırmış,bu sebeplede kendisine yenilik yapan manasına da gelen "Hattat" ünvanı verilmiştir

Kaynak;Yeni Rehber Ansiklopedisi 8 cilt sayfa 350 frmsinsinet için derlenmiştir

HÜSN-İ HAT YAZILARININ ÇEŞİTLERİ

1-) Ma'kili yazısı; Bu yazı çeşidinde harflerin hepsi düz,köşeli,hendesi ve donukturBu sebepten sertlik ve kat'ilik ifade ederHer harf değilse de çoğu dört hareketle meydana gelirBu sebepten ma'kili'ye "hatt-ı satrancıli "de denilmiştirBu yazı İslamitten önce abide yazısı olarak kullanılmış,fakat el ve kalemle yazarak değil,hendese ve nakış aletleriyle çizerek vücuda getirilmiştirİslamiyetten sonra da çizme usulü ile abide yazısı olarak kullanılmıştırBunlarda el ve kalemle yazmak bulunmadığından hakiki değil mecazi yazılardan sayılırlarEstetikleri de ancak resmedilme bakımından mütaala olunurKalın ve ince olmak üzere başlıca iki çeşidi vardır

2-) Kufi yazı; Bu yazıda,ma'kili'den farklı olarak düzlük ve yuvarlaklık muayyen nisbetler altında karıştırılmış ve kalemin tabiatı ona göre ayarlanarak yazışta haraket hakim kılınmıştırGözlü ve başlı harflerin hareketleri ma'likide (dört) iken kufi'de üçe indirilmiş olduğundan,kufinin her çeşidinde başlı ve gözlü harfler üçgenimsi(müselles) veya yuvarlağımsı (tedviri ) durum alırlar

El ve kalemle yazılarak vücuda getirilen kufi hattı zor bir sanat ve meleke işidirBu hususta hazret-i Ali çok güzel kufi örnekleri vermiştir

Kufi yazısında yazının fıtri ve bedii zevki hakim olduğundan ma'kili de görülen donuk hendese,ruhi ve akıcı bin hendeseye dönüşmüştürBu da yazıya ve yazanlara geniş bir inkişaf ve imkan sağlamıştırBu bakımlardan kufi yazısına "ümmü'l hutut=yazıların anası" denmiştirYazma kufi ve yapma kufi (= celi kufi) diye çeşitleri vardır

Bazı üstad ve hattatlar,ma'kili ve kufi yazılarının karışımı ile "aklam-ı sitte=altı kalem"denilen altı cins yazı çeşidi bulunmuşturdemişlerse de yazıların anası kabul edilen kufi yazısından kaynaklanan ve aşağıda şematik olarak gösterildiği üzere bir şecerenin mevcud olduğu kabul edilmektedir








Bu duruma göre "aklam- ı sitte ( altı kalem) ,sülüs,nesih,muhakkak,reyhani,tevki ve rik'a olarak çeşitlere ayrılmış,ayrıca bir yedincisi olarak da "ta'lik " ilave edilmiştir



3-) Sülüs kalemi; Sülüste her harfin altıda dört (4/6) parçası düzümsü,altıda ikisi (2/6) de yuvarlağımsı olmaktadır24 kıl kalınlığına "tomar" adı verilmiş,hasıl olan kalınlığın sülüsüne (1/3) "sülüs" ismi verilmiştirYani sekiz kıl kalınlığı sülüs kalemi kalınlığını meydana getirmiştirHat üstatları sülüs kalemini birinci derecede göstermiş,hat sanatında kufiden sonra başlı başına bir başlangıç,birkaynak ve hat taliminden bir esas ve ölçü almışlardırBu bakımdan da kufiden üstün bir mevki verilmiştirBu imtiyazlı karakteriyle "mikyasü'l -hat,mizanül-hat" diye şöhret bulmuştur

Sülüs daha çok hat öğrenmek için kullanılırHer yazının temelidirSülüs'ün metanet ve kameli diğer hat cinslerine yayılmış olmakla beraber asıl istenilen husus bu olmamaktadırAklam-ı sitte'de sülüs ile nesih birinci gelmektedir



