Yüzey Sulama Yöntemleri

Sulama Yöntemleri - Sulama Yöntemi Nasıl Olmalı - Sulama Yöntemleri Hakkında - Yüzey Sulama

Suyun toprağa veriliş şekline "sulama yöntemi" denir


Sulama yöntemleri iki büyük guruba ayrılır Bunlar, Yüzey Sulama Yöntemleri ve Basınçlı Sulama yöntemleridir Yüzey sulama yöntemlerinde su kendi enerjisiyle doğal akışıyla gelir ve tarlalara verilir Bu metotta insanlar tarafından suyun gelişi için herhangi bir enerji kullanılmaz Yüzey sulama yöntemlerini uygulamadan önce toprak hazırlığına gerek duyulur ki bu da yöntemlerin bir özelliğidir


Sulamadan beklenen faydanın sağlanması doğru sulama yönteminin seçilmesine ve toprak-bitki-su ilişkisinin iyi bilinmesine bağlıdır


Bunun içinde bu dersimizde önce toprak-bitki-su ilişkisine kısaca değinip, daha sonrada Yüzey Sulama Yöntemlerini anlatacağız


TOPRAK-BİTKİ-SU İLİŞKİLERİ NELERDİR


Sulamanın amacı kuru tarıma göre, daha iyi ürün almaktır Bu da üreticilerin toprak-bitki-su ilişkilerini iyi bilip, bundan yararlanmalarıyla mümkün olur


Başarılı bir sulama yapabilmek için şunlar bilinmelidir


1 Bitkinin su ihtiyacı


2 Suyu depolayan ve bitkiye sunan toprağın özellikleri


3 Bitkinin ihtiyaç duyduğu zaman kullanabileceği şekilde toprakta depo edilecek miktarda suyun verilmesi


Toprağa ancak depolayacağı kadar su verilmelidir Bundan fazla su verilirse bitki köklerinin ulaşamayacağı derinliğe sızar ve bitki bu sudan yararlanamaz Bu nedenle de her sulamada ancak etkili kök derinliğindeki toprağın taşıyacağı kadar su verilmelidir




Resim 1 Toprağa ancak depolayacağı kadar su verilmelidir


Etkili kök derinliğine tarla kapasitesinden daha az su verilirse yetersiz sulama söz konusu olur Bu durum da kökler zayıf düşer bitki bol ve kaliteli ürün verebilmek için gerekli nemi bulamaz


Bitki kök bölgesindeki toprağın tutabileceğinden daha fazla su verilirse aşırı sulama yapılmış olur aşırı sulamanın ise bir çok zararı vardır bunlar şöyle sıralanabilir


1 Sulama için harcanan su ve enerji boşa gitmiş olur


2 Topraktaki bitki besin maddeleri yıkanarak kaybolur


3 Taban suyu yükselir Bu da


a) Çoraklaşmaya


b) Bitkilerin boğulmasına


c) Topraktaki yararlı organizmaların yok olmasına neden olur


4 Boşa harcanan su başka alanlarda da kullanılamayacağı için, toplam ürün miktarı azalır


5 Toprağın yapısı bozulur Geç tava gelir Sonuçta da bütün tarımsal işlemler gecikir


6 Fungul hastalıklar çoğalır


Aşırı sulamadan kaçınmak için alınacak önlemleri ise aşağıdaki gibi sıralayabiliriz


1 Bitkinin su isteği dikkate alınarak sulamaya karar verilmelidir


2 Toprağın nem durumu, infiltrasyon (sızma) hızı, akış uzunluğu ve sulama suyu debisi (akışı) dikkate alınarak sulama süresi aşılmamalıdır


