Tacikistan

Tacikistan

Tacikistan Cumhuriyeti Ülkenin Resmi Tam Adı: Tacikistan Cumhuriyeti
Kısa Şekli : Tacikistan
Yerel Tam Adı: Jumhurii Tojikiston
Yönetim biçimi: Başkanlık Tipi Cumhuriyet
Başkenti: Duşanbe
Bağımsızlık Günü: 9 Eylül 1991 (Sovyetler Birliğinden)
Milli Bayramları: Bağımsızlık günü, 9 Eylül (1991)
Anayasası: 6 Kasım 1994
Üye Olduğu Uluslararası Örgüt ve Kuruluşlar: AsDB (Asya Kalkınma Bankası), CCC (Gümrük İşbirliği Konseyi), CIS (Bağımsız Devletlerin Topluluğu), EAPC (Avrupa - Atlantik Ortaklık Konseyi), EBRD (Avrupa Yatırım ve Kalkınma Bankası), ECE (Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu), ECO (Ekonomik İşbirliği Örgütü), ESCAP (Asya ve Pasifikler Ekonomik ve Sosyal Komisyonu), FAO (Tarım ve Gıda Örgütü), IBRD (Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası), ICAO (Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü), ICRM (Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Hareketi), IDA (Uluslararası Kalkınma Birliği), IDB (İslam Kalkınma Bankası), IFAD (Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu), IFC (Uluslararası Finansman Kurumu), IFRCS (Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Toplulukları Federasyonu), ILO (Uluslarası Çalışma Örgütü), IMF (Uluslararası Para Fonu),Intelsat, IOC (Uluslararası Olimpiyat Komitesi), IOM (Uluslararası Göçmen Teşkilatı), ITU (Uluslararası Telekomünikasyon Birliği), OIC (İslam Konferansı Örgütü), OPCW (Kimyasal Silahları Yasaklama Organizasyonu), OSCE (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Örgütü), UN (Birleşmiş Milletler), UNCTAD (Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı), UNESCO (Eğitim-Bilim ve Kültür Örgütü), UNIDO (Endüstriyel Kalkınma Örgütü), UPU (Dünya Posta Birliği), WFTU (Dünya İşçi Sendikaları Federasyonu), WHO (Dünya Sağlık Örgütü), WIPO (Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı), WMO (Dünya Meteoroloji Örgütü), WTrO (Dünya Ticaret Örgütü)
Orta Asya’da yer alan bir devlet Doğuda Çin, güneyde Afganistan, batı ve kuzeyde Özbekistan ve Kırgızistan’la çevrili Tacikistan toprakları Asya’nın dağlık iç kesimlerinde yer alır

Târihi

İran kökenli bir halk olan Tacikler, mîlâttan önce sırasıyla Perslerin, Büyük İskender’in ve onun ardından kurulan devletlerin hâkimiyetleri altında kaldılar Yedi-sekizinci asırlar arasında Müslüman Araplar Taciklerin yaşadığı bölgeyi fethettiler ve buralara Mâverâünnehr ismini verdiler Kısa zamanda Müslümanlığı kabul eden Tacikler, bölgeye hâkim olan Türklerin kültür ve dillerinden büyük ölçüde etkilendiler
Tacikler 15 asırdan 18 asrın ortalarına kadar Buhara Hanlığının hâkimiyeti altında yaşadılar Daha sonra Ceyhun Irmağının güneyinde ve güneybatısındaki toprakları ele geçiren Afganlar, Taciklere hâkimiyetlerini kabul ettirdiler Tacik topraklarının büyük bölümü 1860’lı yıllarda Rusların eline geçti Buhara Hanlığı ise 1868’de Rusya’nın hâkimiyetini kabul etti

Rusya’daki 1917 Ekim Devriminden sonraTaciklerin yaşadığı toprakların bir bölümü 1918 Nisan’ında kurulan Türkistan Sovyet Sosyalist Cumhûriyetine bağlandı Bugünkü Tacikistan topraklarının böyük bölümünü içine alan Buhara Hanlığında 23 Ağustos 1920’de yönetime el koyan devrimciler, Ekim ayında Buhara Sovyet Halk Cumhûriyetini kurdular Devrimciler 1921 başlarında Duşanbe ve Kulyab’ı ele geçirdiler Yeni yönetime karşı ayaklanan halk, kanlı bir şekilde bastırıldıysa da ayaklanmacılar İbrâhim Bek idâresinde mücâdelelerine 1931’e kadar Doğu Buhara’da devam ettiler