4-) Nesih kalemi; Sülüs'e tabi olup kalınlığı sülüs kaleminin üçte biri (1/3) kadardırBu yazı,teknik bakımdan sülüsün üçte ikisini (2/3) nesh etmiş ve üçte biriyle de sülüse tabi olmuşturBu bakımdan nesih yazısının sülüsü andıran bir hususiyeti vardırKuran'ı kerimi kufi hattıyla yazılmak mevkiinden resmen kaldırıp onun yerine geçmiş olması manasına "nesh" etmesi sebebiyle de nesih denilmiştir

Aklam-ı sitte'den sülüs ile nesih,güzellikte birinci gelirNesih hattı daha çok mushaf,tefsir,hadis ve benzeri eserlerin yazılmasında kullanılmıştır

5-) Muhakkak kalemi; Her harfin bir buçuk hissesi düz,kalanı yuvarlağımsı ,kalınlığı sülüs kalemi kadar olan hüsn-i hat şeklidir

6-) Reyhani kalemi; Nesih hattının sülüse bağlı olduğu gibi reyhani kalemi de muhakkak kalemine tabidirKalınlığı nesih kalemi kadardır

7-) Tevki kalemi; Yarısı düzümsü,yarısı yuvarlağımsı,diye tarif olunup ,kalem kalınlığı sülüse pek yakındır


Kaynak;Yeni Rehber Ansiklopedisi 8 cilt sayfa 351-52 frmsinsinet için derlenmiştir

8 Rik'a (rikaa) kalemi: Düzlüğü ve yuvarlaklığı değişik, çoğu harfleri bitişiktir Kalem kalınlığı değişebildiği gibi belirli bir haddi de yoktur Gâyet sür'atle yazıldığı, seyyal ve stenoğrafik bir mâhiyette olduğu için harfler, tabîatıyla birbirine bitişiktir Osmanlılar bu yazıya “hatt-ı icâze” de demişlerdir Diğer yazı nev'îleriyle karışmaya son derece elverişli olduğundan birçok yazı çeşidinde rol aldığı görülmektedir

Tevkî ile rik'a kalemleri daha ziyâde sür'atle yazmak içindir Dolayısıyla bunlar amelî bakımından birinci, estetik yönden ikinci ve üçüncü ve hattâ biraz daha geride kalırlar Bu gibi yazılara ince kalemlerde umûmiyetle “Kırma” veya “Hurde” denilmektedir

9 Ta'lik kalemi: Her harfi tedvîrî “yuvarlağımsı” olup düz harfi yoktur Dolayısıyla ma'kilînin tam aksi durumundadır Ta'lik kaleminin kalınlığı sülüs kalemi kadar olup, “Meşk Kalemi” diye mârûftur

Celisine, yâni kalınına “kamış kalem” ismi verilmiştir Ta'lik'e, Acem yazısı da denilmektedirİncesine “hâfî” veya “ince ta'lik” yahut “hurde ta'lik”; kalınlarına da “celi ta'lik” veya “ta'lik celisi” denmektedir Sülüs ve nesihten sonra gelmektedir Bu sebeple hat üstatları talebelerine sülüs ve nesihten sonra ta'lik öğretmeyi tercih etmişlerdir Çünkü bu üç yazıyı elde eden bir talebe, diğer yazıları da yazabilecek duruma gelmiş olur Bundan sonra sülüs ve Ta'lik celîleri gelir ki, bunlar üzerinde ayrıca tâlim görmek îcâb eder

10 Diğer ölçülü yazılar: “Altı kalem = aklâm-ı sitte”den her biri “hâfî” ve “celî” diye bölümlere ayrılmakta, bu sûretle ölçülü kalemler 12'ye yükselmektedir Bâzıları bu 12 kaleme ilâveler yaparak 46, hattâ daha fazla sayıya çıkartmaktadırlar

Bu yazı çeşitlerine “şikeste”, “sünbülî”, “şecerî” ile “celî”ler, “hurde”ler, “müsenna”lar, “melâsık”lar, “müşakkak”lar, “rik'a ve kırma”lar ve 500 çeşidi geçen kûfîler ve “gubârî”ler de ilâve edilirse, hakîkî ve mecâzî yazı yekünü 1000'e yaklaşır

Arapçada ta'lik ve bunun kolları; Farsçada divânî, divân-ı celî ve karma divânî, Osmanlıcada rik'a ve rik'a kırmaları daha güzel bir durum arz ederler Bu îtibârla, lisan ve kavmiyet hususiyetinin bu yazılar üzerinde de az çok tesirli olduğu görülmektedir

