Çöller Ve Özellikleri Nelerdir?

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-25-2012

Çöller ve Özellikleri Nelerdir?

Çöller
Yeryüzünün yedide birini kaplayan çöller yaşamın olanaksız olduğu bölgelerden sayılır

Bununla birlikte yeryüzünün en etkileyici doğa parçaları arasında bazı çöller de vardır

Buralarda yaşayan hayvan ve bitkiler bölgeye uyum sağlayarak varlıklarını sürdürmeyi başarmışlardır

Bölgede yaşayan insanlar ise vahalar oluşturarak ve hayvancılık yaparak geçimlerini sağlamaktadırlar

Bu kurak arazide sulama yoluyla gerçek cennetler oluşturmak olanaklıdır

Bugün pek çok çölden petrol ve değerli madenler çıkarılmaktadır

Yaşama Düşman Bir Ortam
Yeryüzünün en kurak

bitkileri çok az ya da hiç olmayan bölgelerine çöl denir

Çölün en önemli özelliği buharlaşmanın yağış miktarından daha çok oluşudur

Tam çöllerde 11-12 ay süren bir kuraklık döneminden sonra 10 mm’den az bir yağış görülür

Gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkı çok büyüktür; bu fark +58 derece ile –10 derece arasında değişir

Bu yüksek sıcaklık farkı kayaların parçalanmasına yol açar

Böylece dağlar giderek birer moloz yığınına dönüşür

Sıcaklık değişmeleri kûm ve toz fırtınalarına neden olur

Kûm tanecikleriyle yüklü rüzgarlar önlerine çıkan kayaları yontup biçimlerini değiştirir

Yağmur yağdıktan sonra suların akıp gideceği yataklar olmadığından bunlar çeşitli yerlerdeki düzlüklerde birikir ve güçlü buharlaşmanın etkisiyle Cezayir ve Namibia’daki gibi tuz gölleri ortaya çıkar

Çöllerin Dağılımı
Çölün en ayırt edici özelliği olan kuraklık çeşitli nedenlerden kaynaklanır

Çöller bulundukları yerlere göre alize ya da dönence çölleri

iç çöller ya da kıta çölleri ve kıyı çölleri biçiminde sınıflandırılır

Alize çölleri neredeyse tüm yeryüzünü çepeçevre saran bir kuşak oluşturur

Bunlar ekvatoral alçak basınç kuşağının her iki yanında uzanan yüksek basınç bölgesinde yer alır

Ekvator’da ısınan hava yükselerek kuzey ya da güneydoğuya yönelirken karşı akımlara yol açar

Bunların bir bölümü yere doğru inerek alçalır ve böylece içlerindeki nem oranı yüzde 10’un altına düşer

Bunlar üstünden geçtikleri alanlara kuraklık getirir

Büyük Sahra ya da Arabistan Yarımadası’ndaki çöllerde sürekli bu tür rüzgarlar eser

Denizden esen alize rüzgarları ise Antiller’de olduğu gibi

yüksek oranda nem taşır ve yağışa neden olur

Kıtaların içindeki çöllerin az yağış almasının nedeni denize çok uzak olmaları ve önlerinde bulunan sıradağların yağış yüklü bulutların ilerlemesini engellemesidir

Kışların çok soğuk geçtiği bu tür çöllere örnek olarak Gobi verilebilir

Kıtaların batısında yer alan kıyı çöllerinin ortaya çıkış nedeni soğuk okyanus akıntılarıdır

(Örneğin Afrika’nın güneybatısındaki Benguela Akıntısı ile Güney Amerika’nın batısındaki Humboldt Akıntısı

) Bu tür soğuk okyanus akıntıları hava sıcaklığının 6 C’ye kadar düşmesine neden olur; bu nedenle denizden esen rüzgarlar içlerindeki nemi kıyıya ulaşamadan deniz üstünde boşaltmak zorunda kalır

Bu tür çöllere örnek olarak Namib ve Atacama verilebilir

Sahra:Yeryüzünün En Büyük Çölü
Sahra 8 milyon km2’lik yüzölçümüyle alize çöllerinin en büyüğüdür

Erg adı da verilen kûm çölü

genel kanının tersine bütün çölün yalnızca beşte birini kaplar

Onun dışında kalan yerler kaya ve molozlardan oluşur

Sahra’da Tibesti ve Ahaggar gibi

yükseklikleri 3

265 m’yi bulan dağlar da vardır

Buraları görece daha çok yağış alan ve göçebelerin yazın konaklamalarına elverişli yerlerdir

Buna karşılık Sahra’nın bazı yerlerine arka arkaya 10 yıl yağmur düşmediği olur

Yağışlar mineralleri yıkayıp götürmediği ve bitkiler onları tüketmemiş olduğu için

