Akıl Yürütme Biçimleri Nelerdir? - Akıl Yürütme Yolları Nelerdir?

Akıl Yürütme Biçimleri Nelerdir? - Akıl Yürütme Yolları Nelerdir?
Akıl Yürütme Biçimleri Nelerdir? - Akıl Yürütme Yolları Nelerdir?

AKIL YÜRÜTME ÜZERİNE

FEHMİ BAYKAN"

Düşünme, beynin diğer iki kısmınında tesiri altında olmakla beraber daha ziyade neocortex merkezlerinin hâkim olduğu bir zihin faaliyetidir Aslî veçhelerini tesbit edelim:

1 Beynin bütün kısımlarının birbirlerini karşılıklı etkilediklerini biliyoruz Fikrimi, günlük hayattan hepimizin bildiği misallerle izah edeyim: Organlarımızın sıhhatli çalışıp çalışmaması, yediğimiz gıdalar , cinsî hayatimiz vs (R complex seviye) duygu, emotion, hayatımıza (Limbic seviyeye) tesir eder; sıkıntı,elem, rahatlık, vs hissederiz Keza duygu hayatımız da düşünce faaliyetlerimize (neocortex seviyeye) tesir eder Nikbin (iyimser) veya bedbin (kötümser) ruh hallerimiz (Limbic seviye durumları), sadece fiillerimizi değil, düşüncelerimizin de şekillenmesini belirler Hayatta, insanlarla, siyasetle ilgili dünya görüşlerimizin felsefi tercihlerimizin, tann telakkimizin altında psişik faktörler müessirdir

Aynı şekilde, düşünce gücü ile duygularımızın da kontrol altına alınabildiği bilinen bir husus Rational-Emotive terapi, Reality terapi gibi psiko-terapi usulleri düşünme tarzımızı değiştirerek psişik hayatimizi düzenleyebileceğimiz esasına dayanırBu bapta, stoisyenlerin, samimî dindarların, inanç ve düşüncelerinin eseri olan (nisbeten) sükunetli ruh halinde olduklarım da zikredelim

Keza, bazı yogilerin düşünce gücü ile vücudlannın istemsiz hareketlerini (kalp atışı, vs) kontrol edebildiklerini biliyoruz Bio-feedback denilen tekniğin tıbta kullanılması ile bazı şeker hastalarının şeker seviyesini kontrol edebildikleri de biliniyor Demek ki, beynin kısımları arasındaki etkileşim iki yönlüdür, alttan yukarıya (R comlex, Limbic, neocortex) olduğu gibi, yukardan aşağıyadır da

2 Bu umumî tesbitlerden sonra,düşünmenin ana unsurlarına bakalımGörebildiğim kadar, altı temel düşünme unsuru var Bunlar, bağlantıların idraki, mukayese, çıkarım, birleştirme, soyutlama ve toplama-çikarma Bu unsurların hepsi birbirleri ile alâkalıdır, bu nedenle bir bütün halinde mütalaa edilmeli Ama, anlamayı ve anlatmayı kolaylaştırmak için maddeler halinde inceleyip,şemalaştırarak sunuyorumŞu benzetmeyi kullanayım: Anatomi dersinde beden,iskelet, kan sistemi, sinir sistemi, hücreler vs olarak ayrıştırılarak incelenirBunlar bedenin tefrik edilebilir ayn kısımlandır ama müşterek çalışıp bir bütün (geştalt) oluşturur Aynı şekilde düşünmenin ana unsurlan tefrik edilebilir olgulardır ama, hem bunlar hem de zihnin diğer faaliyetleri birbirleriyle alâkalı bir geştalt (organize bütün) oluşturur (Konuyu incelemeye geçmeden bir kere daha vurgulayarak hatırlatayım:

Tecrübe (algı) olmadan, dikkat, hatırlama vs olamaz Keza, düşünebilme için, tecrübe aslî olmak üzere bütün diğer zihin faaliyetleri gereklidir)

a Düşünmenin ana unsurları:

1 Bağlantıların İdraki: Cisimler, şahıslar, olaylar, olgular arasındaki bağlan/bağlantılan kavrama melekesi Meselâ, anahtar-kilit, ateş-yakma, su-ıslanma vs gibi; aile içinde, toplumda vs, bağlanölan kavrama (Bu meleke bazı hayvanlarda da var Bir misâl; Tavanda asılı muzu alabilmek için maymunun sandıkları üst üste koyması, veya deynekleri birleştirmesi ve muza ulaşması)

2 Çıkarım (istidlal, inference):