Bu bilgiler, İslâmda yazıya verilen ehemmiyetin, sarf olunan çalışma ve gayretin kısa bir bilançosu gibidir Sanat âleminde ismen bile küçümsenmeyecek olan bu zenginlik, Rabbânî bir feyiz ve rahmet altında işleyen dimağ ve ellerin, îmân ve zevk dolu gönüllerin güzel ve muhteşem tezahürleridir

Türk milleti ile Arap ve Acem milletleri hüsn-i hat sanatında hüner ve dehâ sâhibi nice insanlar yetiştirmişlerdir Osmanlıların bu uğurdaki hizmeti öteki milletlerden çok daha ileri gitmiş, Arabın sülüsünü, Acemin ta'likini binbir incelik içinde tamamlamış ve ıslah etmiş, bir taraftan da yüzlerce Osmanlı hattatı yetiştirmiştir Hattatların câhil olduklarına dâir var olan rivayetler gerçeğe dayanmamaktadır Osmanlı Sultanlarının hemen hemen hepsi hat sanatında örnek olabilecek eserler vermişlerdir Hat sanatı hakkında yazılmış Menakib-i Münevverân (Âlî), Gülzâr-ı Sevap (Nefeszâde), Devha-tül Küttâb (Soyulcuzâde) ve Tuhfe-i Hattâtîn (Müstekimzâde) gibi eserlerde şeyhülislâm olarak hizmette bulunmuş; Hoca Saadeddîn, Yahya, Feyzullah, Veliyyuddîn ve Çelebizâde Âsım efendilerin sadrâzam olarak hizmette bulunmuş; Hekimoğlu Ali Paşa, Koca Râgıp Paşaların aynı zamanda birer hattat olduklarını ve kâdı olarak vazife yapan kimselerin de muhakkak hüsn-i hat dersi aldıklarını yazmaktadır

Hat hakkında yazılmış diğer bâzı, Tezkere-tül-Hattâtîn, Mecelle-tün Nisab, Devha-tül-Meşâyıh gibi eserlerde de geniş bilgi bulunmaktadır[1]






Kaynak;Yeni Rehber Ansiklopedisi 8 cilt sayfa 351-52 frmsinsinet için derlenmiştir

Hat Sanatında Kullanılan Malzemeler

Kalem, kâğıt ve mürekkeb esas malzemeyi teşkil eder Bunlar da kendi içlerinde çeşitlere ayrılırlar

Kalem: Kamış kalem, kargı kalem, tahta kalem, çifte kalem, demir kalem, kurşun ve renkli kalemler, tarama kalemi, cetvel kalemi, vs

Mürekkep: Beyaz, siyah, lâl, gülyûnî, lâcivert, âsumânî, altın, zırnık, tashih mürekkepleri olarak kısımlara ayrılırlar

Kâğıtlar: Renk ve kalite bakımından birçok çeşitlere ayrılırlar

Mürekkep yapma usûlü başlı başına bir sanat kolu teşkil eder Zamanımızda bu sanat kolu yok olma derecesinde unutulmuştur Kâğıt bakımından da yine ihtisâs isteyen ve ustalığı gerektiren kâğıt boyama, ebrû kâğıdı yapma ve kâğıt âharlama işleri de bugün unutulmuş gibidir[1]







Meşhur Hattâtlar

1. İbn-i Mukle (885-949)
2. Ya'kût-ı Musta'sımî (1204-1298)
3. Şeyh Hamdullah (1437-1520)
4. Ahmed Karahisarî (1468-1556)
5. Hafız Osman bin Ali(1642-1698)
6. Mehmed Es'ad Yesârî (1753-1798)
7. Mustafa Râkım (1757-1828)
8. Mahmûd Celâleddîn (? - 1849);
9. ve hanımı Esmâ İbret (? - 1780)
10. Mustafa İzzet (1770-1849)
11. Şevkî Efendi (1829-1887)
12. Hulûsî Efendi (1869-1940)
13. İsmâil Hakkı Altunbezer (1873-1946)
14. Mustafa Halim Özyazıcı (1898-1964)
15. Beşiktaşlı Hacı Nûri Efendi (1868-1951)
16. Mahmud Yazır (1895-1952)
17. Necmeddin Okyay (1883-1967)
18. Hâfız Kemal Batanay (1891-1981)
19. Hâmid Aytaç (1891-1982) [1]

Kaynak;Yeni Rehber Ansiklopedisi 8 cilt sayfa 353-54 frmsinsinet için derlenmiştir