çölün zemini mineral besinler açısından çok zengindir

Bunun için

uzun süreli kuraklığı atlatmayı beceren tohum taneleri kısa ve güçlü sağanaklar biçiminde yağan ilk yağmurlarda hemen kök salıp çiçek açar ve birkaç gün içinde olgunlaşır

Çöllerin Yeşil Adaları: Vahalar
Çöllerde kilometrekareye düşen insan sayısı bir kişiden daha azdır

İnsanlar genellikle vahalarda yaşarlar

Vahalar ulaşılabilir bir yer altı ya da yerüstü su kaynağının yapay biçimde korunarak buraya getirilmesi ya da yer altı kaynak sularının doğal biçimde yüzeye çıkmasıyla oluşur

Sahra’daki vahalar 8

000 km2’lik bir alanı

yani çöl alanının binde 1’ini kaplar

Buralarda daha çok hurma ağaçları yetiştirilir

Ayrıca burada yaşayanların gereksinimini karşılayacak kadar darı

mısır

meyve ve sebze ekilir

Çöl gemisi olarak da adlandırılan develeri ve keçi kılından çadırlarıyla bir otlaktan ötekine gidip gelen göçebeler

yüzyıllar boyunca vahalarda yerleşik yaşayıp tarımla uğraşanlar üstünde egemenlik kurmuşlardır

Bu göçebeler genellikle Sahra’daki Tuaregler gibi aynı zamanda taşımacılık yapan savaşçı topluluklardır

Uygarlık Geliyor
Uçak ve öteki ulaşım araçlarının ortaya çıkmasıyla kervanlarla yapılan ticaret ve taşımacılık önemini yitirmiş ve Sahra’daki göçebelerin çoğu yerleşik yaşama geçmiştir

Ekolojik dengeleri çok duyarlı olan ve gitgide kalabalıklaşan vahalar çölün genişleyerek kendilerini yutma tehlikesiyle karşı karşıyadır

Bir zamanlar çöl şövalyeleri olarak adlandırılan insanlar artık ya petrol kuyularında

kömür

uranyum ocaklarında ya da çöl kıyısında kurulmuş sanayi tesislerinde çalışmaktadır

