Çekim Ve Yapım Ekleri

Çekim ve Yapım Ekleri
A) İSİM ÇEKİM EKLERİ:
1) Çokluk Eki: İsimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirirler
Örnek: elmalar,çocuklar ,öğrenciler

2)Hal Ekleri:- i,-e,-den,-de ekleridir
Örnekler: Kitabı ver (belirtme hali)
Yola bak (Yönelme hali)
Evden geliyorum (Çıkma hali)
Sende kaldı (Bulunma hali)
Sıradan insanlarla işim olmaz(Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
Bunlar gözde çocuklardır(Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
Sudan sebeplerle yanıma gelme (Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)

3)İyelik ekleri: Eklendiği isimlerin kime ait olduğunu ifade eder
Örnek: Kitabım,kitabın, kitabı, kitabımız, kitabınız, kitapları iyelik eklerini, ismin başına benim, onun, bizim, sizin, onların zamirlerini getirerek bulabiliriz

4) İlgi ekleri (Tamlama Ekleri): “ın, in, un, ün” biçimindedirBelirtili isim tamlaması kurar
Örnek: kapı-n-ın kol-u , müdür-ün oda-sı

5)Eşitlik Eki: “-ca,-ce” biçimindedir
Örnek: Sence bu doğru mu?
Çocukça davranma

6)Ek eylem Ekleri: İsim soylu sözcükler yüklem yapma göreviyle kullanılan eklerdir
Örnek: iyi-y-im, iyi-sin, iyi-dir, iyi-y-iz, iyi-siniz, iyi-dirler
wwwforumsinsinet
B)FİİL ÇEKİM EKLERİ
1)Zaman ekleri (Bildirme Kipleri): Fiillerde hareketin yapıldığı zamanı bildirir
Örnek: gel-miş (Duyulan geçmiş zaman)
oku-du (görülen geçmiş zaman)
gid-i-yor (Şimdi geçmiş zaman )
yat-acak (Gelecek geçmiş zaman)
Şimdi gelir (Geniş geçmiş zaman)

2)Dilek kipleri: Fiillerde dilek, şart, istek, gereklilik… gibi anlamları karşılayabilmek için getirilen kip ekleridir
Örnek: Gider-se-m gelmem (Dilek-şart kipi)
Biraz daha oturayım (istek kipi)
Ders çalışalım (istek eki)
Artık git-meli-y-im (Gereklilik kipi)
Bunları da oku-sun (Emir eki)
Dışarı çıkın (Emir eki)

3)Şahıs Ekleri: Fiildeki eylemi gerçekleştiren şahsı belirtmek için getirilen eklerdir Fiillerde kip eklerinden sonra gelirler
Örnek: Geliyor-um, çalışmalı-sın, yaptı- okusak-k , üzülür-üz koşacak-sınız yürüdü-ler

YAPIM EKLERİ:
İsim ya da fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil türeten eklerdir Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını da türünü de değiştirir Her zaman çekim eklerinden önce gelir Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük ya da gövde denir Eğer sözcük yapım eki almışsa basit yapılıdır sözcük çekim eki olsa da basittir

1)İsimden İsim Yapım Ekleri: İsim kök veya gövdelerine eklenerek, yeni bir isim gövdesi oluşturan eklerdir

Lık: kömür-lük, göz-lük , kulak-lık …
lı: Şehir-li , para-lı , ağaç-lı , baş-lı …
sız: su-suz, para-sız, ev-siz,
cü: göz-cü, sanat-çı, yol-cu, simit-çi,
ce: Türk-çe İngiliz-ce
daş:Çağ-daş, arka-daş, yol-daş
üncü: üç-üncü beş-inci
msı: acı-msı ekşi-msi
cil: et-cil ben-cil insan-cıl
şın: sarı-şın
sal: kum-sal kadın-sal
ıt: yaş-ıt
cağız: kız-cağız çocuk-cağız
cık: az-ı-cık küçük-cük
tı: horul-tı cıvıl-tı

2)İsimden Fiil Yapan Ekler: İsim köklerine veya gövdelerine gelerek onlardan fiil türetir

la: su-la, taş-la, uğur-la
al: çok-al, az-al, dar-al
l: doğru-l, sivri-l
a: kan-a, yaş-a, tür-e, boş-a
ar: yaş-ar, mor-ar, sarı-ar
da: fısıl-da, horul-da, gürül-de
at: yön-et, göz-et
ık: geç-ik, bir-ik
ımsa: az-ımsa, benim-se,küçü(k)-mse
kır: fış-kır, hay-kır
lan: ev-len, rahat-la
laş: şaka-laş, der-leş, çocuk-laş
sa: su-sa, garip-se önem-se

3)Fiilden İsim Yapan Ekler: Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim yapan eklere denir

ca: düşün-ce, eğlen-ce
ocak-ecek: giyecek, yok-ocak, aç-ocak
ak: yat-ak, kaç-ak, dur-ak,
ga: böl-ge, bil-ge, süpür-ge,
gan: çalış-kan, unut-kan, kay-gan
gı: sev-gi, çal-gı, as-kı
gıç: bil-giç, dal-gıç, başlan-gıç
gın: yor-gun, bil-gin, bez-gin, bit-gin
ı,-i: yaz-ı, öl-ü, yap-ı, çat-ı, kok-u, doğ-u
ıcı-ici: yap-ıcı, gör-ücü, al-ıcı, sat-ıcı,
ık-ik: kes-ik, aç-ık, göç-ük,
ım-im: say-ım, seç-im, öl-üm, ölç-üm
ın-in: yığ-ın, ak-ın, tüt-ün, ek-in,
nç: gül-ünç, sev-inç
ıntı: es-inti, çık-ıntı, dök-üntü,
ır-er: gel-ir, gid-er, ok-ur,
ış: otur-uş, yürü-y-üş,
ıt: geç-it, yak-ıt, ölç-üt,
ma: gülmeyi severim , konuşmayı bil
mak: gelmek, gitmek
tı: belir-ti, kızar-tı,

