Doğal Afetler - Heyelan (Toprak Kayması)

Heyelan

Karakorum karayolu üzerinde bir heyelan

Heyelan ya da Toprak kayması, zemini kaya veya yapay dolgu malzemesinden oluşan bir yamacın yerçekimi, eğim, su ve benzeri diğer kuvvetlerin etkisiyle aşağı ve dışa doğru hareketidir
Kayalardan, döküntü örtüsünden veya topraktan oluşmuş kütlelerin, çekimin etkisi altında yerlerinden koparak yer değiştirmesine heyelan denir Bazı heyelanlar büyük bir hızla gerçekleştikleri halde bazı heyelanlar daha yavaş gerçekleşirler Heyelanlar yer yüzünde çok sık meydana gelen ve çok yaygın bir kütle hareketi çeşididir ve aşınmada önemli rol oynarlar Büyük heyelanlar aynı zamanda topografyada derin izler bırakırlar Türkiye'de en fazla görülen yerler Karadeniz Bölgesi'nde özellikle Doğu Karadeniz şerididir Bazı kötü etkileri de vardır

Heyelana neden olan etkenler

Kuvvetli eğim

Eğimlerin fazla olduğu sahalarda heyelan riski artmaktadır Bazı sahalarda fay yamaçları dik eğimlerin oluşmasına neden olarak heyelanları kolaylaştırırlar Yine insanlar kanallar ve yollar açarak ya da yol ve maden kazılarından çıkan toprakları denge açısına erişmiş bulunan yamaçlar üzerine atarak heyelan oluşumuna neden olan koşulları hazırlarlar Gevşek unsurların denge açısını her hangi bir nedenle aştığı durumlarda heyelan oluşur

Suya doygunluk

Heyelanlar yağışlı veya zeminin ıslak olduğu mevsimlerde meydana gelirler Şiddetli veya devamlı yağmurlar yahut karların erimesi, kayaların içine bol miktarda suyun sızmasına olanak verir Bunun sonucunda plastisite ve likidite sınırlarına erişilir ve herhangi bir nedenle oluşan sarsıntı sonucunda heyelan meydana gelir Su, ayrıca denge açısını küçülterek, ağırlığı arttırarak ve sürtünmeyi azaltarak heyelanı kolaylaştırır

Kaya yapısı

Plastisite, likidite sınırları malzemenin yapısına sıkı bir şekilde bağlıdır Çeşitli kil türlerinde plastisite birbirine yakın ancak likidite değerleri birbirinden çok farklıdır Örneğin bu bakımdan en düşük değeri gösteren kaolin kili, en az su ile likidite sınırına erişen yani heyelana en uygun olan kil türüdür
Çeşitli depolarda az ya da çok kil vardır Bunun oranı ve türü heyelan olayını arttıran ya da azaltan yani heyelanların yayılış alanlarını belirleyen başlıca faktörlerden birisidir Bu nedenle killi formasyonların, fliş, marn ve tüf gibi depoların yaygın olduğu sahalarda heyelan çok fazla görülür Buna karşılık kalker ve bazalt gibi kayalarda heyelan seyrek görülmektedir

Tektonik yapı

Tektonik yapı ile heyelan arasında çok sıkı bir ilişki vardır Tabakaların yamaç eğimine paralel olarak dalmaları, heyelanları kolaylaştırır Özellikle tabakalar arasında killi bir seviyenin varlığı önemli rol oynar Kar veya yağmur sularının toprağa sızması sonucunda plastik veya likit hale geçen kil tabakasının üzerindeki kütleler çekim gücüne uyarak, toptan aşağıya doğru kayabilirler Kayaların diyaklazlarla derin ve sık bir şekilde parçalanmış olması da heyelanı kolaylaştıran koşullar arasında sayılabilir
Heyelanlar, yukarıda sayılan nedenlerin birisi veya birkaçının etkisiyle oluşurlar ve bazen topografyada çok önemli değişikliklere neden olurlar Kayan kütlenin koptuğu yerde genellikle hilale benzer bir kopma yarası oluşmaktadır Buradan ayrılan maddeler genellikle akış hareketini andıran şekiller gösteren ve çoğu kez üzerinde kapalı çanakçıklar bulunan bir yığın halinde aşağıya doğru yer değiştirirler ve heyelan kütlesinin gövdesini oluştururlar
Bu kütle bazen bir akarsuyun yatağını tıkayarak bir Heyelan Seti Gölü oluşmasına yol açar Örneğin Tortum Gölü, heyelanla Tortum vadisinin tıkanması sonucunda meydana gelmiştir Ayrıca heyelanlar sonucunda, yamaçlarda taraçalara benzer basamaklar oluşabilir

Heyelan Çeşitleri

Genel olarak heyelan terimi ile açıklanan bu hızlı kütle hareketleri asıl heyelanlar, göçmeler ve toprak kaymaları olmak üzere üç tipe ayrılabilirler