Buhara Sovyet Halk Cumhûriyeti ile 1924’te Türkistan Sovyet Sosyalist Cumhûriyetine bağlı Tacik toprakları birleştirilerek Tacikistan Özerk Cumhûriyeti kuruldu İdârî olarak Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhûriyetine bağlıydı 1929’da Sovyetler Birliğini meydana getiren 15 cumhûriyetten biri hâline getirildi

Sovyetler Birliğinde 1989’da başlayan reformlar Tacikistan’da da köklü değişikliklere sebep oldu İlk çok partili seçimler yapıldı Ülke yeni bir siyâsî ve ekonomik döneme girdi Tacikistan 1991’de bağımsızlığını îlân etti ve aynı sene Bağımsız Devletler Topluluğuna katıldı
Tacikistan bağımsızlığını îlân eder etmez, ülkedeki belli başlı üç muhâlif grup başta bulunan yöneticilerle mücâdeleye başladı Bunlar batı taraftarı Demokratik Parti, Tacikistan’a İslâmî idâreyi yeniden getirmek isteyen Rastohen Millî Cephesi ve kurulur kurulmaz yasaklanan İslâmî Yenilik Partisiydi

Yapılan protesto gösterileri neticesinde muhâlefetin birçok istekleri kabul edildi Komünist Partisi yasaklandı ve İslâmî Yenilik Partisi kânûnî statüye kavuştu Seçimler sırasında Nabiyev cumhurbaşkanlığı görevinden ayrıldı Fakat 24 Kasım 1991’de yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerini Nabiyev kazandı Üç muhâlif partinin desteklediği Eski Sinema İşçileri Sendikası başkanı Davlat Hudonazaov seçimlere hile karıştığı iddiasında bulundu
Orta Asya cumhûriyetleri arasında en fakiri olan Tacikistan’da ekonominin kötü durumu huzursuzluklara sebep olmaktadır

Fizikî Yapı

Tacikistan topraklarının büyük bölümü dağlarla kaplıdır Toprakların yarısından fazlasının yüksekliği 3000 metreden fazladır Kuzeyde Tanrı Dağlarının batı uzantıları, orta kesimde aynı dağların güney uzantıları, güneydoğuda ise Pamir-Alay dağ silsilesinin buzullarla kaplı dorukları yer alır Güneydeki dağlar arasında geniş vâdiler bulunur Topraklarının tamâmı zelzele kuşağında yer aldığından, ülkede sık sık zelzele olur

Ülkedeki göller Pamir bölgesinde toplanmış olup sayıları çok azdır Göllerin en büyüğü denizden 3960 m yükseklikte yer alan Karakul Gölüdür Dağlardan kaynaklanan sular Sır Derya ve Amu Derya nehirlerinin kollarını meydana getirir Amu Derya (Ceyhun), cumhûriyetin güney sınırının büyük bölümünü çizer Diğer önemli akarsu cumhûriyetin orta kesiminden geçen Zerefşan Irmağıdır

İklimi

Tacikistan’da sert kara iklimi hüküm sürer Vâdilerde Astropik bir iklim görülür Yazlar çok sıcak ve kurak geçer Yağış miktarı genelde düşüktür Senelik ortalama yağış miktarı 150-250 mm arasında değişir Dağlık bölgelerde kışlar çok soğuk olup, sıcaklığın zaman zaman -46°C’ye düştüğü görülür Dağlık bölgeler vâdilere nazaran daha az yağış alır Yağış ortalaması 60-80 mm arasında değişir

Tabiî Kaynaklar

Mâdenler: Yeraltı zenginlikleri bakımından zengin olan Tacikistan’da demir cevheri, kurşun, çinko, antimon, cıva, altın, kalay, tungsten, petrol, doğalgaz ve kömür yatakları vardır
Bitki örtüsü: Yeryüzü şekilleri ve iklim şartları sebebiyle son derece zengin bir bitki örtüsüne ve hayvan varlığına sâhiptir Ülke topraklarında beş binin üzerinde çiçek türü vardır

Nüfus ve Sosyal Hayat

Tacikistan nüfûsu 5358000 olup, nüfus yoğunluğu 37’dir Ülkede nüfus artışı çok yüksektir Tacikistan nüfûsunun % 62’sini Tacikler, % 24’ünü Özbekler, % 8’ini Ruslar, % 6’sını diğer milletler meydana getirir Ülkenin en büyük şehirleri Duşanbe ve Leninâbad’dır Nüfûsun büyük kısmı kışlak adı verilen küçük köylerde yaşamaktadır Kışlakların çoğunda okul, sağlık, alışveriş ve kültür merkezi vardır
Eğitim: Eğitim parasız olup 7-17 yaş arasında mecbûridir Ülkede meslekî eğitim veren çok sayıda orta öğretim kurumuyla yüksek okul vardır Tacikistan İlimler Akademisi 1951’de kurulmuş olup, 18 enstitüsü mevcuttur