Fiilden Fiil Yapan Ekler: Fiil soylu kelimelerden yeniden fiil yapan eklere denir

dır: gül-dür, yap-tır, koş-tur,
ala: kov-ala, silk-ele,
er: gider, çık-ar,
imsa: gül-ümse, an-ımsa,
ın: gez-in, gör-ün, sev-in, taşı-n,
r: kaç-ır, bat-ır, iç-ir,
ş: gör-üş, uç-uş, gül-üş,
t: uza-t, sap-ıt, korku-t, üşü-t,
ı: sev-il, kır-ıl, sat-ıl

EKLERLE İLGİLİ GENEL UYARILAR
1) “-i” 1tekil kişi ekiyle, bu eke benzeyen diğer ekler karıştırılmamalıdır
Örnek: Evi yandı (3tkiyelik eki)
Evi yaktı (İsmin –i hali)
Bu yapı Osmanlılardan kalmadır (Fiilden isim yeki)

2) Çekim ekleri eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmezFakat isim çekim eklerinden olan -de ve –den hal ekleri eğer sıfat olarak kullanılırsa yani sıfat yapımında görev alırsa o zaman ismin anlamını değiştirir ve yapım eki olur
Örnek: Okuldan geliyorum (Çıkma durum eki)
Senin gibi bir candan arkadaşım yok (Sıfat yaptığı için yapım ekidir)S İ
Yalandan bir kavga çıkardılar (Sıfat yaptığı için yapım ekidir) İ
Sıradan insanlarla işim olmaz(forumsinsinet)
Sende bir şeylerim kaldı(Bulunma durum eki)
Bunlar,gözde öğrencilerdir(Sıfat yaptığı için yapım ekidir)

3) 1Tekil kişi eki olan -m ile bu eke şekilce benzeyen diğer ekler birbiri ile karıştırılmamalıdır
Örnek: Seçimi kim kazandı? (Fiyapım eki)
Bir dilim ekmek verir misin? (Fiyeki)
Bu işten dilim çok yandı (1tkieki)
Sana saçımı süpürge ettim
Ama ben daha çok küçüğüm (Ek-fiil)
O benim kalemim (Tamlayan durum eki)
Beni bırakıp gitme küçüğüm (1kieki)

4) 2 kişi iyelik eki olan -n ile buna şekilce benzeyen diğer ekler karıştırılmamalıdır
Örnek: Aklın neredeydi? (2tkişi iyelik eki)
Bu yıl ekin ekmeyeceğiz (Fiye)
Buraya gelin (2çkişi emir eki)
Yurdun soruları bitmiyor (İlgi eki)
Turistler,bu yıl Türkiye’ye akın edecek (Fiye)

5) İsim-fiil eki olan -ma,-me ile ff yapan olumsuzluk eki karıştırılmamalıdır
Örnek: Yürümeyi severim(İsim-fiil)
Onunla biraz konuşmayı dene(İsim-fiil)
Artık benimle konuşma(Ffyapan olumsuzluk eki)
Peşimden gelme(Ff yapan olumsuzluk eki)

6) “L” fiilden fiil yapım ekiyle “L” isimden fiil yapım eki birbirine karıştırılmamalıdır
Örnek: Artık günler kısaldı(İfye)
Bardak kırıldı(Ffye)

7) “Ş”filden fiil yapım ekiyle (işteşlik eki), “ş” fiilden isim yapım eki (isim-fiil) birbiriyle karıştırılmamalıdır
Örnek: Hep birlikte gülüştüler(Ffye) (işteşlik eki)
Bakışların beni heyecanlandırıyor(Fiye) (isim-fiil)
Bu gülüşü,bu bakışı hiç unutmam(Fiye) (isim-fiil)
Bir süre öylece bakıştık(Ffye) (işteşlik eki)

Not: “-ş” karşılıklı ya da birlikte yapılma anlamı veriyorsa ff yani “işteşlik eki” dir

8) İsimden isim yapım eki olan “-cı” ile fiilden isim yapım eki ici birbiriyle karıştırılmamalıdır
Örnek: Yolcu var mı?(iiye)
Kalıcı bir işin yok mu?(fiye)

9) Fiilden isim yapım eki olan “-sal” ile isimden isim yapım eki olan “-sal” birbiriyle karıştırılmamalıdır
Örnek: Kumsal (iiye) Gör-sel (fiye)
Evren-sel (iiye) işit-sel (fiye)

10) İsimden fiil yapan “-imse” ile FFyapan “-imse” karıştırılmamalıdır
Örnek: Ben-imse (if) Gül-ümse (ff)
Öz-ümse (if) An-ımsa (ff)

11) Türkçede önce yapım eki sonra çekim eki gelir
Örnek: Kork-u-yor-um taşlıklar
Bunun istisnaları da olabilir
Annemsiz gitmem

12) Bir sözcük birden çok yapım eki alabilir
Örnek: Gözcülük, korkulu, dalgalı, ışıksız, örtülü…