|
Prof. Dr. Sinsi
|
İi.Dünya Savaşının Türkiye'ye Siyasi Ve Ekonomik Etkileri
b-) Kuzey Atlantik Paktına Katılma
Kollektif güvenlikte açılan gediği kapatma gayesiyle 4 Nisan 1949’da imzalanan Kuzey Atlantik Paktı ile kısmi güvenlik mekanizması oluşturulmuştur Bu sırada Türkiye Paktın dışında bırakılmıştır Paktın 19 Eylül 1950 tarihli toplantısında Türkiye ve Yunanistan’ın pakta katılma istekleri Akdenize kadar genişlemeyi üte devletler doğru bulmayarak redolunmuştur 1951 Ocak ayında ABD hükümeti Avrupa da Komünist tehlike arttığından bizzat kendisi paktın üyelerine telkinlerde bulunmuştur 20 Eylül 1951’de Ottowa toplantısına kabul edilmiş, Şubat 1952 de Türkiye ile Yunanistan eşit şartlarda üye olarak katılmışlardır
c-) Balkan İttifakı
II Dünya Savaşi’ndan önce Balkanlarda bariş ve güvenligi saglamak amaçli pakt, savaştan sonra kurulan II Balkan Ittifaki, Komünist Rus Emperyalizmine karşi savunma tedbiridir Her iki Balkan birligi de Türk-Yunan dostlugu üzerine gelişmiştir Ancak Kibris meselesi ile Türk-Yunan ilişkileri bozulunca ittifak önemini kaybeder
d-) Bağdat Paktı (Cento)
Türkiye ile Irak arasında 24 Şubat 1955 tarihinde Bağdat’ta imzalanmıştır Antlaşmaya, İngiltere ( 5 Nisan 1955), Pakistan ( 23 Eylül 1955), İran’da ( 11 Ekim 1955) katılmış ve ilk toplantı 22 Kasım’da Bağdat’ta yapılmıştır Pakt Amerikanın teşvikiyle kurulmuş, Amerikanın pakta katılması arzu edilmiş ama Arap aleminin tepkisi karşısında pakta katılmamıştır Paktın esas gayesi Orta Doğu barış ve güvenliği tesis etmek ve üye devletler arası sıkı iş birliğini sağlamaktı 14 Temmuz 1958’de ırak ihtilali ile yeni kurulan idare Bağdat Paktından ayrılmış ve bunun sonrasında paktın ismi değiştirilerek “Merkez Antlaşması Teşkilatı” kısaltılmışı ile Cento adını alır8
________________
8 Hamza Eroğlu, age , s270
e-) Kıbrıs Meselesi
Kıbrıs sorunu, 1954 yılının sonundan 1959 yılına kadar Türk Yunan Hükümetleri arasındaki resmi anlaşmazlık olarak sürmüştür Kıbrıslı Rumların Kıbrıs’ı Yunanistan’la birleştirmek (Enosis) konusu Yunan kamuoyunda da tersini gösterdi ve olay Yunan resmi makamlarınca da benimsendi Yunan resmi makamları meseleyi 1954 yılında Birleşmiş Milletlere getirdiler Siyasi komisyon konuyu inceleme lüzumu görmedi ve Yunan tezini redettiforumsinsinet
26 Ağustos1955’te Londra Konferansında Türkiye, İngiltere ve Yunanistan karşı karşıya geldiler Yunanlılar adanın kendilerine tabi olmasını istiyorlardı Dayadıkları temel prensip de adadaki nüfusun çoğunluğunun Rum olması idi Bu konferansta olumlu bir sonuç alınamadan dağıldı
1956 yılında adanın taksimi konusu gündeme gelir ve Türk kamuoyu bu tezi kabul eder 1958 yılında Kıbrıs’ta bunalım artar ve 1959 yılında Zurich’te iki devlet temsilcileri görüşür Rumlar Enosis’ten Türkler ise taksimden vazgeçtiler 16 Ağustos 1960’da Kıbrıs Cumhuriyeti ilan edildi Devlet iki cemaatin ortaklaşa yetki ve sorumluluklarına dayanmaktaydı
B ) İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NIN TÜRKİYE’YE EKONOMİK ETKİLERİ
1-) Savaş Yillarinda Türkiye’nin Ekonomisi
Savaşin içinde dogrudan yer almadigi halde oldukça yakininda yaşayan ve çeşitli yönleriyle savaş ekonomisi deneyimi geçiren Türkiye üzerinde bu dönemin etkileri çok farkli olmuştur Savaş boyunca yari seferberlik havasini devam ettirmiş ve yetişkin nüfusunun askere alinmasi üretim hacminde düşmelere neden olmuştur Savaş öncesinde başlayan planlama çalişmalari ve sinai yatirim programlar, savunma harcamalarinin bütçeye hakim olmasi nedeniyle ertelenmiş ve bu yillarda yeni yatirimlara girişmek yerine mevcut yatirimlari korunup işletilmesi temel politika olarak benimsenmiştir
