Hece Nedir?-Hecenin Yapısı

Hece Nedir?-Hecenin Yapısı

Hece ses organlarının aynı doğrultudaki hareketiyle ve bir çırpıda çıkarılan ses veya sesler topluluğudur
Türkçede hecenin temelini oluşturan sesler ünlülerdir Heceler de keli*melerin ses yapısını oluştururlar Ünlüler tek başlarına hece özelliği gösterdikleri hâlde ünsüzler yanlarına ünlü almadan bir ses bütünlüğü bir hece oluşturamazlar Dolayısıyla Türkçe bir kelimede kaç tane ünlü varsa o kadar da hece var demektir Çünkü Türkçe bir hecede birden fazla ünlünün bulunması mümkün değildir Türkçecilik kelimesindeki ünlü sayısıyla (ü e i i) hece sayısının (Türk-çe-ci-lik ) birbirine eşit olması gibi
Ünsüzler kendilerini takip eden ünlülerle birleşerek hece oluştururlar Bu sebeple bir kelime hecelerine ayrılırken -yan yana iki ünsüz gelmemişse- ünlü+ünsüz şeklinde değil ünsüz+ünlü şeklinde hecelenir: ev - in - iz - de değil e - vi - niz - de; güz - el - ler - in değil gü - zel - le - rin vb Benzer bir durum peş peşe gelen kelimeler arasında da vardır: Ünsüzle biten bir kelimeden sonra ünlüyle başlayan bir kelime gelirse okurken birinci kelimenin son ünsüzü ikinci kelimenin ilk hecesine bağlanır Buna da ulama denir: Dün akşam üç ekmek aldım / Dü - nak- şa - mü -çek - me - kal - dım gibi
Kelime içinde iki ünsüzün yan yana gelmesi durumunda ünsüzlerden bi*rincisi önceki heceye ikincisi sonraki heceye ait olacak şekilde heceleme yapılır: bil - gin öğ - ret - men - lik
Yazıda kelimenin hecelerine doğru yerden ayrılıp ayrılmadığı çok basit bir uygulamayla kontrol edilebilir: Kelime hecelerine ayrıldığı şekliyle çok kolay ve akıcı bir şekilde söylenebiliyorsa heceleme doğru yapılmıştır Tutukluk veya zorlanma oluyorsa kelime yanlış yerden bölünmüş demektir
Satır sonuna sığmayan kelimeler hecelerine ayrılırken satır sonunda veya satır başında tek hece olacak şekilde ayrılmaz Özel adlar satır sonunda hecelerine ayrılmaz Mizanpajı* bozmamak anlayışıyla kelimeleri gelişigüzel yerlerden bölmek doğru değildir
Türkçede hece çeşitleri

Türkçe bir hecede en fazla dört ses bulunabilir Türkçede heceyi oluşturan seslerin sayısına ve bu seslerin hecedeki yerine göre altı çeşit hece vardır: (Aşağıdaki kısaltmalarda Ü ünlü sesli yerine; S ünsüz sessiz yerine kullanılmıştır)
1 Bir ünlüden oluşan heceler ( Ü): e - rik a-rı u - yan
2 Bir ünlübir ünsüzden oluşan heceler (Ü+S): el - ma or - du ül - ke
3 Bir ünlü iki ünsüzden oluşan heceler (Ü+S+S): ilk üst art
4 Bir ünsüz bir ünlüden oluşan heceler (S+Ü): el - ma ar - ka - daş gör- gü
5 Bir ünsüz bir ünlü bir ünsüzden oluşan heceler (S+Ü+S): bil-dik yal – nız - lık
6 Bir ünsüz bir ünlü iki ünsüzden oluşan heceler (S+Ü+S+S): Türk kurt sarp se-vinç-ten
Bunlardan ilk üçü kelimenin sadece ilk hecesi olabilir Diğerleri kelimenin başında ortasında veya sonunda bulunabilir
Yukarıda sıralanan hece çeşitlerine uymayan kelimeler Türkçe değildir

VURGU*

Konuşma amacıyla çıkarılan ses dizisinde hecelerden birinin diğerlerine göre daha baskılı daha kuvvetli olarak söylenmesine vurgu denir Konuşmanın tekdüzelikten kurtarılması dilin doğasındaki vurgu ile sağlanmaktadır
Vurgu dilin bünyesinden ve konuşanın ruh hâlinden kaynaklanır Bu sebeple vurgu iki çeşittir:
1 İSTEĞE BAĞLI VURGU

Konuşanın isteğine ve kullanışına göre değişen dilin doğal vurgusu dışında yapılan vurgudur Konuşmanın etkisini artırmak konuşmaya ahenk vermek dinleyenleri etkilemek amacıyla yapılır Pekiştirme vurgusu ve ahenk vurgusu olmak üzere ikiye ayrılır:
a) Pekiştirme vurgusu

Duygu ve düşüncenin şiddetini derecesini göstermeye yarayan vurgudur: Çok güzel! Enfes! Berbat! Çek git! Zevksiz adam! Kim alacaksa alsın!
b) Ahenk vurgusu