Bu konuda geniş bilgiler sulama rehberlerinde bulunabilir




Resim 2 Aşırı su kullanımı toprakta tuzluluk ve çoraklık yapmaktadır


3 Yüzey ve yüzey altı drenajın çalışır durumda tutulması gerekir


4 Uygun sulama yöntemi seçilmelidir


5 Suyun ulaştığı derinlik sık sık (T) çubuğuyla kontrol edilmelidir


YÜZEY SULAMA YÖNTEMLERİ KAÇA AYRILIR ÖZELLİKLERİ NELERDİR


Yüzey sulama yöntemleri başlıca dörde ayrılır Bunlar;


1 Salma Sulama


2 Uzun Tava


3 Adi Tava


4 Karık


1 SALMA SULAMA YÖNTEMİ


Suyun tarla başı kanallarından tarla üzerinde rasgele yayılmaya bırakılmasıdır Randımanı en düşük yöntemdir Bu yöntemle tarlanın her tarafını eşit olarak sulamak mümkün değildir Arazinin düz fakat karık açma veya sedde yapma gibi herhangi bir sulama hazırlığına imkan olmayan yaşlı arazilerde uygulanmaktadır Ülkemizde kullanım alanının çok sınırlı olması gerekirken, sulama kültürünün düşük olduğu yörelerde işçilikten kaçınmak için istenmeyen oranlarda kullanılmaktadır


2 UZUN TAVA YÖNTEMİ


Genellikle sık ekilen hububat, yonca, ot ve benzeri bitkiler için kullanılır Tesviye edilmiş araziler, birbirine paralel seddelerle ayrılırlar Tarla başından saptırılan sulama suyu, iki sedde arasına yayılarak suyun arazi sonuna kadar akışı sağlanır Salma sulamaya göre daha kontrollü bir yöntemdir


Sulanan arazi şeritlerini birbirinden ayıran seddelerin yüksekliği ve şekli çiftlik makinalarının çalışmasını ve su dağılımını etkilediği için önemlidir Seddeler uygun yükseklikte yapılmalı ve çiftlik makinalarının geçişini engellememelidir Uygun yapılmış seddeler üzerinde bitki yetiştirilebileceği için ekilemeyen arazi kaybı nispeten azaltılmış olur


Seddeler "border disk" denilen çift diskli pulluklarla yapılır bu işlem sırasında seddelerin iki yanında yüzlek karıklar oluşur sulama sırasında bu karıklara su akışı alacağından, yeknesak bir su dağılımına engel oluştururlar Bunun için de bunların uygun tesviye aletleriyle kapatılması gereklidir


Uzun tavalar yetiştirilecek bitki çeşidine göre "geçici" veya "daimi" olarak yapılırlar Çoğunlukla yıllık bitkilerin sulanmasında "geçici" tavalar, çok yıllık bitkilerle meyve ağaçlarının sulanmasında ise "daimi" tavalar tercih edilir




Resim 3 Uzun tavaların geçici veya daimi oluşunu bitki çeşidi belirler


Uzun tava sisteminin uygulanacağı arazi daha önceden yeknesak bir eğimle tesviye edilmelidir Buna olanak vermeyen arazilerde ise parça parça, kendi aralarında değişik eğimlerde kendi aralarında tesviye edilmeleri uygun olurSık aralıklarla yetiştirilen yonca, hububat, ot gibi bitkiler de tava eğimleri en çok % 3, sulu meralarda ise ancak % 6 olmalıdır Ekonomik bir sulama için arazinin tesviye edilmesi şarttır En uygun sulama eğimi diğer şartlarda elveriyorsa % 01 ile % 1 arasındaki eğimlerdir


Tavaların uzunluk ve genişliklerini ise; arazinin eğimi, toprak bünyesi, bir defada uygulanacak su derinliği ve her tavaya verilecek su akışı etkilemektedir Bütün bunların çeşitli şekillerde etkileri nedeniyle tava boyutları da farklı olmaktadır Örneğin tava uzunlukları 90 ile 400 metre, genişlikleri ise 9 ile 15 metre arasında değişebilir Genişliklerin tesbitinde çiftlik ve iş makinalarının genişlikleri de dikkate alınmaktadır