Yabancı gezginler de çölü keşfetmiştir

Eski çağlarda insanlar düşünceleriyle baş başa kalmak için çöllere çekilirken

bugün uygarlık yorgunu Avrupalılar çölde serüven gezilerine çıkmaktadır

08-25-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Çöller Ve Özellikleri Nelerdir? Çöller ve Özellikleri Nelerdir? Çöller Yeryüzünün yedide birini kaplayan çöller yaşamın olanaksız olduğu bölgelerden sayılır Bununla birlikte yeryüzünün en etkileyici doğa parçaları arasında bazı çöller de vardır Buralarda yaşayan hayvan ve bitkiler bölgeye uyum sağlayarak varlıklarını sürdürmeyi başarmışlardır Bölgede yaşayan insanlar ise vahalar oluşturarak ve hayvancılık yaparak geçimlerini sağlamaktadırlar Bu kurak arazide sulama yoluyla gerçek cennetler oluşturmak olanaklıdır Bugün pek çok çölden petrol ve değerli madenler çıkarılmaktadır Yaşama Düşman Bir Ortam Yeryüzünün en kurak bitkileri çok az ya da hiç olmayan bölgelerine çöl denir Çölün en önemli özelliği buharlaşmanın yağış miktarından daha çok oluşudur Tam çöllerde 11-12 ay süren bir kuraklık döneminden sonra 10 mm’den az bir yağış görülür Gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkı çok büyüktür; bu fark +58 derece ile –10 derece arasında değişir Bu yüksek sıcaklık farkı kayaların parçalanmasına yol açar Böylece dağlar giderek birer moloz yığınına dönüşür Sıcaklık değişmeleri kûm ve toz fırtınalarına neden olur Kûm tanecikleriyle yüklü rüzgarlar önlerine çıkan kayaları yontup biçimlerini değiştirir Yağmur yağdıktan sonra suların akıp gideceği yataklar olmadığından bunlar çeşitli yerlerdeki düzlüklerde birikir ve güçlü buharlaşmanın etkisiyle Cezayir ve Namibia’daki gibi tuz gölleri ortaya çıkar Çöllerin Dağılımı Çölün en ayırt edici özelliği olan kuraklık çeşitli nedenlerden kaynaklanır Çöller bulundukları yerlere göre alize ya da dönence çölleri iç çöller ya da kıta çölleri ve kıyı çölleri biçiminde sınıflandırılır Alize çölleri neredeyse tüm yeryüzünü çepeçevre saran bir kuşak oluşturur Bunlar ekvatoral alçak basınç kuşağının her iki yanında uzanan yüksek basınç bölgesinde yer alır Ekvator’da ısınan hava yükselerek kuzey ya da güneydoğuya yönelirken karşı akımlara yol açar Bunların bir bölümü yere doğru inerek alçalır ve böylece içlerindeki nem oranı yüzde 10’un altına düşer Bunlar üstünden geçtikleri alanlara kuraklık getirir Büyük Sahra ya da Arabistan Yarımadası’ndaki çöllerde sürekli bu tür rüzgarlar eser Denizden esen alize rüzgarları ise Antiller’de olduğu gibi yüksek oranda nem taşır ve yağışa neden olur Kıtaların içindeki çöllerin az yağış almasının nedeni denize çok uzak olmaları ve önlerinde bulunan sıradağların yağış yüklü bulutların ilerlemesini engellemesidir Kışların çok soğuk geçtiği bu tür çöllere örnek olarak Gobi verilebilir Kıtaların batısında yer alan kıyı çöllerinin ortaya çıkış nedeni soğuk okyanus akıntılarıdır (Örneğin Afrika’nın güneybatısındaki Benguela Akıntısı ile Güney Amerika’nın batısındaki Humboldt Akıntısı) Bu tür soğuk okyanus akıntıları hava sıcaklığının 6 C’ye kadar düşmesine neden olur; bu nedenle denizden esen rüzgarlar içlerindeki nemi kıyıya ulaşamadan deniz üstünde boşaltmak zorunda kalır Bu tür çöllere örnek olarak Namib ve Atacama verilebilir Sahra:Yeryüzünün En Büyük Çölü Sahra 8 milyon km2’lik yüzölçümüyle alize çöllerinin en büyüğüdür Erg adı da verilen kûm çölü genel kanının tersine bütün çölün yalnızca beşte birini kaplar Onun dışında kalan yerler kaya ve molozlardan oluşur Sahra’da Tibesti ve Ahaggar gibi yükseklikleri 3265 m’yi bulan dağlar da vardır Buraları görece daha çok yağış alan ve göçebelerin yazın konaklamalarına elverişli yerlerdir Buna karşılık Sahra’nın bazı yerlerine arka arkaya 10 yıl yağmur düşmediği olur Yağışlar mineralleri yıkayıp götürmediği ve bitkiler onları tüketmemiş olduğu için çölün zemini mineral besinler açısından çok zengindir Bunun için uzun süreli kuraklığı atlatmayı beceren tohum taneleri kısa ve güçlü sağanaklar biçiminde yağan ilk yağmurlarda hemen kök salıp çiçek açar ve birkaç gün içinde olgunlaşır Çöllerin Yeşil Adaları: Vahalar Çöllerde kilometrekareye düşen insan sayısı bir kişiden daha azdır İnsanlar genellikle vahalarda yaşarlar Vahalar ulaşılabilir bir yer altı ya da yerüstü su kaynağının yapay biçimde korunarak buraya getirilmesi ya da yer altı kaynak sularının doğal biçimde yüzeye çıkmasıyla oluşur Sahra’daki vahalar 8000 km2’lik bir alanı yani çöl alanının binde 1’ini kaplar Buralarda daha çok hurma ağaçları yetiştirilir Ayrıca burada yaşayanların gereksinimini karşılayacak kadar darı mısır meyve ve sebze ekilir Çöl gemisi olarak da adlandırılan develeri ve keçi kılından çadırlarıyla bir otlaktan ötekine gidip gelen göçebeler yüzyıllar boyunca vahalarda yerleşik yaşayıp tarımla uğraşanlar üstünde egemenlik kurmuşlardır Bu göçebeler genellikle Sahra’daki Tuaregler gibi aynı zamanda taşımacılık yapan savaşçı topluluklardır Uygarlık Geliyor Uçak ve öteki ulaşım araçlarının ortaya çıkmasıyla kervanlarla yapılan ticaret ve taşımacılık önemini yitirmiş ve Sahra’daki göçebelerin çoğu yerleşik yaşama geçmiştir Ekolojik dengeleri çok duyarlı olan ve gitgide kalabalıklaşan vahalar çölün genişleyerek kendilerini yutma tehlikesiyle karşı karşıyadır Bir zamanlar çöl şövalyeleri olarak adlandırılan insanlar artık ya petrol kuyularında kömür uranyum ocaklarında ya da çöl kıyısında kurulmuş sanayi tesislerinde çalışmaktadır Yabancı gezginler de çölü keşfetmiştir Eski çağlarda insanlar düşünceleriyle baş başa kalmak için çöllere çekilirken bugün uygarlık yorgunu Avrupalılar çölde serüven gezilerine çıkmaktadır