Genellikle bir dinleyici grubuna karşı yapılan konuşmalarda ve şiir okumada sözün etkisini ahengini artırmak dinleyenler üzerinde olumlu bir etki uyandırmak amacıyla isteğe bağlı olarak yapılan vurgudur:
Korkma sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak!
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak
2 DOĞAL VURGU

Dilin yapısı ve kelimenin anlamıyla doğrudan ilgili olan konuşana ve kullanışa göre değişmeyen herkes tarafından uyulması gereken vurgudur Doğal vurguya uyulmadığı zaman dilin yapısı bozulur Bazen de söylenmek istenenle ortaya çıkan anlam birbirinden farklı olur
Batı dillerinden bazılarındaki gibi Arapçadaki gibi çok kuvvetli bir vurgu Türkçede yoktur Türkçede vurgulu hecelerle vurgusuz heceler arasında fazla şiddet farkı olmadığı için vurgulu heceyi ayırt etmek zordur Kelimede hangi hecenin vurgulu olduğunu doğru tespit etmek için her defasında farklı bir hece diğerlerinden abartılı bir biçimde söylenir Bu söyleyişlerden hangisi kulağa anormal gelmezse vurgu o hece üzerinde demektir Meselâu-nut-ma keli*mesinde ma hecesi dışındaki heceler vurgulu okunduğu zaman anormallik sezilmektedir Demek ki bu kelimede vurgu son hecededir
Dil birliklerine göre; kelime vurgusu grup vurgusu ve cümle vurgusu olmak üzere üç çeşit doğal vurgu vardır:
a) Kelime vurgusu

Kelimedeki hangi hecenin diğerlerinden daha şiddetli vurgu taşıdığını gösterir Türkçede kelimelerin genellikle son hecesi vurguludur Yapım ekleriyle kelime genişletildikçe vurgu son heceye kayar: anne durak konut sözlük; düşüncesizlik çekingen
Türkçenin bu genel vurgu sistemine uymayan vurgusu son hecede olmayan kelimeler de vardır Bunlardan başlıcaları aşağıda sıralanmıştır:
·Yer adlarında ve coğrafî adlarda vurgu genellikle ilk hecede olur Yer adlarından yabancı olanların Türkçe söylenişinde ise vurgu sondaki heceden öndeki hecelere doğru geçer: Ankara Kayseri Erzurum Türkiye Asya Avrupa; Almanya İngiltere Münih
-istan ile biten adlarda (ve yer adlarında) vurgu sondadır: Gülistan;Türkistan Hindistan Yunanistan Kazakistan
·Zarfların çoğu: ahmakça ansızın artık ayrıca belki demin gayet hâlâ hatta iyice kurnazca öğleyin önce sonra şimdi şöyle yalnız yarın yine zorla
·Ünlem ve ünlem olarak kullanılan adlarla hitaplarda vurgu ilk heceye geçer: acaba aferin arkadaş! Aslan! baba! beyefendi! elbette evet garson! Güler! haydi hayır işte Mehmet! peki yahu
·Dil adları: Almanca Arapça Farsça Rusça Türkçe
·Küçültme eki almış bazı sıfatlar: alçacık azıcık daracık incecik kısacık küçücük ufacık yumuşacık
·(Geniş zaman çekimi dışında) -ma -me olumsuzluk eki almış fiiller: aldatmadılar gitmemek istemeyecek kalkmıyor konuşmamak oturmayacaklar uyumayın
·Yukarıdaki maddelere girmeyen bazı kelimeler: anne banka çekirge görümce karınca masa posta radyo teyze yenge
·Birleşik kelimelerden bazıları: bugün biraz birçok onbaşı başçavuş cumartesi ayakkabı kahverengi
Bu kelimelere vurgulu ek geldiği zaman da (vurgu kelime tabanının son hecesinde olmadıkça) vurgunun yeri değişmez: annelik Almancadan Ankara’da Bolu’dan karıncaya masayı önceki radyoda Türkçenin yarınki
Çekim eki almış kelimelerde vurgu çoğunlukla çekim eki üzerindedir Vurgusuz bazı çekim ekleri ise vurguyu kendilerinden önceki heceye atarlar Vurguyu önceki heceye atan vurgusuz çekim ekleri aşağıda sıralanmıştır:
·-n vasıta hâli eki: baharın güzün kışın yazın
·-la / -le eki: atla babamla bıçakla çocukla kalemle
·-ca / -ce ve bunun genişlemiş şekli –casına / -cesine eki: açıkça bence güzelce onca yüzlerce; alçakçasına aptalcasına delicesine
·Soru eki: bildi mi? öğrenecekler mi? sevecek misiniz?; Ankara mı? güzel mi? kitap mı?
·-dir eki: akıllıdır bilmiştir gelecektir geniştir kısadır
·Kişi ekleri (Birinci ve üçüncü kişi emir ekleri dışında): geleceğim görmeliyim güzelsin kalkın kalmışsınız oturunuz yazarım yazasın yorgunum
· -yor şimdiki zaman eki: alıyor gülüyor okuyor
·Birleşik çekimlerde kullanılan hikâye (-di) rivayet (-miş) ve şart (-sa) ekleri: başlardı çalışırsak gidermiş giderse okurdum
-ken -madan / -meden gibi bazı zarf-fiil ekleri de vurgusuzdur: almadan başlarken durmadan giderken uyumuşken yazacakken
-ınca ve -dıkça zarf-fiil eklerinde vurgu son hecede değildir: gittikçe görünce satınca okudukça
Dilin yapısıyla doğrudan doğruya ilgili olan vurgu yanlış hecede yapılırsa anlam karışıklığı ortaya çıkar Yalnız kelimesinin yanlız şeklinde söylenmesi nasıl bir dil yanlışıysa meselâ okuyan kelimesinin ilk hecesinin vurgulu söylenmesi de aynı derecede önemli bir dil yanlışıdır Başka millete mensup insanlardan Türkçeyi yeni öğrenenlerin Türkçedeki vurguları kendi dillerindeki gibi vurgulamalarında ve vurgunun yer değiştirmesiyle anlamlarını veya türlerini değiştiren kelimelerde bu durum açıkça görünür:
bebek: küçük çocuk Bebek: İstanbul'da bir semt
kurtuluş: kurtulma istiklâl Kurtuluş: Ankara'da bir semt
kartal: bir kuş Kartal: İstanbul'da bir semt
bayat: taze olmayan Bayat: Oğuzların bir boyu
garson : isimGarson!: Hitap ünlem
yalnız: sıfat veya zarf yalnız: bağlama edatı
okuma: kıraat okuma: okumamaktan emir
bıçakla: bıça klamaktan emir bıçakla: bıçak ile
Türkçede asıl vurgu yanında ikinci derecede bir kelime vurgusu daha vardır: Kelimenin asıl vurgusu sonda ise ikinci derecedeki vurgu ilk hecede; asıl vurgu ilk hecede ise ikinci derecedeki vurgu son hecede bulunur: annemin babamın deminkievdeki Kurtuluş
Türkçede vurgu bakımından en zayıf hece orta hecedir
b) Grup vurgusu