Türkiye’nin ekonomik politikasını belirleyen temel metin, 1940 yılının başında çıkarılan ve hükümete ekonomiye müdahale konusunda sınırsız yetkiler veren “ Milli Korunma Kanunu” olmuştur Savaş ortaminin bir geregi olarak çikartilan ve savaş içindeki diger ülkelerinde aldigi önlemlerin bir benzeri olan bu yasayi, Devletçilik politikasinin bir uzantisi olarak yorumlamak gerekir Resmi bir politika olarak daha önce başlamiş olan devletçilikten uzaklaşma süreci savaş döneminde de bazi dalgalanmalarla devam etmiştir Ülke dişinda süren savaşin ve ülke içinde yer alan seferberlik ortaminin ekonomik etkileri önemlidir Bu baglamda deginilmesi gereken birinci konu, Türkiye’nin ihraç ürünlerine olan talebin artmiş olmasidir Bu diger bir deyişle, tarim kesiminin gelirlerinin artmasidir Ancak bu dönemde tarimsal üretim artmiş degil, tersine azalmiştir Bunun nedeni ise köylünün büyük çogunlugunun silah altina alinmiş olmasidir Savaş ekonomisi uygulamasinin yükünü küçük köylü çekerken, kazançli olan pazara dönük büyük çiftçi olmuştur Ikincisi, gelişmiş ülkelerin savaş içinde olmalari yani sira Milli Korunma Kanunu çerçevesinde getirilen diş ticaret kisitlari, ithalatin önemli ölçüde daralmasidir9 İthalatın ve yerli üretimin daralmasının yarattığı kıtlık ortamı, devletin seferberliği para basarak finanse etmesi çabası ile birleştiğinde enflasyon ortamı yaratmıştır Bu karaborsa spekülasyon ortamının sonucu ise, önemli bir sermaye birikim olmuştur Diğer bir deyişle, savaş döneminden karlı çıkan ticaret sermayesidir
Bu dönemde biriken olağan üstü servetleri vergileyerek seferberlik finansmanına katkıda bulunak amacıyla 1942 yılında “varlık vergisi” kanunu çıkartıldı Bu kanunla sermaye ve gelirlerinde yeni bir vergi alınarak acil askeri masraflar karşılanmak istemiştir İthal mallar ve ihtiyaç maddelerinde karaborsacılık ve vurgunculuk yaparak zenginleşmiş olanlardan, tüccarlardan ve aracılardan vergi almak ve böylece sıkıntı çeken dar gelirli sınıfları manenen tatmin etmek yoluna gidilmiştir Bu noktaya kadar savunulması kolaydı ancak, eleştiriler kanunun uygulanma şeklinden doğdu 10 Bu kanunun öncelikli gayr-i müslim azınlıklara uygulanarak Kurtuluş Savaşından beri süre gelen yerli tüccarların azınlıkların yerini alma politikasına katkıda bulunmuştur
Savaşin sona erdiginde çikartilan Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ( 11 Haziran 1945 ); radikal hükümler içeren ve bir toprak reformu niteliği taşıyan bu yasa, meclisten güçlükle geçirilmiş ve büyük tepkilere neden olmuştur Nitekim çıkarıldıktan hemen sonra tarım Bakanlığına bir toprak ağasının getirilmesi yoluyla fiilen uygulamadan kaldırıldı11
____________________
9 Haldun Gülalp, Gelişme Stratejileri ve Gelişme Ideolojileri, Ankara, 1983, s35
10 Kemal Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, (Sosyal-Ekonomik-Kültürel Temelleri), İstanbul, 1996, s110
11 Haldun Gülalp, age, s 37
Savaş döneminde ithalatin önemli derecede azalmasi ve buna karşilik ihracat gelirlerinin artmasi Türkiye'’in altin ve döviz rezervlerinin de birikimine yol açmiştir Ancak bu durum Amerika’daki gibi sinai gelişme açisinda olumlu etkilendigi halde Türkiye’de, toplumsal gelişme açisindan, tam tersi bir sonuç yaratmiştir Türkiye’de bir sanayi burjuvazisinin gelişmemiş olmasi ve sinai sermaye birikimini devletin yürütür olmasi bu durumun oluşmasinda etkilidir
II Savaş Sonrasi Dönemdeki Ekonomik Gelişmeler
Bu dönemde Türkiye, ABD önderliğinde yeniden kurulmakta olan dünya sistemi içinde bunalım öncesindeki konumunu yeniden alma süreci olarak değerlendirilebilir Bunalım döneminden alınan dersler değerlendiren gelişmiş kapitalist ülkeler açısından en önemli sorun,uluslar arası ve sermaye dolaşımını yeniden canlandırmak bunun sürekliliğini sağlayacak önlemler almak olmuştur Bu amaçla 1914 yılında Brettan Woods anlaşmasi ile kurulan Uluslararası Para Fonu (IMF) ile Dünya Bankası(IBRD), uluslar arası kapitalizmin işleyişini denetleyen üst organ olarak nitelendirilebilir Diğer bir kurumsal düzenleme, ABD Dış İşleri Bakanı Marshall’ın Avrupa’nın savaş yıkıntılarından kurtulup kalkınmasının kendi ülkesinin yararına olacağı ve bu amaçla yardımda bulunabilmek isteği ile başlayan Marshall Yardım Programıdır Türkiye’nin bu dönemdeki ekonomik yönelimi bu iki düzenleme doğrultusunda gelişecektir