Ekonomi

Tacikistan ekonomisinde tarım birinci plânda yer alır Başlıca tarım ürünü pamuktur Pamuk ekiminin büyük bir kısmı sulama ile yapılır Ayrıca üzüm, susam, buğday, arpa, kavun, sebze yetiştirilir Hayvancılık da ülke ekonomisinde önemli yer tutar Küçükbaş hayvan besiciliği ve ipekböcekçiliği yaygın olarak yapılır Çiçek yetiştiriciliği yaygındır

Mâdencilik, hidroelektrik enerji üretimi, petrol çıkarma ve pamuk işleme başlıca sanâyi kuruluşlarını meydana getirir Ayrıca gıdâ işleme makinaları, kimyevî maddeler ve halıcılık, sanâyide önemli yer tutar Örme eşyâ üretimi, ipekli kumaş, halıcılık gibi hafif sanâyi kollarının yanında güç transformatörleri ve kabloları, tarım âletleri üretimi gibi orta ve ağır sanâyi kolları da vardır

Genel İstatistiki Bilgiler

Konum: Orta Asya'da, Çin'in batısında yer alır
Coğrafi Konumu: 39 00 Kuzey derecesi, 71 00 Doğu boylamı
Bulunduğu Kıta: Orta Asya
Yüzölçümü: 143,100 km²
Sınırları: toplam: 3,651 km
Sınır Komşuları: Afganistan 1,206 km, Çin 414 km, Kırgızistan 870 km, Özbekistan 1,161 km
Denize Kıyısı (Sahil şeridi): 0 km (kara ile çevrili)
İklimi: İç kısımlarda kıtasal, Pamir dağlarında yarı çöl ve kutupsal iklim görülür
Arazi Yapısı: Pamir ve Alay dağları yer şekillerini oluşturur; Fergana Vadisi kuzeyde, Kofarnihon ve Vakhsh vadileri güneybatıda yer alırlar
Deniz Seviyesinden Yüksekliği: en alçak noktası: Syrdariya 300 m
en yüksek noktası: Ismail Samani Zirvesi 7,495 m
Doğal Kaynakları: Hidro enerji, petrol, uranyum, cıva, kömür, kurşun, çinko, antimon, tungsten, gümüş, altın
Arazi Kullanımı: tarıma uygun topraklar: %6
Devamlı Ekilen Alanlar: %0
Otlakları: %25
Ormanlık Arazisi: %4
Diğer Arazileri: %65 (1993 verileri)
Sulanan Arazisi: 6,390 km² (1993 verileri)
Coğrafi Not: Kara ile çevrili
Nüfus: 6,578,681 (Temmuz 2001 verileri)
Nüfus Artış Oranı: %212 (2001 verileri)
Mülteci oranı: -349 mülteci/1,000 nüfus (2001 tahmini)
Bebek Ölüm Oranı: 11609 ölüm/1,000 doğan bebek (2001 tahmini)
Ortalama Hayat Süresi: Toplam Nüfusun: 6418 yıl
Erkeklerde: 6109 yıl
Kadınlarda: 6742 yıl (2001 verileri)
Ortalama Çocuk Sayısı: 429 çocuk/1 kadın (2001 tahmini)
HIV/AIDS - hastalıklarına yakalanan yetişkin sayısı: %001 den az (1999 verileri)
HIV/AIDS - hastalığı olan insan sayısı: 100 den az (1999 verileri)
HIV/AIDS - hastalıklarından ölenlerin sayısı: 100 den az (1999 verileri)
Ulus: Tacik
Nüfusun Etnik Dağılımı: Tacik %649, Özbek %25, Rus %35, diğer %66
Din: Sünni Müslüman %80, Sii Müslüman %5
Diller: Tacikce (resmi), Rusça
Okur Yazar Oranı: 15 yaş ve üzeri için veriler
Toplam Nüfusta: %98
erkekler: %99
kadınlar: %97 (1989 verileri)
GSYİH: Satınalma Gücü paritesi - 73 milyar $ (2000 verileri)
GSYİH - reel büyüme: %51 (2000 verileri)
GSYİH - sektörel bileşim: tarım: %198
endüstri: %181
hizmet: %621 (1998)
Enflasyon oranı (tüketici fiyatlarında): %33 (2000 verileri)
İş Gücü: 19 milyon (1996)
İşsizlik oranı: %57 (1998)
Endüstri: alüminyum, çinko, kurşun, kimyasallar, gübreler, çimento, bitkisel yağ, buzdolabı ve dondurucular
Endüstrinin büyüme oranı: %10 (2000 verileri)
Elektrik Üretimi: 15623 milyar kWh (1999)
Elektrik Tüketimi: 14729 milyar kWh (1999)
Elektrik İhracatı: 39 milyar kWh (1999)
Elektrik İthalatı: 41 milyar kWh (1999)
Tarım Ürünleri: Pamuk, hububat, meyve, üzüm, sebze, sığır, koyun, keçi
İhracat: 761 milyon $ (2000 verileri)
İhracat Ürünleri: alüminyum, elektrik, pamuk, meyve, bitkisel yağ, tekstil
İhracat Ortakları: Liechtenstein %26, Özbekistan %20, Rusya %8 (1998)
İthalat: 782 milyon $ (2000 verileri)
İthalat Ürünleri: Elektrik, petrol ürünleri, alüminyum oksit, makine ve parça, gıda maddeleri
İthalat Ortakları: Avrupa %323, Özbekistan %29, Rusya %136 (1998)
Dış Borç Tutarı: 13 milyar $ (1999 verileri)
Para Birimi: Somoni
Para Birimi Kodu: SM
Mali Yılı: Takvim yılı