Asıl heyelanlar

Bunların oluşumunda su, hazırlayıcı bir rol oynar Fakat asıl heyelan kütlesi, su ile hamurlaşmış halde değildir Kuru bir kütle halinde, fakat kaymaya uygun bir zemin üzerinde yer değiştirmiştir Bu tip heyelanlar ülkemizde sık sık oluşurlar Bu heyelanların en büyük olanları, genellikle bol yağışlı ve dik eğimli sahalarda, özellikle kuvvetle yarılmış, nemli ve litoloji bakımından da elverişli olan Kuzey Anadolu dağlık alanında oluşmuşturGeyve, Ayancık, Sinop çevresi, Maçka, Of-Sürmene ve Trabzon-Sera heyelanları bunların başlıcalarındandır
Sera Heyelanı, Trabzon şehrinin 10 km kadar batısında Sera Köyü yakınlarında 1950 yılında oluşmuştur Heyelanın oluşmasından bir hafta kadar önce, Sera vadisinin dik yamaçlarında derin yarıklar oluşmuş, topografya küçük ölçüde bazı değişikliklere uğramıştır Fakat asıl heyelan, birkaç dakika gibi kısa bir zaman içinde ve şiddetli bir gürültü ile birlikte oluşmuştur
Bir kısmı akış şekilleri gösteren, fakat asıl olarak kayma yüzeyleri boyunca yer değiştiren kütlenin ortalama uzunluğu 650 m genişliği 350 m, kalınlığı ise 65 m kadardır Böylece Sera heyelanı sonucunda 15 milyon m³ hacminde kaya ve döküntü yer değiştirmiştir Bu heyelan kütlesi Sera deresinin vadisini tıkamış ve burada 4 km uzunluğunda, ortalama 150 m genişlikte ve 55 m derinliğinde oldukça büyük bir set gölü oluşmuştur
Araştırmalar, bu heyelanın oluşumunda normalden daha fazla yağışlı geçen kış mevsimi ile karların hızla erimesine neden olan Föhn karakterinde güney rüzgarlarının etkisi olduğunu göstermektedir Bu yolla zemine çok fazla oranda su sızmıştır Zaten bu sahada çözülme çok derinlerde olduğu gibi, andezitik kayalar ve yastık lavlar derin diyaklazlarla yarılmış, aralarındaki bağlar gevşektir Bu durum, su ile doygunlaşan arazinin kaymasını ayrıca kolaylaştırmıştır Bundan başka, yamaç eğimlerinin çok fazla olması ve özellikle Sera deresinin yamacın alt kısmını oyması heyelanın oluşumunda rol oynamış olmalıdır

Göçmeler

Heyelanın hareket bakımından farklı bir başka tipini oluştururlar Bu tip heyelan bir kaşığa benzeyen konkav kopma yüzeyleri boyunca dönerek yer değiştiren kısımlardan oluşur Kayan kısımlardan her biri, geriye doğru çarpılır Bunu sonucunda, kayan kütlelerin ilksel eğimleri değişir ve bunların yüzeyleri kopma yarasının bulunduğu tarafa doğru yeni bir eğim kazanır Yamaçların alt kısımlarının akarsular, dalgalar gibi etkenler tarafından fazla oyulması göçme şeklindeki heyelanların başlıca sebebidir
Falezlerin ve yamaçların gerilemesi, menderes halkalarının büyümesi sırasında alttan oyma sürecine bağlı olarak sık sık göçmeler oluşur Göçmüş kütleler veya bloklar büyük oldukları durumda, bunlar arasında küçük göller veya yamaçlarda taraçalara benzer sahanlıklar oluşur Küçük ve Büyük Çekmece göllerinin kenarlarında ve bu iki göl arasındaki deniz kıyısı boyunca bu tür göçmelerin tipik örnekleri yaygındır
Toprak kaymaları
Bunlar heyelanın, bazı bakımdan çamur akıntılarına benzeyen bir türüdür Fakat çok yavaş oluşmaları, belli bir yatağa bağlı olmamaları ve içerdikleri suyun çok daha az olması gibi farklarla çamur akıntılarından ayrılırlar Geriye doğru eğimlenme göstermediklerinden dolayı da, yukarıda açıklanan göçmelerden farklı oldukları görülür Toprak kaymaları, su ile doygun hale gelen ve bu şekilde bütünü ile kayganlaşan yüzeysel depoların, döküntü örtüsünün veya toprakların yer aldığı yamaçlarda oluşur
Bu şekilde bir kopma yarası ve kıvamlı bir hamur gibi yer değiştiren bir heyelan kütlesi meydana gelir Bu açıklamalardan anlaşılacağı üzere, toprak kaymaları asıl heyelandan daha yüzeyseldir; aslında toprak tabakasını ve onun altındaki döküntü örtüsünü ilgilendirir Bu kütle hareketinin en yaygın olduğu sahalar, litoloji bakımından da uygun olmak koşulu ile nemli iklim bölgeleridir
Heyelan aynı zamanda toprak kaymasıdır Toprağın yerdeğiştirmesinden oluşur Toprak altı fidelerinin topraktan çıkması, aynı zamanda toprağın asağıya doğru inerek sürtünme kuvveti oluşturmasına heyelan denir