Kelime gruplarında hangi hecenin daha şiddetle vurgulanacağını gösterir Bir kelime grubunu oluşturan kelimelerden her birinin ayrı ayrı vurgusu olduğu gibi kelime grubunun da kelime vurgusunun üstünde kendine özgü bir vurgusu vardır Grup vurgusu grubu oluşturan kelimelerdeki vurgulardan daha şiddetlidir
Türkçede grup vurgusu yardımcı unsur olan (grubun başında yer alan) kelimenin vurgusunun bulunduğu hecededir: beyaz kitap otuz kalem evdeki hesap evin kapısı masa örtüsü yuvarlak masa dilim dilim gitgide koşa koşa çarçabuk su hava ateş ve toprak Ali ile Veli Kızılırmak Çanakkale zikretmek alay etmek yapıvermek Osman Bey Mustafa Kemal Paşa Fahriye abla Oğuz Kağan ey oğul on iki güneşe karşı bunun için yazı yazmak okula gitmek işten dönüş yuvaya koşan kitap okuyarak

TONLAMA

Konuşma sırasında ses perdeleri arasında sürekli değişme olur Bu perde değişikliği konuşma sırasında seslerin farklı farklı tonlarda çıkmasını sağlar Duyguların veya düşüncelerin gereğine göre bir uyum içinde seslerin yükseltilip alçaltılmasına tonlama denir Tonlama konuşmada tekdüzeliği önler söyleyişe ahenk katar
Konuşma sırasında duygularla ilgili olarak özel bir tonlama yapılmadığı zaman dilin doğal tonlaması ortaya çıkar Buna göre bildirme cümlelerinde sesin tonu cümlenin sonuna doğru azalır; dilek cümlelerinde ise yükselir Olumsuz cümlelerde olumsuzluk edatı üzerinde sesin tonu yükselir Birleşik cümlelerde ise yan cümlenin yüklemi yüksek tonlu söylenir Ara cümlelerde tonlama yapılmaz


Şu bayırlarda –ki vaktiyle bağlardı- sesi dünyayı tutan bereket çağlardı

Atlar şahlanmalıdır yaslar saklanmalıdır
Tonlamanın dile kazandırdığı anlam incelikleri sadece işitmeyle kavra*nabilir Tonlama yazıda gösterilmez Meselâ anlaştık mı? kelimesi alçak yüksek veya alaylı tonla söylenmesine göre memnuniyetten tehdide kadar çeşitli anlamlar kazanır
Topluluk karşısındaki konuşmalarda ve şiir okumada tonlamanın ayrı bir yeri vardır Güzel bir şiir vurgu ve tonlamaya dikkat edilmeden okunursa anlamından çok şeyler kaybedebilir