Dalgaların Oluşturduğu Kıyı Tipleri Nelerdir?

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-25-2012

Dalgaların Oluşturduğu Kıyı Tipleri Nelerdir?

DALGALAR
Dalga

deniz yüzeyindeki salınım hareketleridir

Deniz dibindeki depremlere ve volkanik faaliyetlere bağlı olarak oluşan dalgalara tsunami dalgaları denir

Dalgaları oluşturan nedenler;
Dünya’nın dönmesi

Rüzgârlar

Depremler

Denizaltı heyelanı

Volkanizma’dır

AkINTILAR
Deniz yüzeylerindeki suların

bulundukları yerlerden başka alanlara doğru taşınmasına akıntı denir

Akıntıların oluşmasına neden olan faktörler şunlardır:
a Yoğunluk farkıSıcaklık farkı: Yoğunluğu fazla olan soğuk sular

alttan sıcak su alanlarına doğru

yoğunluğu az olan sıcak sular

üstten soğuk su alanlarına doğru akarlar

Tuzluluk farkı: Yoğun olan tuzlu sular

alttan tatlı su bölgelerine doğru

yoğunluğu az olan tatlı sular ise üstten tuzlu su bölgelerine doğru akarlar

b Seviye farkıBeslenme kaynakları fazla olan denizlerin seviyeleri

beslenme kaynakları az olan denizlere göre fazladır

Örneğin

İstanbul ve Çanakkale boğazındaki akıntılar gibi

c Sürekli rüzgârlar: Okyanus ve denizlerdeki akıntıların en önemli nedeni

sürekli rüzgârlardır

Rüzgârların süresi ve şiddeti

akıntıların etkili olma süresi ve alanını etkiler

d Gel – git olayı: Deniz ve okyanuslardaki akıntıların oluşum sebeplerinden birisi de

gel – git olayıdır

Gel – git’in etkili olduğu kıyılarda şiddetli akıntılar

buna bağlı olarak aşınım ve birikim şekilleri oluşur

DALGA VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU KIYI ŞEKİLLERİFalezler (Yalıyarlar): Yüksek kıyılarda dalgaların etkisiyle kıyıların alt kısımları aşındırılır ve bazı oyuklar oluşur

Bu oyuklar büyüdüğü zaman tavanları çöker ve denize dik kıyılar meydana gelir

Bu dik kıyılara falez ya da yalıyar adı verilir
Ülkemizde

falezler en çok Karadeniz kıyılarında oluşmuştur

Çünkü

en dik kayılarımız Karadeniz kıyılarıdır

Hopa – Sarp kıyıları ile Cide – İnebolu kıyıları arasında ve Şile çevresinde falezli kıyıların en tipik örnekleri görülür

Akdeniz’de Teke ve Taşeli kıyılarında da falezler oluşmuştur

Kıyı Kumsalları (Plajlar): Dalga ve akıntıların etkileriyle kıyıdan koparılan malzemeler

bir müddet sonra sürtünme sonucu iyice ufalanır

incelir

Dalgalar bu küçülen malzemeleri alçak kıyılarda biriktirirler

Sonuçta kıyı kumsalları yani plajlar oluşmuş olur

Kıyı Okları ve Kordonları: Dalgalar ve kıyı akıntıları

taşıdıkları materyalleri özellikle koyların kenarında biriktirirler

Sonuçta kıyılarda çıkıntılar oluşur

Bunlara kıyı oku denir

Kıyı okları zamanla daha da genişler ve uzar

Bunlara da kıyı kordonu adı verilir

Kıyı okları ve kordonları

en belirgin olarak Çukurova

Göksu

Çarşamba ve Bafra deltalarında oluşmuştur

Lâgünler: Koyların önünde oluşan kıyı kordonları zamanla koyun önünü tamamen kapatır ve denizle olan bağlantısını keserek deniz kenarında bir göl oluşumuna sebebiyet verir

Böyle oluşan göllere lâgün ya da deniz kulağı denir

Türkiye’deki bütün delta ovalarında küçük lagünler oluşmuştur

Ayrıca

Büyük ve Küçük Çekmece Gölleri ile Durusu Gölü birer lagündür

Tombololar: Kıyı yakınındaki bir adanın bir kordonla kıyıya bağlanması sonucu oluşan yarım adalara tombolo denir

Türkiye’de Güney Marmara kıyılarındaki Kapıdağ Yarımadası tomboloya örnek olarak verilebilir

BAŞLICA KIYI TİPLERİ
a Fiyort Kıyılar: Buzul vadilerinin sular altında kalması sonucu oluşan kıyılardır