Toprak Kayması Nasıl Oluşur





Bir kayaç ya da toprak kütlesinin sarp bir yamaçtan ya da dağdan aşağı kaymasına toprak kayması ya da heyelan denir Dik yamaçların eteklerinde, çoğu kez toprak kayması sonucunda yukarılardan inmiş kayaç ve toprak yığınlarına ve bunların kayma yolunun üzerinde oluşturdukları sıyrıklara rastlanabilir Toprak kaymaları zaman zaman karayolu ve demiryolu ulaşımının kesilmesine de neden olabilir Büyük ölçekli toprak kaymaları dağlık bölgelerde olur Buna şiddetli yağmurların ya da eriyen karların killi kayaçlardan oluşan yatakları ıslatıp kaygan hale getirmesi yol açabilir ya da deprem heyelanı başlatabilir

Toprak kayması sonucunda düşen toprağın bir ırmağın önünü kapatarak orada bir göl oluşumuna yol açması büyük bir tehlike yaratır Toprağın oluşturduğu set güçlü değildir ve ardında toplanan suyun ağırlığıyla kolayca dağılır Eğer böyle bir şey olursa, büyük bir sel vadiyi silip süpürür ve zamanında uyarıda bulunulmazsa büyük can ve mal kaybına yol açabilir Gene toprak kayması sonucunda büyük göllere düşen iri kayaç kütleleri bazen gemilerin karaya oturmasına ve kıyı şeridi boyunca büyük bir yıkıma neden olan yüksek dalgaların oluşmasına da yol açabilir Toprak kayması eriyen karların gevşettiği yüzey kayaçlanndan ya da yalnızca eriyen kar ya da buzlardan oluşursa buna çığ denir {bak ÇiĞ)

HEYELAN (TOPRAK KAYMASI )

Heyelan (toprak kayması);
Eğimli yüzeyler üzerinde bulunan malzemenin(taş,toprak)yerçekiminin etkisiyle, eğim yönünde kayarak aşağıya inmesine heyelan denir
Heyelan Oluşumunda:
1-Kuvvetli Eğim
2-Bol Yağış
3-Tabakaların Yapısı
4-Tabakaların Duruşu etkilidir

Doğal kaya, zemin, suni dolgu veya bunların bir veya birkaçının bileşiminden oluşan işlev malzemesinin, yerçekimi, jeoloji ve su içeriği gibi doğal ve doğal olmayan diğer faktörlerin etkisi altında eğim yönünde hareketiyle sonuçlanan bir sürece verilen isimdir Heyelan; çamur akması, moloz akması, kayma, kaya düşmesi ve kaya devrilmesi gibi terimlerin genel tanımlayıcısıdır İnsanlık tarihi boyunca oluşan heyelanlar bugüne kadar birçok kez büyük can ve mal kayıplarına neden olmuştur Son derece acımasız olan bu doğa olayını iyi tanıyıp, oluşumlarını önceden tespit edebilmek için yeterli çalışmaları yapmak ve olası bir afetin zararlarını azaltabilmek için gerekli önlemleri almak, insanların başta gelen görevlerinden biri olmalıdır

Ülkemizde diğer doğal afetler gibi heyelan da önemli bir yer tutmaktadır Heyelan hemen her yıl ülkemizin pek çok yerinde görülmekte, büyük can ve mal kayıpları olmakla beraber büyük acılar yaşanmaktadır 2001 yılına kadar Türkiye de 155 kez heyelan meydana gelmiş ve 105 kişi hayatını kaybetmiştir

Zonguldak başta olmak üzere Giresun, Kastamonu ve Bingöl illeri toprak kayması meydana gelen illerin başında yer alırlar Son zamanlarda ise Rize, Giresun ve Trabzon illerinde özellikle yağışlar dolayısıyla çok sayıda heyelan oluşmuş, bununla beraber ölü ve yaralı sayısı artmıştır Türkiye dünyanın kurak,yarı-kurak bölgesinde yer almaktadır Bu nedenle büyük bir bölümünde yarı kurak iklim görülmektedir Bu iklimin özelliği; çok yağışsız geçen bir dönemi bol yağışlı bir dönemin izlemesi, ani ve şiddetli yağışların ve ani sıcaklık değişikliklerinin görülmesidir Bu durum toprak kaymasının oluşması için çok önemli bir etkendir Yine uzun süreli ve bol yağışın görüldüğü nemli iklime sahip yörelerimiz de, heyelanın çok sık ve yaygın olarak görüldüğü yerlerdir Ülkemizde heyelan olma ihtimalinin en fazla olduğu bölge Karadeniz bölgesidir Özellikle orta ve doğu Karadeniz bölümünde çok sık ve etkili heyelan afeti yaşanmaktadır

