Osmanlı Devletinde Celî Yazının Doğuşu Ve Gelişimi

İslâm’ın ilk yıllarında yazının, kullanım sahaları ve kullanılan malzemenin tesiri ile iki ayrı tarzı doğmaya başladı Bunlar mushaf, kitabe ve önemli belgelerin yazıldığı sert ve köşeli yazı ile günlük işlerde kullanılan yumuşak ve kavisli çizgilerin hâkim olduğu yuvarlak (müstedîr) karakterli yazı tarzıdır

Yazının asıl gelişme yolunu bulduğu yuvarlak karakterli yazının kalın kalemle yazılan şekline kalemü’l-celîl adıyla tanınır Esasen, o devirde her iki karakterdeki yazının kalın kalemle yazılan cinsine, bu isim verilmiştir Osmanlı yazı mektebinde celîl ismi celîye dönüşmüş ise de başlangıçtaki celîl yazı ile Osmanlı celîsi arasında, ikisinin de kalın yazılmaları dışında bir alâka yoktur

Hz Ömer ve Hz Ali hilâfetleri döneminde yazı Basra ve Kûfe’de , evvelâ geldiği şehirlere nisbetle mekkî ve medenî isimleriyle anıldı Kısa süre sonra da yazıldığı şehirlere nisbetle, basrî ve kûfî isimlerini aldı Başlangıcından beri mushaf, kitabe ve önemli belgelerin tespitinde kullanılan sert ve köşeli yazı Kûfe şehrinde geliştirilerek adına kûfî denildi Böylece ilk defa yuvarlak karakterli yazı ve köşeli yazı isim ve vasıf olarak ayrıldılar Kûfî yazı, daha sonra gelişerek muhtelif bölgelerde kullanılan aynı karakterdeki yazıların ana ismi olmuştur

Hat sanatının asıl gelişimini gösterdiği, yumuşak ve yuvarlak karakterli yazıda , en belirgin gelişme Emevîler (661 – 750) döneminde olmuştur Emevîlerin sonu ve Abbasilerin ilk yıllarında yaşayan Kutbetü’l-muharrir, daha önce kullanılan ve kalem ağzı genişliği belli olmayan celîle nisbeten , kalem ağzı genişliği belli olan tûmâr yazısını icat etti Emevîler döneminden , o zamanın hattına delalet edecek bir örnek günümüze ulaşmamıştır; muhtemelen Abbasiler bütün bunları yok etmişlerdir Yalnız Endülüs Emevîleri’nden zamanımıza ulaşan örneklerden görebildiğimiz, celî yazının zemininde süsleme unsurlarının kullanıldığıdır Dik harflerde zülfe kullanılmamış, eliflerin alt uçları sola doğru kıvrılmıştır Bazı harflerin uç kısımlarına ise tomurcuk şeklinde çiçek motifi konulmuştur

Abbâsîler’in ( 750 – 1258 ) ilk devrinde yaşayan meşhur vezir ve aynı zamanda hattat olan İbn Mukle (ö 328 / 940) , o zamana kadar uzun tecrübe ve arayışlarla elde edilen harf şekillerini, belli ölçülere bağladı İbn Mukle’den bir asır sonra gelen ve onun mektebinin ikinci merhalesini temsil eden İbnü’l-Bevvab (ö 413/1022), İbn Mukle yazısını geliştirdi ve güzelleştirdi Merhum Nihad M Çetin’in ifadesiyle “ benzerleri arasında ortak husûsiyetleri en bâriz şekilde taşıyan hat üslûplarını seçti ve çok muhtelif kanallarına yöneltti” İbn Mukle ve İbnü’l –Bevvâb’ın celîl yazısına bir örnek elimizde olmamakla birlikte, İbnü’l-Bevvâb yolunda yazılmış celîl bir yazı örneği mevcuttur

İbnü’l-Bevvâb’dan iki asır sonra, Ebu’l-Mecd Cemâleddin Yâkût b Abdullah el-Musta’sımî (ö 698 / 1298 ), uzun süre İbn Mukle ve İbnü’l- Bevvâb yazılarını inceleyerek yazıya yeni bir tavır kazandırmıştır Yâkut’un yaptığı en büyük yenilik, o güne kadar düz kesilen kalemin ağzını eğri kesmesi olmuştur

Fâtımîler döneminde kûfî yazının celîl örnekleri kullanılmıştır Bu dönemden el-Hakîm Camii, Ezher Camii harem duvarı, el-Akmer Camii ile el Cuyûşî Camii mihrabında bulunan tezyinî kûfî yanında mihrab içerisinde mevcut celî sülüs yazılar mühim örneklerdir Bu eserlerden görebildiklerimizin zeminlerinde tezyinat bulunmaktadır

Karahanlılar devrinde tezyinî kûfî ve ma’kılî ile birlikte celî sülüs tezyinatlı olarak kullanılmıştır Bunlardan Muhammed b Nasr Türbesi’nde tezyinî celî sülüs örnekleri yer almaktadır