Bu kıyı tipine ait en güzel örnek

İskandinav Yarımadası’nın Atlas Okyanusu kıyılarıdır

Dünya’nın en büyük fiyordu Norveç’teki Soğne fiyordudur

b Skyer Kıyılar: Buzulların aşındırdığı tepeciklerle veya buzulların biriktirdiği moren yığınlarıyla şekillenmiş kıyılar sular altında kalınca yüzlerce adacık ortaya çıkar

Bu tür kıyılara skyer kıyılar denir

Baltık Denizi’nin kuzeydoğusunda bu tür kıyılar görülür

c Ria tipi kıyılar: Plâtoları yaran derin vadilerin sular altında kalmasıyla oluşan kıyılardır

Dünya’da en güzel örnekleri

Güneybatı İrlanda ve Kuzeybatı İspanya’da görülür

Ülkemizde’de Güneybatı Ege kıyıları

İstanbul ve Çanakkale boğazları ile Haliç

ria tipi kıyılara örnek olarak verilebilir

d Liman tipi kıyılar: Alçak kıyılardaki geniş vadilerin sular altında kalması ve bunların önünün kıyı setleriyle kapatılması sonucunda oluşmuştur

Dünya’daki en iyi örnekleri

Ukrayna’nın Karadeniz kıyılarında görülür

Ülkemizde de örnek olarak Büyük ve Küçük Çekmece kıyıları gösterilebilir

e Dalmaçya tipi kıyılar: Deniz sularının

kıyıya paralel uzanan dağlar arasındaki çukurluklara dolmasıyla oluşan kıyılardır

Dünya’daki en iyi örneği Adriya Denizi kıyılarında görülür

Ülkemizde de Kaş (Antalya) çevresinde bu tür kıyılara rastlanır

f Haliç (Estuar) tipi kıyılar: Gel – git olayı sonucunda akarsu ağızlarının aşındırılmasıyla oluşan ve huniye benzeyen kıyılardır

Dünya’nın en büyük halici Hamburg (bilgi yelpazesi) halicidir

Bunun yanında Londra

Elbe

Wesser

Thames

Evoş

Bordeaux ve Weischel haliçleri de Dünya’nın önemli haliçlerindendir

Bu haliçlerin hepsi

aynı zamanda gelişmiş birer limandır

g Boyuna kıyılar: Dağların denize paralel uzandığı yerlerde boyuna kıyılar görülür