HEYELANIN TÜRKİYE’DEKİ DURUMU

Son yıllarda meydana gelen afetler göz önüne alındığında heyelanın depremden sonra ikinci sırada yer aldığı görülmektedir buda heyelana karşı gösterilen hassasiyetin arttırılması gerektiğinin en önemli göstergesidir Türkiye’de 2001 yılına kadar toplam 155 heyelan meydana gelmiştir Zonguldak’ta 19, Giresun’da 13, Kastamonu’da 9, Bingöl’de de 9 kez heyelan oluşmuştur

Meydana gelen heyelanların büyük bir bölümü verilerden de anlaşılacağı gibi Karedeniz bölgesinde olmuştur Son yıllarda Giresun ve Rize de meydana gelen büyük çaplı heyelanlar bunun en büyük göstergesidir Bunlardan birkaç tanesini örnek verirsek; 24 Haziran 1988 günü, Trabzon’u Gümüşhane’ye bağlayan kara yolunda, Maçka’ya bağlı Çatak Köyünde kuvvetli yağışlara bağlı olarak oluşan heyelanlarda 65 kişi yaşamını yitirmiş, çok büyük ekonomik ve sosyal sorunlar yaşanmıştır 13 Temmuz 1995 günü Senirkent (Isparta)‘de meydana gelen çamur akıntısı sonrasında 74 kişi hayatını kaybetmiş, yüzlerce işyeri ve binlerce hayvan çamur altında kalmıştır

Karadeniz Bölgesinde meydana gelen heyelanların fazla olmasının ana nedeni bölgenin sürekli bol yağış altında kalması, arazinin dağlık olması ve yamaçlarda bir çok yerleşim biriminin bulunmasıdır Ayrıca halkın büyük bir kısmının heyelan konusunda bilinçsiz olması (tabi bu sadece Karadeniz bölgesiyle sınırlı değil ülkemizin birçok yeride bu durumdadır), evlerin dayanıksız ve eski yapılar olması, Bayındırlık ve İskan Müdürlükleri ve belediyelerin yeterli önlemleri almamaları ve halkı bu konuda bilinçlendirmemeleri de heyelanı oluşturan etkenler arasındadır Türkiye’de birçok ilde heyelan görülmemiştir Bunun başlıca nedeni jeolojik özellik ve yağışın az olmasıdır Heyelanın en fazla meydana geldiği ay mart ayıdır Bunu nisan, ocak, şubat ve mayıs ayları takip eder Heyelanların %65 i ilkbahar aylarında meydana gelmiştir Bu aylarda yurdumuzun yağışlı olması ve dağlarda bulunan karların erimesi ana etkenlerdir Bu mevsimde artan hava sıcaklığına bağlı olarak yamaçtaki örtünün ıslanması heyelana yol açar Heyelanların %26 sı kış, %5 i ise yaz aylarında meydana gelmektedir Yaz aylarında heyelanın az olmasının sebebi ise yurdumuzun büyük bir kısmının yağışsız olmasıdır

HEYELAN SINIFLANDIRILMASI

Çoğunlukla kayma şeklinde olan heyelanlar, bazen de düşme, kayma ve akma hareketleri ile bunların birkaçının birleşimi olarak karışık biçimde olmaktadır Bu nedenle heyelanları farklı adlar altında ve farklı tiplere ayırarak sınıflandırmak oldukça zordur Ancak heyelanlar daha etkin olan hareketin tipine göre genel olarak, aşağıdaki şekilde adlandırılmaktadırlar

a Düşmeler:

Düşmeler, gevşeme veya parçalanma yoluyla, ana kütleden ve zeminden ayrılan bölümlerin ani hereketi olarak tanımlanabilir Ancak kaya parçaları ile, zemini oluşturan malzemelerin (toprak ve diğer döküntüleri) eğim doğrultusunda hareketi şeklinde görülen bu hareket kaymalardan farklı olarak serbest düşme şeklindedir Düşme hareketi doğal ve beşeri nedenlere dayanmaktadır

b Kaymalar:

Bir yada birkaç yüzey boyunca, kayma direncinin azalmasıyla oluşan heyelanlardır Doğal olarak kayma sırasında, hareket eden malzemeler birbirleriyle etkileşim halindedirler Bunun için bu kütleler, belirli ölçüde esas özelliklerine bağlı kalarak bozulmakta, parçalanmakta ve son aşamada akmalara dönüşmektedir

Düzlemsel Kaymalar:

Bu tip kaymalar genellikle kayan kütlenin jeolojik oluşumuyla ilgilidir Kayan malzemenin kalınlığı birkaç metre olmasına rağmen, etkiledikleri alan oldukça geniştir Bu tip heyelanlar hem kaya, hem de kohezyonlu ve kohezyonsuz zeminlerde görülmektedir Eklemli kayalar, ayrışmaya uğramış yüzey, ana kaya üzerinde geçirimli yamaç örtüsü, taneli zeminler ve şev topuğunun süreksizlik göstermesi kayma ve/veya ayrılma düzlemleri bulunan formasyonlar bu tip kütle hareketlerinin oluşmasına uygun yerlerdir Toprak kaymaları bu tip heyelanlara bir örnektir Bunlar su ile dolgunlaşan ve kayganlaşan yüzey depolarının veya toprakların, kopma sonucu bulunduğu yamaçlardan aşağılara ve yana doğru kıvamlı bir hamur gibi yer değiştirmesidir Bunlar yüzeyseldir ve üstteki toprak örtüsünü ve hemen altındaki döküntü örtüsünü ilgilendirmektedir Bu kaymalar ana kaymalar ile kaba ve ince yüzey malzemelerinin kayması şeklinde olmaktadır

Dönel Kaymalar:

Kayan malzemenin özelliğinde çok az bir değişmenin olduğu, yada değişmenin hiç görülmediği heyelanlardır Bunlar en sık görülen heyelan tipidir Kopma yüzeyleri bir kaşığa benzemektedir Daha çok yamaç (şev) göçmesi şeklindedir Kayma sonucunda, hareket eden kütlenin üst kısımları çökerken, alt kısımları yığılma nedeniyle kabarır Bunun sonucunda üst yüzeylerin geriye doğru olması veya topografik düzensizlik nedeniyle de kaymanın görüldüğü üst kısımlarda yüzey sularının birikmesine bağlı küçük heyelan gölleri oluşabilir Yamaçların alt kısımlarının akarsular, dağlar veya beşeri etkinlikler sonucu oyulması, göçme şeklindeki bu heyelanların esas nedenidir Dönel kaymalar daha çok ana kaya ile, ince, kaba yüzey malzemelerinin blok halinde kayması şeklinde görülmektedir Çoğu zaman dönel kaymanın görüldüğü yerlerde, yamaç topuğundaki malzeme çok ufalandığından, bir toprak veya döküntü akmasına benzer bir görünüm ortaya çıkabilmektedir Bu oluşum daha çok dolgu yamaçlarda görülmektedir

c Akmalar:

Daha çok yamaç döküntüsü, ayrışmış malzemeler, kumlar ve sıkışmamış yüzey formasyonları gibi, gevşek malzemenin ıslak yada kuru zemin üzerindeki yer değiştirmesi, akma hareketi olarak tanımlanmaktadır Bu tür hareketin esas nedeni; boşluk suyu basıncının doğmasına neden olan ve kayma direncini azaltan sudur Nitekim akmalar genellikle kuvvetli sağanaklarsırasında veya sonrasında, ortaya çıkmaktadır Kaynak suları, donmuş zeminlerin ani çözülmesi gibi, diğer bazı etkenler de, yamaç malzemelerinin harekete geçmesine yani bu tip heyelanlara neden olabilmektedir

Zemin Akmaları:

Genel olarak, içinde belli miktarda su bulunduran, kaba ve ince yüzey malzemeleri az eğimli yamaçlarda kayma, çok eğimli yamaçlarda ise akma hareketi göstermektedir Bu hareketlere toprak sünmesi de denilmektedir Zemin akmaları genellikle döküntü ve toprak akmaları olarak iki başlık altında incelenmektedir

Döküntü Akmaları:

Hareket eden malzeme yamacın yukarı kısımlarında iri, aşağı
kısımlarında ise daha küçük parçalara ayrılmış durumdadır ve hareket aşağı kısımlarda, yukarı kısımlardakine göre daha yavaştır Döküntü akmaları şeklindeki heyelanlar, genellikle şiddetli yağışlara veya donmuş zeminin ani çözülmesine bağlı olarak, üzerindeki bitki örtüsünün çeşitli nedenlerle yok olduğu, ama, toprak tabakasının kalın olduğu yamaçlarda görülür Daha çok çamur akıntıları şeklinde görülen bazı yayınlarda; döküntü akıntılarının tamamı çamur akıntıları olarak adlandırılır, bu heyelanlar çok önemli ekolojik ve çevresel sorunlara neden olmaktadır

Toprak Akmaları:

Çoğunlukla plastik yada çok ince taneli organik malzemelere bağlı olarak oluşur Yamacın doğal dengesinin, suyla doygunluk ve boşluk suyu basıncının artması sonucu bozulmasıyla ortaya çıkan bu hareketin hızı, yamacın üst kısımlarından aşağı kısımlarına doğru azalmaktadır (Lös akması, kil akması, kum akması vb )

ç Solüflüksiyon:

Soğuk mevsimde donan, sıcak mevsimde çözülen yüzeysel zemin katmanlarının, çok eğimli olmayan geçirimsiz özellikteki kayalardan oluşan ve yamaçlar üzerinde görülen yüzey üzerindeki hareketidir

d Kaya düşmesi:

Dağlık alanlarda, dik yamaçlardan kopan iri blokların ve büyük kaya parçalarının, koptukları yerden aşağılara doğru düşmesidir Genellikle korniş şekilde olan ve altında daha yumuşak dolgular bulunan tabakalarda görülür Altında gevşek tüfler bulunan bazalt akıntıları

veya killi bir tabaka üzerinde bulunan kalker tabakalarının oluşturduğu kornişler, kaya düşmesi olayının sık görüldüğü yerlerdir Bunlar özelikle ilkbahar aylarındaki şiddetli donma-çözülme ve güneşlenmenin etkisiyle büyüyerek kayaların parçalanmasına ve yamaç aşağı düşmesine neden olurlar

e Çamur Akıntıları:

Su ile doygun hale gelmiş yüzey malzemelerinin, oldukça hızlı bir biçimde eğim doğrultusunda vadileri izleyerek aşağılara doğru akmasıdır Kurak ve yarı kurak bölgelerde görülen akıntıdır Akıntılar çamur şeklindedir Ancak oluşum nedenlerine göre bunların içinde birkaç ton ağırlığında olan kaya parçaları da bulunabilmektedir Yamaçların dik olması, ıslanınca kayganlaşan formasyonların (özellikle killi) bulunması, sağanak şeklindeki şiddetli yağışlar ve bitki örtüsünün zayıf olması, çamur akıntılarının oluşması ve şiddeti üzerinde doğrudan etkili olan faktörlerdir

f Karmaşık heyelanlar:

Doğal olarak, heyelanlar, klimatolojik-meteorolojik ve jeomorfolojik-jeolojik koşullar ve yamacın farklı malzemelerden oluşması nedeniyle hareket sürecinde birden fazla türde görülmektedir Yani düşme kayma veya akma şeklinde olan heyelan, bir süre sonra aynı anda iki veya üç hareket şeklinde de görülebilmektedir Böylece heyelanlar, çeşitli aşamalarda değişik hareket tipinde olabilmektedir Heyelanların çoğu karmaşık türdendir Zaten bir heyelanın tek ve kesin bir nedene bağlanması hemen hemen imkansızdır Çünkü, bir çok neden, aynı anda devrededir Karmaşık heyelanlar daha geniş bir alanı etkilediğinden, diğer heyelanlara göre çevreye daha büyük zararlar vermekte, ekolojik dengenin bozulmasına, büyük boyutta mal ve can kayıplarına neden olmaktadır
Bazı yayınlarda yukarıda kısaca bilgi verilen düşme, kayma, akma ve karmaşık heyelanlardan başka, yuvarlanma ve yanal yayılma tipi heyelanlardan da söz edilmektedir
Yuvarlanma tipi hareketler, ana kaya yuvarlanması ile kaba ve ince malzemelerden oluşan toprak yuvarlanmaları şeklinde olmaktadır

Yanal yayılma heyelan tipinde ise, ana kaya yanal yönde hareket ettiği gibi kaba ve ince malzemelerden oluşan toprakta yanal yönde hareket etmektedir

HEYELANIN OLUŞUMU

Heyelanlar gerek doğal gerekse suni faktörlerin etkisi altında meydana gelebilirler Bölgenin jeolojik tarihçesi ve insan aktivitesi sonucu, bölgede meydana gelen değişiklikler şevlerin dayanımının bozulmasına etki eder Şev stabilitesine etki eden birincil faktör yer çekimi etkisidir Heyelana uğrayan birimler diğer ana ve tali etkilerin de yardımıyla yerçekimi kuvvetinin etkisi altında hareket ederler Yerçekimi kuvveti, şev üzerinde gravite kuvveti ile aynı yönde davranış gösterir Heyelanlar tipik olarak aşırı yağış, ani kar erimeleri, bitki örtüsü tahribatı ve yoğun sismik aktiviteler ile hareketlenir Heyelanlar tek bir hareket şeklinde meydana gelebildikleri gibi küçük ölçekli birden fazla heyelan aynı anda hareket ederek büyük ölçekte bir hareket meydana getirebilmektedir Özellikle küçük ölçekli oturmaların meydana getirdiği çatlak sistemleri yağışlı havalarda zeminin suya doygun hale gelmesine yol açmakta, böylece geniş ölçekli bir heyelan kütlesi içerisinde daha küçük ölçekli heyelanlar oluşmaktadır Su, yamaçta bulunan örtüyü oluşturan elemanlar arasına sızarak, gevşemeye, yumuşamaya yol açar ve bu sayede yamaç örtüsü yamaç aşağı hareket etmek için daha
uygun bir özellik kazanır Yamaçtaki kütle bünyesinde bulunan sudan daha fazla miktarda su alınca dengede kalamadığından yamaç aşağı hareket eder Az çatlaklı kalker, andezit, mermer, bazalt gibi ana kayalar ve geçirimsiz killi tabakalar heyelanın etkisini çoğaltmaktadır