Marshall yardım progr***** katılmayı amaçlayan Türkiye savaş sırasında devletçilik ilkesi doğrultusunda hazırlandığı planı uluslar arası konjoktör uyarınca, bu planı kaldırmış, yerine 1947 Türkiye İktisadi Kalkınma Planı diye bilinen ve gerçekte Marshall’a katılabilmek için sunacak metni hazırlamıştır 1947 planı tarım, haberleşme, sulama, enerji, demir-çelik, maden ve sanayi alanlarını temel etkinlik noktaları olarak kabul ediyor ve tarımsal gelişme üzerinde odaklaşıyordu Kaynak açısından plan dış kredilere dayanmaktadır Sonuç olarak Türkiye 1948’de yardım kaps***** alınarak OEEC’ye üye olmuştur Bu yolda CHP iktidarı tarafından başlatılan süreç, 1950 DP tarafından sürmüştür
Türkiye’ye Verilen Marshall Planı Yardımları 12
Devreler Umumi yardım Direkt Endirekt
1947-48 - - -
1948-49 5 milyar 953 milyon 49 milyon -
1949-50 3 milyar 510 milyon 58,5 milyon 74,5 milyon
1950-51 2 milyar 418 milyon 45 milyon 55 milyon
1951-52 937 milyon 22,5 milyon 47,5 milyon
Toplam Oran Askeri yardım
1947-48 - - 100 milyon
1948-49 49 milyon %0,83 95 milyon
1949-50 132,7 milyon %3,7 102 milyon
1950-51 100 milyon %4,1 150 milyon
1951-52 70 milyon %7,4 240 milyon
__________________
12 Duygu Sezer, “Türkiye’nin Ekonomik İlişkileri” Türk Dış Politikası (1919-1965) s484
III-) 1950 Yılından Sonra İzlenen Ekonomik Siyaset
CHP yerine gelen Demokrat Parti toplumda oluşan yani toplumsal ve ekonomik güçleri temsil ediyordu Yeni hükümetin ekonomik siyaseti, devletin ekonomik yaşamindaki etkinliklerini sinirlamak ve özel kesimin gelişmesini desteklemeye dayaniyordu 1950’den sonra “liberal” siyaset, devletçi uygulamayla genelde temelde ayniydi Liberal olmaktan çok “müdehaleci” bir nitelik taşiyordu Demokrat Partinin hükümet programlarinda tersini öne sürmesine karşin kamu kesimi üretimce egemen durumdaydi 13
Temel anlayış değişmemiş olmakla birlikte DP yönetimi altında kimi gelişmeler olmuştur İlk değişikliklerden biri plansız dönemin başlamasıdır Ekonomik hükümetin aldığı günlük ekonomik kararlara göre biçimlenmiştir Sonuç, iki yönlü bir “enflasyon” biçiminde gelişti Bir yandan “talep enflasyonu”, öte yandan “maliyet enflasyonu” 1958 yılında “ 4 Ağustos kararları” olarak bilinen önlem Türk Lirasının değerinin düşürülmesini kapsıyordu Fakat gerekli olan tüm önlemler alınmayınca ekonomik bunalım artar Bu zorluklar siyasi ve toplumsal tedirginlikle pekişir ve sonunda 27 Mayıs 1960 askeri eylemine yol açar 1950-60 döneminde ekonomi sanayileştirilmek istenmiş fakat tarımdan sanayiye yeterli kaynak aktarılmaması sonucunda gerçekleşememiştir 1960 lı yıllardan sonra Devlet Planlama Teşkilatı’nın kurulmasıyla tekrar planlı ekonomiye geçiş başlamış 1980’lere kadar 5 yıllık kalkınma planları devam etmiştir
C-) SONUÇ
II Dünya savaşinda Türkiye dogrudan yer almadigi halde stratejik konumu itibariyle savaşin siyasal, sosyal, ekonomik sonuçlarindan etkilenmiş, savaş sirasinda yaşadigi yalnizlik siyasetini aşmaya çalişmiştir Savaş sonrasinda Sovyet Rusya’nin Emperyalist baskilarina maruz kalmiş ve denge siyasetin ABD’ne yakinlaşmakla bu bunalimi aşmaya çalişmiştir Dünyada gelişen siyasal-ekonomik olaylara baglantili olarak bati siyasetinde yer almaya başlamiştir Savaşin getirdigi ekonomik yikintilari aşmak için ABD’den diş yardim saglamiş ve uluslar arasi ekonomik ortakliklarda yer almiştir Içte devletçilik siyaseti, çok partili yaşama geçişle yerini liberalizme birakmaya başlamiştir
__________________
13 Emre Kongar, İmparatorluktan günümüze Türkiye’nin toplumsal yapısı, cilt 1-2, İstanbul, 1995, s274-275
|