3 Mukayese: Farkları ve benzerlikleri kavrama, iki tara vardır birleştirme ve soyutlama

4 Birleştirme (sentez, composition): 5 Soyutlama (analiz, resolution, abstraction):

6 Toplama-Çıkarma: Birleştirme ve soyutlamanın mekanik ve ilkel tarzıdır Tek tek nesneleri biraraya getirme ve ayırma işlemi Çarpma, toplamanın; bölme de çıkarmanın özel halidir

Yukarıda da belirttiğim gibi düşünmenin ana unsurları birbirine yakın ve alâkalıdır Ama uygulamadaki neticeleri itibariyle aralarında nüans gördüğüm için tefrik ederek mütalâa ettimBundan sonra da düşünme tarzları üzerinde duracağım, Felsefî, ilmi yazılar yazanlar eserlerinde genellikle iki tür düşünme, ya da akıl yürütme tarzı olduğunu belirtirler; indüksiyon ve dedüksiyon Bazıları analojiyi de ayn bir akıl yürütme tarzı olarak ilâve eder

Felsefe eserlerini esas alarak yaptığım inceleme neticesinde bu rakamın beş ya da altıya çıkarılması gerektiği düşüncesine ulaştım: indüksiyon, dedüksiyon ve analojiye ilaveten meditation ile deliberation (calculation) nın da hesaba katılması lâzım Kayd-ı ihtiyatî ile intuition'ı (sezgi) da katarsak, rakam altı olur

Şimdi bunları inceleyelim: Görülecektir ki, düşünme tarzları benim yukarıda düşünmenin ana unsurları dediğim faaliyetlerden başka birşey değil

b Düşünme (Akıl Yürütme) tarzları:

1 İndüksiyon (induction, tümevarım):

2 Dedüksiyon (deduction, tümdengelim): Dedüksiyondan anlaşılan iki şekilde ifade edilir, (a) Genel (tümel) bir tesbitin özeli (tikeli) kapsamına alması,(b) ya da özdeşlik ilkesine (a—a) dayanan çıkarım faaliyeti (matematik işlemler)Dedüksiyondan anlaşılan özü budur

Asırlardır süre gelen felsefe geleneğinde dedüksiyon ayn bir düşünme (akıl yürütme) tarzı olarak kabul edildi Üstelik rasyonalist gelenek ve bazı mantıkçılar bunu yegâne akıl yürütme tarzı olarak yücelttiler Ve yanıldılar Kanaatime, göre dedüksiyon, bırakınız yüceltilmeyi, akıl yürütme bile değildir, sadece retoriktir

İzah edeyim:

i) Dedüksiyon, düşünme özü itibariyle, endüksiyonla aynıdır Her ikisinde de bilgi önermesi (bilgi mesajı) tecrübeden gelirFikrimi, klasik-Barbara-silogizmini misâl vererek izah edeyim:

İnsanlar ölümlüdür
Sokrat da insan
Sokrat da ölümlüdür

Silogizmdeki bilgi önermesi "insanların ölümlü olduğudur", ki bu da tecrübeden gelir Bu önerme ("insanlar ölümlüdür") indüktifdirDüşünce özü,yukarıda belirttiğim gibi, "birleştirme" ve "çıkannTdır: İnsan denilen varlıklarla ilgili tümel bir özelliğin "birleştirmeyle" tesbit edilerek "çıkarım" olarak sunulmasıdır:

Şu insan ölümlü, bu insan ölümlü
' insanlar ölümlüdür

Her ikisinde de "merkez önerme" ("eksen önerme"; bilgi önermesi) aynıdır: "İnsanlar ölümlü"

Dikkat edilirse görülecektir ki, dedüksiyon, endüksiyonun, adeta, aynada ters yansısı gibidir Dedüksiyon endüksiyon tersten ifade etmedir Her ikisinde de temel bildirim, eksen önerme, tamamen aynıdır, sadece ifade terstendir İşte, kafaları karıştıran nokta bu

ii) Dedüksiyon, indüktif önermeyi tersten ifade olduğu için totoloji haline gelir; neticede bu tür silogizmin "zaruri doğru" olduğu intibanı uyandırır Grup özelliğini (ölümcûlüğü) ihtiva eden önerme başa alınarak konuşulunca, ferdin de "dahil olduğu" gruba "dahil olacağı" (ölümlülüğü) totoloji gereği, zaruri olur Dedüksiyonda bütün söyleyen şudur:

İnsanlar ölümlüdür
(Bu) insan (sokrat) da ölümlüdür
(Bu) insan da ölümlüdür

Yani, bütün söylenilen, "insan ölümlüdür" ün tekrarıdır, başka birşey değil:Totoloji

Totolojinin bilgi vermediği, cümlenin malûmudur Totoloji sadece bilgiyi pekiştirmeye yarar, ikna faydası vardır, yani psişik tesir icra eder, tamamiyle retoriktir: Hiçbir epistemolojik değeri ve faydası yoktur

iii)