HEYELANIN ETKİLER

a İnsan kaybı : İnsanların yerleşim birimlerinde veya yol güzergahlarında heyelan kütlesi altında kalarak ölmeleri
b Hayvan kaybı : Hayvanların heyelan kütlesi altında kalarak telef olması
c Tarımsal Hasar : Tarla, bağ ve bahçeler ile içlerinde ekili bulunan ağaç ve bitkiler heyelanla sökülerek yamaç aşağı taşınabilir Bu sırada toprak karıştığı için bitki toprak ilişkileri bozulmakta, otsu bitkilerin toprağa karışmasıyla verimsiz materyallere dönüşmektedir Bunun sonucunda hem ürünler heyelan kütlesi altında kalır, hem de tarımsal verimsizlik ortaya çıkar
ç Toprak kaybı : Heyelanlarla yamaç aşağı kayan kütlenin önemli bir kısmı da topraktır Tarım topraklarının bu şekilde taşınmış olması, uzun süreli bir tarımsal verim düşüklüğüne yol açar
d Mesken hasarları : Yerleşim merkezlerinde olan heyelanlar, meskenlerin kısmen yada tamamen hasara uğramasına neden olur
e Ulaşım ve Nakliyenin engellenmesi : Toprak kayması sonucunda karayolları ve demiryollarının kapanmasıyla hem heyelan bölgesine gönderilen yardımlar engellenir, hem de ulaşım ve taşımacılık engellenerek ülke ekonomisi zarara uğrar

HEYELAN ESNASINDA YAPILMASI GEREKENLER:


a Kapalı bir odada iseniz ve konuttan dışarı çıkmak için yeterli vaktiniz yok ise onutun en az etkilenebilecek köşesinde (hareketin kaynağından uzak) sağlam eşyalar arasına saklanın Harekete karşın sabit ve güvenli bir noktaya sıkıca tutunun ve hareket sona erinceye kadar yerinizden kımıldamayın
b Açık alanda iseniz, toprak kaymasının meydana geldiği bölgeden acil bir şekilde yukarı kotlara doğru uzaklaşın Çamur veya moloz akmasından kaçabilecek zamanınız yoksa kalkan görevi yapacak, sağlamlığına güvendiğiniz cisimlerin arkasına saklanın ve mutlak surette başınızın ve vücudunuzun hassas kemiklerini koruyun
c Açık alanda heyelanı önceden fark ettiyseniz çevrenizde bulunanlara, bağırarak, var ise düdük çalarak, diğer ses çıkaracak şeyleri kullanarak mutlaka uyarın
ç Kapalı bir yerdeyseniz başınızı kollarınızın arasına alın ve dizlerinizi karnınıza çekip (cenin pozisyonunda) bekleyin
d Toprak altında kaldıysanız gücünüzü fazla sarf etmeyin, çırpınmayın, çevrenizden sesler duymadıkça bağırmayın (kurtarma ekiplerinin gelip sizi kurtarmasını bekleyin çünkü, gücünüzü sarf ettikçe yaşama şansınız azalır)
e Kapalı bir alanda (oda, kulübe vb ) kaldıysanız; çevrenizde elektronik cihazlar var ise (radyo,teyp) açık bırakın (kurtarma ekiplerinde bulunan alıcılar yerinizi tespitte kullanılır) Cep telefonunuz var ise size en yakın birilerini arayıp yardım isteyin
f En önemlisi hiçbir zaman kurtarılma umudunuzu yitirmeyin



HEYELAN SONRASINDA YAPILMASI GEREKENLER


a İlk önce tehlikeli bölgelerden uzaklaşarak kendinizi güvenceye alın
b İletişim hatları zarar görmemiş ise bölgenizde meydana gelen afet olayını en yakın idari birimlere haber verin
c Her davranışınız ve yardımınızdan önce mutlaka emniyette olduğunuzdan emin olun Unutmayın ki orada ilerisi için size de ihtiyaç duyulabilir
ç Yakınınızda bulunan elektrik, gaz ve su kaynaklarını hemen kapatın Çevrenizde gaz kaçağı olmadığından emin olun
d Yanıcı maddelerle aydınlatma yapmaya çalışmayın
e Çevrenizde yaralı veya yardıma muhtaç kişiler olup olmadığını tespit edin Eğer bilginiz var ise yardım gelene kadar gerekli ilk müdahaleyi yapın İkincil bir afet olayı meydana gelmemiş ise (yangın, çamur akması gibi) ciddi bir şekilde yaralanmış kimseleri yerlerinden kımıldatmayın
f Parçalanmış, kırılmış su ve doğal gaz iletim hatları ile kopan elektrik kablolarının yerlerini tespit edin mümkünse çevrelerine ikaz edici levhalar yerleştirin Gelen yardım ekiplerini bu tehlikelere karşı uyarın ve yerlerini bulmaları için yardımcı olun
g Telefon ve cep telefonu gibi iletişim cihazlarını asgari seviyede kullanın