Resim 4 Tava Sulama Yöntemi




Resim 5 Tava uzunlukları ve genişlikleri arazinin eğimi toprak bünyesi, uygulanacak su miktarı gibi etkenlere göre belirlenmektedir


Tavalara suyun alınışı; tarlabaşı kanalından sifon, tüp, boru, kapaklı boru veya kapaklı ve kapaksız ağızlıklar vasıtasıyla yapılmaktadır Tavaya verilen su tava sonuna ortalama 20-30 metre kala tümden kesilerek su akışı % 50 azaltılmış olur Böylece tava sonundaki yüzey drenaj kanalına su akışı ve tava sonunda göllenme önlenmiş olur


İmkanlar ölçüsünde sulama eğimi yüksek tutularak, daha yüksek bir sulama debisi (su akışı) kullanarak ve sulama uzunluğunu kısaltarak sulamanın hızlandırılması aynı zamanda suyun yeknesak ve randımanlı kullanımı sağlanabilir


3 ADİ TAVA (GÖLLENDİRME) SULAMA METODU


Arazi eğiminin düz ve düze yakın olduğu ince bünyeli toprakların sulanmasında uygulanan bir sistemdir Sık aralıkla yetiştirilen bitkilerin özellikle çeltik ve meyve bahçelerinin sulanmasına çok elverişlidir Bu yöntemle tuzlu toprakların yıkanması da sağlanabilir


Bu sistemde dört tarafı seddelerle çevrilmiş tavalara sulama suyu verilerek suyun tavada göllenmesi sağlanır Seddeler arasında yükseklik farkı 4-6 cm olmalıdır Bu fark 15 cm yi geçmemelidir Aksi durumda tavada suyun göllendirilebilmesi için seddelerin çok yüksek yapılması gerekebilir


Tavalar kare, dikdörtgen veya şekilsiz olabilir


Bu yöntemde seddeler arazinin % 12-15 ini kaplamaktadır Bu arazi kaybına neden olduğu gibi işçiliğinde artmasına neden olmaktadır Ayrıca her yıl seddelerin yapımı, bozulması, tekrar yapılması hem işgücü kaybına neden olmakta hemde tesviye ihtiyacı doğurmaktadır Bunlar sistemin sakıncalı yanlarıdır


4 KARIK SULAMA METODU


Sulama suyunun, bitki sıraları arasında eğim doğrultusunda açılan karıklara verilerek bitkilerin sulanmasına Karık Sulama metodu denmektedir


Uygulama şartları


Genellikle bütün sera bitkileri, sebzeler, meyve bahçeleri, bağlar, çilek ve benzeri bitkiler karık metoduyla sulanır Çok hafif bünyeli topraklar dışında bütün sulanabilir topraklarda bu sistem uygulanabilir Bu yöntemde de arazinin tesviye edilmesi gereklidir Diğer yüzey sulama yöntemlerine göre daha kontrollü bir sistemdir


Karık Sulama Eğimi


Bir karığın tarla başı kanalından itibaren başlangıç noktası ile son noktası arasında yükseklik farkının yüzde ile ifadesine karık sulama eğimi denir Karık sistemi için en uygun sulama eğimi, toprak bünyesine ve karığa verilecek su akışına göre seçilir En elverişli sulama eğimi % 02 ile % 2 arasındadır % 2 den fazla eğimler erozyona neden olur % 3 e kadar eğimli arazilerde karık sistemi uygulamak zorunluluğu var ise karık boyları kısa tutulmalıdır




Resim 6 Karık metodunda da arazi tesviyesi gereklidir


Bütün sulama yöntemlerinde eğim arttıkça sulama randımanı düşer


Karık tipleri


Karık tipleri, sulanacak bitki çeşidine ve toprak bünyesine göre;


a) Yüzlek karık


b) Normal Karık


c) Geniş karık olmak üzere üçe ayrılır


a) Yüzlek Karık: Sıraya ekilen, fakat diğer sıraya ekilen bitkilere göre daha sık ekilen şekerpancarı gibi yüzlek köklü bitkilerin sulanmasında kullanılır


b) Normal Karık: Orta ve derin köklü bütün bitkilerde kullanılır Ayçiçeği, mısır, çilek ve tüm sebzeler bu gruba girer


c) Geniş Karık: Geniş sıra aralıklarıyla ekilen derin köklü bitkilerin sulanmasında kullanılır Kabakgiller ve bostan bu grup bitkilerdendir


