Tarihde Türk Devletleri

Batı Karahanlılar Devleti


Karahanlı Devleti ikiye bölününce, Batı Karahanlı Hanlığı, Mâverâünehir ve Hocend'e kadar batı Fergana'yı içine almaktaydı Büyük Kağanın merkezi, önceleri Özkent, sonraları Semerkand oldu


Bu devletin ilk hükümdarı I Muhammed Han, 1052 senesinde vefat edince yerine kardeşi Ortak Kağan İzzü'l-umma Ebu İshak İbrahim Tavgaç Han geçti Tavgaç İbrahim Han, Doğu Karahanlılardan Şaş, İlak gibi hudut şehirleri ile Fergana'nın bir kısmını aldı İbrahim Han, âlim olup, iyi bir hükümdardı Devletin idaresi için lüzumlu kanunları tanzim edip, hırsızları tamamen ortadan kaldırdı Ahalinin menfaatlerini koruyup, piyasayı düzeltti Âlimlerin sohbetinde bulunup onların tasvibini almadan kanun koymadı İbrahim Han, Ortak Kağanken, devlet aleyhinde faaliyetlerde bulunan İsmâilîleri, dâhiyane bir siyasetle ortadan kaldırdı


İbrahim Han'dan sonra, oğlu Şemsü'l-Mülk Nasr hükümdar oldu Şaş ve Tünhas hâkimi Şuayb, yeni hükümdara isyan etti Nasr Han, bu isyanı bastırdı Bu karışıklıktan faydalanan Doğu Karahanlılar, İbrahim Han'ın zaptettiği yerleri geri almaya çalıştılar ise de, bu mücadele bir antlaşma ile sona erdi Daha sonra I Nasr Han, Selçuklular tarafından zaptedilen yerlerin alınması için bir hareket başlattı Fakat Melikşah'ın Semerkand'a gelmesiyle sulh yapılıp, akrabalık tesis edilerek meseleler halledildi Nasr Han da, âlimlere hürmet edip, ilim merkezleri inşa ettirdi Ticaretin gelişmesi için sosyal hayatın bütün lüzumlu müesseselerini içine alan iki ribat yaptırdı


1080 senesinde Nasr'ın vefatı üzerine, oğlu Ebu Şüca Hızır hükümdar oldu Hızır Han'ın saltanatı bir yıl kadar sürdü Yerine geçen Ahmed Han devrinde ulema ile hükümdar arasında bir anlaşmazlık oldu Bu sırada, Selçuklu Sultanı Melikşah, önce Buhara'yı sonra da Semerkand'ı zaptetti ve Ahmed Han'ı Özkend'de esir alıp İsfahan'a götürdü Bunun sonucu, Karahanlı ordusunun temelini teşkil eden Çiğil Türklerinin kumandanı Yakub bin Süleyman, Semerkand'a davet edilip hükümdar ilan edilerek, Selçuklulara karşı bir ayaklanma başlatıldı Bunun üzerine Melikşah, ikinci defa Semerkand seferine çıktı Bu sefer sonunda Karahanlı devleti, Selçuklulara bağlandı Karahanlı devlet adamları, Mesud bin Muhammed'i hükümdarlığa getirdi


Birinci Mesud'un hükümdarlığı devrine ait bir bilgi yoktur Mesud Han'dan sonra, Selçuklu sultanı Berkyaruk, arka arkaya üç hükümdar tayin etti Bunlardan üçücüsü olan Cebrâil Han, Selçuklu şehzadeleri arasındaki saltanat kavgalarından faydalanarak, Horasan'ı ele geçirmek istedi Bu sırada Horasan valisi olan Sencer, Tirmiz şehri için yapılan savaşı kazandı ve Cebrâil Han'ı esir alıp, 1102'de idam ettirdi Bu zaferden sonra Sultan Sencer, Mâverâünnehir'i yeniden teşkilatlandırdı Karahanlı sülalesinden olup, Selçuklu sarayında büyüyen yeğeni Muhammed bin Süleyman'ı Arslan Han ünvanıyla Semerkand'da büyük kağan ilan etti Dayısı Sultan Sencer'in yardımıyla isyanları bastıran II Muhammed Han, düşmanlarına karşı seferler düzenledi II Muhamed Han, saltanatının son zamanlarında felç oldu Çıkan iç isyanları bastırmak için Selçuklulardan yardım istedi Fakat yardım gelmeden isyanı bastırınca, Selçuklu yardımını geri çevirdi Bu durum Sultan Sencer'i kızdırdı 1130 senesinde Semerkand'a gelen Sultan Sencer, Muhammed Han'ı Merv'e götürdü Muhammed Han, 1132'de orada vefat etti