Bu kıyılarda girinti ve çıkıntı son derece azdır

Karadeniz ve Akdeniz kıyıları bu tiptendir

h Enine kıyılar: Dağların denize dik uzandığı yerlerde enine kıyılar görülür

Bu kıyılarda girinti – çıkıntı son derece fazladır

Ege kıyıları bu tiptendir

08-25-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Dalgaların Oluşturduğu Kıyı Tipleri Nelerdir? Dalgaların Oluşturduğu Kıyı Tipleri Nelerdir? DALGALAR Dalga deniz yüzeyindeki salınım hareketleridir Deniz dibindeki depremlere ve volkanik faaliyetlere bağlı olarak oluşan dalgalara tsunami dalgaları denir Dalgaları oluşturan nedenler; Dünya’nın dönmesi Rüzgârlar Depremler Denizaltı heyelanı Volkanizma’dır AkINTILAR Deniz yüzeylerindeki suların bulundukları yerlerden başka alanlara doğru taşınmasına akıntı denir Akıntıların oluşmasına neden olan faktörler şunlardır: a Yoğunluk farkıSıcaklık farkı: Yoğunluğu fazla olan soğuk sular alttan sıcak su alanlarına doğru yoğunluğu az olan sıcak sular üstten soğuk su alanlarına doğru akarlar Tuzluluk farkı: Yoğun olan tuzlu sular alttan tatlı su bölgelerine doğru yoğunluğu az olan tatlı sular ise üstten tuzlu su bölgelerine doğru akarlar b Seviye farkıBeslenme kaynakları fazla olan denizlerin seviyeleri beslenme kaynakları az olan denizlere göre fazladır Örneğin İstanbul ve Çanakkale boğazındaki akıntılar gibi c Sürekli rüzgârlar: Okyanus ve denizlerdeki akıntıların en önemli nedeni sürekli rüzgârlardır Rüzgârların süresi ve şiddeti akıntıların etkili olma süresi ve alanını etkiler d Gel – git olayı: Deniz ve okyanuslardaki akıntıların oluşum sebeplerinden birisi de gel – git olayıdır Gel – git’in etkili olduğu kıyılarda şiddetli akıntılar buna bağlı olarak aşınım ve birikim şekilleri oluşur DALGA VE AKINTILARIN OLUŞTURDUĞU KIYI ŞEKİLLERİFalezler (Yalıyarlar): Yüksek kıyılarda dalgaların etkisiyle kıyıların alt kısımları aşındırılır ve bazı oyuklar oluşur Bu oyuklar büyüdüğü zaman tavanları çöker ve denize dik kıyılar meydana gelir Bu dik kıyılara falez ya da yalıyar adı verilir Ülkemizde falezler en çok Karadeniz kıyılarında oluşmuştur Çünkü en dik kayılarımız Karadeniz kıyılarıdır Hopa – Sarp kıyıları ile Cide – İnebolu kıyıları arasında ve Şile çevresinde falezli kıyıların en tipik örnekleri görülür Akdeniz’de Teke ve Taşeli kıyılarında da falezler oluşmuştur Kıyı Kumsalları (Plajlar): Dalga ve akıntıların etkileriyle kıyıdan koparılan malzemeler bir müddet sonra sürtünme sonucu iyice ufalanır incelir Dalgalar bu küçülen malzemeleri alçak kıyılarda biriktirirler Sonuçta kıyı kumsalları yani plajlar oluşmuş olur Kıyı Okları ve Kordonları: Dalgalar ve kıyı akıntıları taşıdıkları materyalleri özellikle koyların kenarında biriktirirler Sonuçta kıyılarda çıkıntılar oluşur Bunlara kıyı oku denir Kıyı okları zamanla daha da genişler ve uzar Bunlara da kıyı kordonu adı verilir Kıyı okları ve kordonları en belirgin olarak Çukurova Göksu Çarşamba ve Bafra deltalarında oluşmuştur Lâgünler: Koyların önünde oluşan kıyı kordonları zamanla koyun önünü tamamen kapatır ve denizle olan bağlantısını keserek deniz kenarında bir göl oluşumuna sebebiyet verir Böyle oluşan göllere lâgün ya da deniz kulağı denir Türkiye’deki bütün delta ovalarında küçük lagünler oluşmuştur Ayrıca Büyük ve Küçük Çekmece Gölleri ile Durusu Gölü birer lagündür Tombololar: Kıyı yakınındaki bir adanın bir kordonla kıyıya bağlanması sonucu oluşan yarım adalara tombolo denir Türkiye’de Güney Marmara kıyılarındaki Kapıdağ Yarımadası tomboloya örnek olarak verilebilir BAŞLICA KIYI TİPLERİ a Fiyort Kıyılar: Buzul vadilerinin sular altında kalması sonucu oluşan kıyılardır Bu kıyı tipine ait en güzel örnek İskandinav Yarımadası’nın Atlas Okyanusu kıyılarıdır Dünya’nın en büyük fiyordu Norveç’teki Soğne fiyordudur b Skyer Kıyılar: Buzulların aşındırdığı tepeciklerle veya buzulların biriktirdiği moren yığınlarıyla şekillenmiş kıyılar sular altında kalınca yüzlerce adacık ortaya çıkar Bu tür kıyılara skyer kıyılar denir Baltık Denizi’nin kuzeydoğusunda bu tür kıyılar görülür c Ria tipi kıyılar: Plâtoları yaran derin vadilerin sular altında kalmasıyla oluşan kıyılardır Dünya’da en güzel örnekleri Güneybatı İrlanda ve Kuzeybatı İspanya’da görülür Ülkemizde’de Güneybatı Ege kıyıları İstanbul ve Çanakkale boğazları ile Haliç ria tipi kıyılara örnek olarak verilebilir d Liman tipi kıyılar: Alçak kıyılardaki geniş vadilerin sular altında kalması ve bunların önünün kıyı setleriyle kapatılması sonucunda oluşmuştur Dünya’daki en iyi örnekleri Ukrayna’nın Karadeniz kıyılarında görülür Ülkemizde de örnek olarak Büyük ve Küçük Çekmece kıyıları gösterilebilir e Dalmaçya tipi kıyılar: Deniz sularının kıyıya paralel uzanan dağlar arasındaki çukurluklara dolmasıyla oluşan kıyılardır Dünya’daki en iyi örneği Adriya Denizi kıyılarında görülür Ülkemizde de Kaş (Antalya) çevresinde bu tür kıyılara rastlanır f Haliç (Estuar) tipi kıyılar: Gel – git olayı sonucunda akarsu ağızlarının aşındırılmasıyla oluşan ve huniye benzeyen kıyılardır Dünya’nın en büyük halici Hamburg (bilgi yelpazesi) halicidir Bunun yanında Londra Elbe Wesser Thames Evoş Bordeaux ve Weischel haliçleri de Dünya’nın önemli haliçlerindendir Bu haliçlerin hepsi aynı zamanda gelişmiş birer limandır g Boyuna kıyılar: Dağların denize paralel uzandığı yerlerde boyuna kıyılar görülür Bu kıyılarda girinti ve çıkıntı son derece azdır Karadeniz ve Akdeniz kıyıları bu tiptendir h Enine kıyılar: Dağların denize dik uzandığı yerlerde enine kıyılar görülür Bu kıyılarda girinti – çıkıntı son derece fazladır Ege kıyıları bu tiptendir