ğ Tehlike arz eden duvarlar, çatılar ve bacalara karşı çevrenizdekileri uyarın ve bu yapıların etrafında dolaşmayın
h Radyo ve televizyon gibi iletişim araçları vasıtasıyla size yapılacak ikazları dinleyin ve titizlikle uygulayın
ı Cadde ve sokakları acil yardım araçları için mümkün olduğunca boş bırakın
i Hasarlı yapılara eşyalarınızı kurtarmak amacıyla kesinlikle girmeyin
j Soğukkanlı olun ve sağlık ekipleri gelene kadar yapabileceğiniz basit ilkyardımları siz yapın
k Yapılan yiyecek ve içecek gibi yardımları ihtiyacınız kadar alın Çevrenizde bulunan birçok kişinin sizinle aynı durumda olduğunu unutmayın
l Kurtarma ekiplerine yardımcı olun ve yapılan uyarılara mutlaka uyun

Heyelan Nedir? Nasıl Oluşur?







Yer göçmeleri ve yer kaymaları kütle hareketleri olarak ifade edilir Bunlardan yer göçmeleri, mağara gibi yer altı boşluklarının tavanlarının göçmesi olayıdır Bunlar az görülen olaylardır Yer kayması (heyelan) yurdumuzda sık görülen olaylardandır Yer kaymaları toprağın, taşların ve tabakaların bulundukları yerden yamaç aşağı kayması olayıdır Bu olayla bazen küçük, bazen de çok büyük kütleler hareket eder


Yer Kaymalarını (Heyelanı) Etkileyen Faktörler:


a) Kuvvetli Eğim
Eğim, heyelan ve toprak kaymalarını oluşturan en önemli faktörlerdendir Çünkü yamaç eğimi arttıkça yamaçtaki kütleler daha kolay yer değiştirir Karadeniz, Akdeniz ve Doğu Anadolu bölgeleri eğim ve yükseltinin fazla olmasına bağlı olarak heyelanın sıklıkla görüldüğü yerlerin başında gelir Yerşekillerinin daha sade ve eğimin az olduğu İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Marmara bölgelerinde ise heyelanlar daha azdır


b) Yağış
Yağışın artması toprak kaymasını da artırır Çünkü yağışlarla ya da kar ve buz erimesi sonucu tabakaların arasına sızan sular sürtünmeyi azaltarak kütlelerin kaymasına neden olur Ülkemizdeki heyelan olaylarının büyük bir kısmı toprak neminin ve yağış miktarının fazla olduğu mevsimlerde oluşur


c) Kaya ve Toprakların Özellikleri
Arazilerdeki killi taş ve topraklar bol miktarda su emerek yumuşar Toprakların gözenekli yapıda olması da tabakaların arasına suların sızmasına neden olur Bu durumun görüldüğü yerlerde heyelanlar fazladır Buna karşılık suyu emmeyen sert kütlelerin bulunduğu arazilerde heyelan oluşumu azdır


d) Tabakaların Durumu
Tabakaların eğim yönünde uzanması heyelan olayını artırır


e) Yerçekimi
Yamaçta bulunan kütleler yerçekimine bağlı olarak aşağıya doğru çekilir Çekim gücü sürtünmeyi aştığı anda kütleler hareket eder


f) Doğal Afetler-Beşeri Faktörler
Deprem, sel gibi doğal etkenler de heyelanı artırmaktadır Ayrıca yol, tünel, baraj yapım çalışmaları yamaçların doğal dengesini bozarak heyelanlara neden olur


Heyelanın Etkileri ve Sonuçları

Heyelanlar yerleşim yerleri çevresinde oluştuğunda can ve mal kayıplarına yol açmaktadır Örneğin 1988 yılında Trabzon’un Maçka ilçesindeki heyelanda 64 kişi, 1995 yılında İsparta’nın Senirkent ilçesindeki heyelanda ise 74 kişi hayatını kaybetmiştir Heyelanlar, yerleşim alanlarındaki meskenlere ve fabrikalara maddi açıdan da zarar vermektedir Bazı yolların kapanması bunun sonunda ulaşımın aksamasına, taşımacılık hizmetlerinin yavaşlamasına neden olmaktadır Heyelan olayı sonucunda yerşekillerinin biçimlerinde değişiklikler meydana gelir Örneğin; Tortum çayı üzerinde oluşan heyelan akarsuyun önünü kapatarak Tortum Gölü’nün yine Trabzon’un batısındaki heyelan Sera Gölü’nün oluşmasına neden olmuştur


Heyelandan Korunma Yollan

• Arazi çalışmaları yapılarak heyelan ihtimali fazla olan yerlerin yerleşime açılmaması gerekir
• Yamaçların doğal dengesini bozmadan drenaj kanalları açarak geçirimli tabakaların bünyelerine fazla su alması önlenmeli
• Heyelan ihtimali olan yamaçlarda yol ve kazı çalışmaları dikkatli yapılmalı, yamacın etek kısımlarına istinad duvarları yapılmalı
• Yamaç dengesinin bozulmaması ve toprak örtüsünün korunması gerekir