Sultan Sencer, Muhammed Han'ın ölümünden sonra Batı Karahanlı tahtına sırasıyla, Ebü'l-Meâlî el-Hasan bin Ali, Ebu Muzaffer İbrahim bin Süleyman ve Mahmud bin Muhammed'i tayin etti II Mahmud Han, Karahıtaylar'la 1137 senesi yazında Hocend yakınında yaptığı muharebeyi kaybedip Semerkand'a çekildi Karluklar ile ülke içinde anlaşmazlık çıkıp, Sultan Sencer'den yardım isteyince, Karluklar da Karahıtaylara müracaat etti Sultan Sencer ve II Mahmud Han, 8 Eylül 1141 tarihinde Katvan Muharebesi'nde Karahıtaylar'a yenilip, Horasan'a çekildiler Karahıtaylar, bütün Mâverâünnehir'i istila edip, Mahmud Han'ın kardeşi Ortak Kağan Tavgaç Buğra Han İbrahim bin Muhammed'i Büyük Kağan ilan ettiler III İbrahim Han, Karlıklar ile anlaşmazlığa düşünce, Buhara yakınlarındaki Kallabâz Muharebesinde öldürüldü Yerine geçen oğlu Mahmud Han, Horasan'a çekildi ve vefatına kadar orada kaldı Sultan Sencer'in ölümünden sonra Oğuzlar, II Mahmud Han'a hükümdarlık teklif ettiler O, önce oğlu Muhammed'i gönderdiyse de, bir süre sonra Oğuzlar'ın hükümdarı oldu Sultan Sencer'in eski kumandanlarından Nişabur valisi Müeyyeddevle Ay aba, 1163 yılında Horasan'ı ele geçirmek arzusuyla hareket edip, II Mahmud Han ve oğlu Muhammed'i esir alarak gözlerine mil çektirip hapse attırdı Baba-oğul, 1164 senesinde hapisteyken vefat ettiler II Mahmud ve iki oğlunun hapiste vefatları ile, Karahanlılar'ın hâkimiyeti Ali Tegin'in soyundan gelenlere geçti


III İbrahim Han'a halef olan Ali tegin ailesinden Ali bin Hasan, Karluklar ile mücadele edip, reisleri Paygu Han'ı öldürterek, onları iskâna mecbur ve askerlikten men etti Fakat bu hareketi isyanlara sebep oldu Ülkedeki isyanları Buhara'daki Hanefî âlimi Muhammed bin Ömer'in vasıtasıyla yatıştıran Ali Han, 1160 senesinde vefat edince, yerine kardeşi Ebü'l-Muzaffer Mesud bin Hasan geçti II Mesud Han, iç işlerini düzene soktu Sarayını âlim ve şairlere açıp ilmin hâmisi oldu 1178 yılında vefat eden II Mesud Han'ın yerine kardeşi Fergana hâkimi Hüseyin bin Hasan'ın oğlu İbrahim bin Hüseyin hükümdar oldu Önce Feryun'da, sonra da Semerkand'da hüküm süren IV İbrahim Han, Nuretüddünya ve'd-dîn Kılıç Tavgaç Küç Arslan Han ünvanlarıyla büyük kağan oldu Onun vefatıyla yerine oğlu 1204 senesinde büyük kağan oldu Osman Han, tedbirli bir insandı Önce Karahıtaylara tâbi olmasına rağmen, Müslüman Gurlular'ın, Moğollar tarafından yok edilmesini engellemek için gayret sarfetti Karahıtaylı saldırısına karşı Muhammed Harezmşah ile iyi ilişkiler kurdu Muhammed Harezmşah'ın kızı ile evlenip, âdet olduğu için bir yıl Harezm'de kaldı 1211 senesinde Semerkand'a dönen Osman Han, Karahıtaylar'ın gücünden çekinerek onlarla ittifak kurdu Bu hareketi, Muhammed Harezmşah'ın Mâverâünnehir'i almasına sebep oldu Yakalanan Osman Han, idam olundu (1212) Osman Han'ın ölümü ile, Batı Karahanlı Devleti sona erdi