TACİKİSTAN

Tacikistan, Batı Türkistan'da yer alan Orta Asya cumhuriyetlerindendir (bkHarita 26) Oldukça küçük bir ülke olan Tacikistan (143 100 km2)'ın başkenti Duşanbe'dir Ülkenin yönetim şekli cumhuriyettir
Çok dağlık bir ülke olan Tacikistan'ın doğusunda çok yüksek olan Pamir yaylası yer alır Düzlükler, daha çok ülkenin kuzeyinde olup buraları hem yerleşmeye hem de ekonomik etkinliklere olanak verir


Ülkede genel olarak karasal bir iklim hüküm sürer En önemli akarsuyu, Ceyhun'dur Bitki örtüsü daha çok akarsu boylarında yoğunlaşmıştır Orman alanları az yer kaplar
Ülkenin nüfusu 5,6 milyondur Bu nüfusun 1 milyon kadarını Özbek ve Tatar Türkleri oluşturur


Ülkede en önemli ekonomik etkinlik tarımdır Ancak, tarım alanları oldukça kısıtlıdır Pamuk, patates, tahıl, yem bitkileri ve sebze en çok ürettiği tarımsal ürünlerdir Hayvancılık ve ipek böcekçiliği de önemli geçim kaynaklarındandır Halıcılık ve diğer el sanatları yaygındır Yüksek otlaklarda en çok koyun ve sığır beslenir


Yer altı kaynakları bakımından pek zengin olmayan ülkede, kömür, doğal gaz ve petrol başlıca yer altı kaynaklarını oluşturur
Türkiye ile Tacikistan arasındaki ilişkiler giderek gelişmektedir

Pamir Altay Dağları


İsmail Somoni – Duşanbe


Hucand


İskender Gölü – Pamir


Sir Derya – Hucand


Ulusal Müze – Duşanbe

Tacikistan-Tarihi-Ekonomisi


Orta Asya'da yer alan Tacikistan Cumhuriyeti Sovyetlerin en güneyinde yer alır Batı ve kuzeybatıda Özbekistan, kuzeyde Kırgızistan, doğuda Çin Halk Cumhuriyeti, güneyde ise Afganistan'la çevrilidir Tacikistan'ın yüzölçümü 143100 km2'dir
Dağlık bir ülke olan Tacikistan'ın doğusunda Pamir Dağları yükselir SSCB'nin en yüksek noktası olan 7495 metre yüksekliğindeki Komünizm Doruğu ile 7134 metre yüksekliğindeki Lenin Doruğu buradadır Pamir Dağları'nın dorukları kar ve buzullarla kaplıdır Yaklaşık 77 km boyunca uzanan Fedçenko Buzulu, SSCB'nin en uzun buzulu olduğu gibi, dünyadaki en uzun vadi buzullarından da biridir Dağlarda iklim çok sert, kuru ve aşırı soğuktur Yalnızca batıdaki korunaklı vadilerde çiftçilik yapılabilmektedir

RESMİ ADI: Tacikistan Cumhuriyeti

YÖNETİM BİÇİMİ: Geçici meclisli cumhuriyet

YÜZÖLÇÜMÜ: 143100 km2

NÜFUS (1992): 5568000

BAŞKENT: Duşanbe

BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1989): Duşanbe (582400), Hodjent (eskiden Leninabat; 164500), Kulyab (79300), Kurgan-Tyube (58400), Ura-Tyube (47700)