Karık aralıkları, sulanan bitkilerin sıra aralıklarına bağlı olarak farklılıklar gösterir Her bitki için tespit edilen sıralar arası uzaklık aynı zamanda karıklar arası uzaklıktır Meyve bahçeleri için durum biraz farklıdır burada ağaç sıra aralıkları geniş olduğundan, bu aralığın genişliğine, meyve ağacının çeşidine ve yaşına göre 2-8 metre arasında karık açılması gerekebilir




Resim 7 Yüzey sulama metotlarında su doğal akışıyla, herhangi bir enerji uygulanmadan tarlalara verilir


Karık Uzunluklarının belirlenmesinde; toprak bünyesi, sulama eğimi, uygulanacak su derinliği ve sulanaca k parselin uzunluğu etkili olur Bunlar değerlendirilerek karık uzunluğunun en fazla ne kadar olması gerektiği belirlenir Hafif bünyeli kumsal topraklarda genellikle daha kısa, ağır bünyeli killi topraklarda ise karıklar daha uzun yapılır Karık yöntemi ile sulamada kontrollü bir sulama yapılabilmesi için karık uzunluğunun iyi belirlenmesi gerekir Bunun için sulamadan hemen sonra karığın başında, ortalarında ve son kısımlarında nem çubuğu ile suyun hangi derinliğe kadar süzüldüğü kontrol edilir


Karığın başına daha çok son kısımlarına daha az su ulaşıyorsa, sulama normal olmamaktadır ve karık boyları kısaltılmalıdır Bunun tersi olur, karığın baş tarafına az son taraflarına daha çok su süzülmüş ise karığın boyu kısa demektir Uzatılması gerekir Karık boyunu uzatmaya imkan bulunmadığı durumlarda daha çok, kısaltmaya imkan bulunmadığı durumlarda daha az su vererek durum dengelenmelidir




Resim 8 Yapılan çalışmalar sonucu etkin olarak kullanılan su kaynağı




Resim 9 Drenaj bitkinin kök bölgesinde bulunan ve bitki gelişmesini durduran fazla suyun atılması işlemidir




Resim 10 Fazla su toprağın derinliklerindeki tuzun eriyerek tarla yüzeyine çıkmasına ve çoraklaşmaya neden olacağından DRENAJLA mutlaka atılmalıdır




Resim 11 Suyu en iyi değerlendirebilmek için sürekli araştırmalar yapılmaktadır


Sulama suyunun uygulanmasına gelince, sulama suyu tarla başı kanalından karıklara sifon tüpler, borular veya kapaklı borularla verilir Karıklara verilen su karık sonuna 20-30 metre kalınca tümden kesilir veya % 50 azaltılır Böylece karık sonunda yüzey drenaj kanalına gereksiz su akışı önlenmiş olur


Önceden arazi tesviyesi yapılmamışsa karıklarda yer yer göllenmeler görülür ve su karık sonuna güçlükle akar bu da sulama randımanının düşmesine neden olur


Kaynak:Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü


TEKNİK METİN YAZARLARI

Zir Yük Müh Dr Halil GÜNGÖR

Zir Yük Müh Abdullah ARAN

Zir Yük Müh Dr Hamdi KARAATA

Zir Yük Müh Doç Dr Sabri ŞENER

Zir Yük Müh Haluk ÜSTÜN

Zir Yük Müh Mustafa EYLEN

Zir Yük Müh Dr Karani ÖĞRETİR

Edİtör Zir Yük Müh Teoman ERENGİL