Fergana Kağanlığı


1141 yılında Batı Karahanlı Devleti, Karahıtaylar'ın istilasına uğrayınca, Fergana'da merkezi Özkend olmak üzere müstakil bir Karahanlı devleti kuruldu İlk hükümdarı, Gelâleddünye ve'd-dîn Hüseyin bin Hasan olup, Fergana kağanları, Türkçe Tuğrul Kara Hakan ünvanını taşırlardı Ünvanlarında Türk kelimesi de kullanan Fergana Kağanlığı, 1211 veya 1212 senelerinde, Muhammed Harezmşah'ın tâbiiyetine girdi


Karahanlı Devleti, daha ilk kuruluş yıllarında, tarihî Türk devlet idaresi geleneğine uygun olarak iki büyük idarî kısma bölündü Bunlardan doğuda kalan kısmın başında hakan bulunur ve her türlü idarî yetkiyi elinde bulundururdu Batı kısmını ise hakanın hükümranlığı altında, aynı aileden bir han, ona bağlı olarak idare ederdi Karahanlı devlet teşkilatında, bu büyük ve ortak kağanın yanında, hanedana mensup dört alt kağan ile altı hükümdar vekili vardı Rütbeler, kademe kademe yükselme esasına göreydi Her rütbenin değişebilen ünvanları olurdu Türkçe ünvanların değişmesine rağmen, İslâmî ünvanlar değişmezdi Hükümdar vekilleri, İrken, Sagun, İnanç ünvanlarını taşırlardı Hükümdarların yanında "Yuğruş" denilen bakanlar kurulu bulunurdu Yüksek devlet memuriyetlerinde, başkumandana "subaşı", maliye bakanına "ağıcı", saray hâcibine "tayangu" veya "bitikçi" denirdi


Karahanlılar'da ordu: Selçuklular'da olduğu gibi başlıca dört ana bölümden meydana gelirdi Bunlar, saray muhafızları, hâssa ordusu, hanedan mensupları ile valiler ve diğer devlet adamlarının kuvvetleri, devlete bağlı Türk teşekküllerine mensup kuvvetlerdi


Kültür ve Medeniyet: Türk an'anesine göre kurulan Karahanlı Devleti, 10 asırda İslâmiyeti kabulüyle, ilk İslâmî Türk eserlerini meydana getirdi Hakanî Türkleri adını taşıyan Karahanlılar, Türkler'in millî kültür ve sanat geleneğini ve istidadının güçlü özelliklerini bütünüyle İslâma adayıp bu ilham ile yeni bir üslubun kurucusu oldular Karahanlı hükümdarlarının ilme hayranlığı, âlimlere saygısı ve onları korumaları neticesinde Türkistan, Mâverâünnehir şehirleri birer medeniyet, kültür beşiği haline geldi Doğu Karahanlılar devrinde Balasagunlu Yusuf Has Hâcib Kutadgu Bilig, Kaşgarlı Mahmud Dîvanü Lügati't-Türk, İmam-ı Ebü'l-Fütuh Abdülgafur Tarih-i Kaşgar adı ile, Türk dili, edebiyatı, kültürü ve tarihi için çok mühim eserler yazdılar


Büyük İslâm hukukçu ve âlimleri, Karahanlılar zamanında yetişti Bunlardan bazıları şunlardır: Burhâneddin Mergınânî, Şemsü'l-Eimme Serahsî, Şemsü'l-Eimme Hulvânî, Ebu Zeyd Debbüsî, Fahrü'l-İslâm Pezdevî, Sadrüşşehîd, Kâşânî, Ömer Nesefî, Sirâcüddîn Uşî


Şâh-i Türkistan denilen Ahmed Yesevî hazretleri, İslâm dininin göçebe Türkler arasında yayılmasına hizmet etmiş olup, bugün bile, Rusya, Bulgaristan, Çin ve İran'daki Türkler'in Türklüklerini ve İslâmlıklarını korumalarında tesiri vardır