Tacikistan'da yaşayanların yarıdan fazlasını Tacikler oluşturur Ülkenin İran kökenli yerli halkı olan Tacikler Müslüman'dır Tacikler'in başlıca geçim kaynağı tarımdır Ülkedeki en büyük ikinci etnik topluluk olan Özbekler de tarımla uğraşır Nüfusun geri kalanı Rus, Tatar, Alman, Kırgız, Ukraynalı ve Yahudi'dir Halkın çoğu, kışlak adı verilen köylerde yaşar Düz damlı köy evleri çitlerle çevrili bağ ya da meyve bahçeleri arasındadır Yamaçlara kurulmuş olan yerleşimlerde, bir evin damı hemen yukarısındaki evin avlusunu oluşturur

Vadilerde sulamayla yetiştirilen başlıca ürünler pamuk, meyve ve pirinçtir Ülke tarımında ipek de önemli bir yer tutar Dağ yamaçlarında buğday ve arpa yetiştirilir, koyun, keçi, sığır ve at beslenir

Tacikistan'ın sanayisi kentlerde yoğunlaşmıştır Başkent ve en büyük kent olan Duşanbe (1989 nüfusu 595000) ile Leninabat en önemli kentleridir Madenler bakımından zengin olan Tacikistan'da kurşun, çinko, altın, flüorit, arsenik, bizmut ve madeni tuzlar çıkarılır En önemli sanayi kolları madencilik, tarımsal ürünler, yapı gereçleri ve dokuma sanayisidir

Tacikler tarihte sırasıyla Persler'in ve Büyük İskender'in kurduğu imparatorlukların egemenliği altında yaşadılar İS 7-8 yüzyıllarda bölgeyi ele geçiren Araplar'ın etkisiyle Müslüman oldular Sonraki yüzyıllarda Türk kökenli halkların istila ettiği bu bölgede Türk dili ve kültürü yaygınlık kazandı Tacikler 15-18 yüzyıllarda, bugünkü Tacikistan topraklarının büyük bölümünü kapsayan Buhara Hanlığı'na bağlarıdılar Ardından Afganlar'ın egemenliğine girdiler 1860'larda ise bölge Ruslar'ın eline geçti 1917'deki Ekim Devrimi'nden sonra Tacik topraklarının bir bölümü Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne bağlarıdı 1920'de de Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti kuruldu 1922'de yeni yönetime karşı bir ayaklanma baş gösterdi Tam anlamıyla denetim altına alınamayan bu ayaklanma 1931'e kadar etkisini sürdürdü
1924'te Özbekistan'a bağlı Tacikistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu 1929'da "birlik cumhuriyeti" statüsünü kazanan Tacikistan'ın adı, Tacikistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti oldu

Son yıllarda, özellikle de 1990'da, öteki cumhuriyetler gibi Tacikistan'da da güçlü milliyetçi hareketler baş gösterdi
Tacikistan'ın nüfusu 5112000'dir (1989)

SSCB'nin 1991 sonlarında dağılmasıyla bağımsızlığını ilan eden Tacikistan'da 1992'de silahlı gruplar arasında başlayan çatışmalarla iktidar parçalanma sürecine girdi Eski bir komünist olan Cumhurbaşkanı Rahman Nabiyev'e karşı birlikte hareket eden İslamcı ve demokratik gruplar çok partili seçimlere gidilmesini ve yeni bir anayasa hazırlanmasını istediler Nabiyev'in 7 Eylül'de istifaya zorlarımasından sonra bu grupların ağırlıkta olduğu bir hükümet başa geçti ve Yüksek Sovyet'in başkanı Ekberşah İskenderov Nabiyev'in yerini aldı Ama eski komünistlerin darbe girişimleri çatışmaların tırmanmasına ve ülkede bir siyasal karışıklığın belirmesine yol açtı Ekimde başkent Duşanbe kısa bir süre Nabiyev yanlısı güçlerin eline geçti 20 Kasım'da Hocand kentinde toplanan Yüksek Sovyet, İskenderov'un yerine İmamali Rahmanov'u getirdi Ayrıca, Tacikistan'ın parlamenter bir cumhuriyet olduğu ilan edildi Eski komünistlerin denetimindeki yeni hükümet 10 Aralık'ta Duşanbey'i ele geçirdiyse de, 1993'ün ilk yarısında ülkedeki istikrarsızlık hâlâ sürüyordu