Akarsuların Aşındırma Ve Biriktirme Sonucunda Oluşturdukları Şekiller Nelerdir?

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-25-2012

Akarsuların Aşındırma ve Biriktirme Sonucunda Oluşturdukları Şekiller Nelerdir?

1 Vadiler
a

Boğaz Vadi (Yarma Vadi): Yüksek dağ sıralarını enine yarıp geçen akarsular bu tür vadiler oluştururlar

Vadilerin yamaçları oldukça diktir ve vadi dardır

Türkiye’de

Kızılırmak

Yeşilırmak

Fırat

Sakarya

Seyhan ve Göksu nehirleri ile Zap suyu böyle vadilerden akarlar

b

Kanyon Vadi: Yamaçlardaki farklı aşınma sonucu

basamaklı bir biçimde oluşan vadi tipidir

Yamaçlar oldukça dik ve derindir

Genellikle kolay aşınabilen kalın kalker tabakaları içerisinde oluşurlar

Kanyon vadiler

Türkiye’de pek yaygın değildir

Akdeniz Bölgesi’ndeki Göksu vadisinde kanyonlar görülür

c

Çentik (Kertik) Vadi: Akarsu yatağında aşındırma derine doğru sürüyorsa “V” şekilli vadiler oluşur

Bu tür vadilere çentik vadi adı verilir

Çentik vadiler ülkemizde en yaygın olan vadi tipleridir

Dağlık alanlarda bu tür vadilere sıkça rastlanır

d

Yatık yamaçlı vadi: Farklı aşınma sonucunda farklı yükseklikteki yamaçlara sahip olan vadi tipidir

Akarsu yatağının eğiminin azaldığı yerlerde görülür

e

Tabanlı vadi: Akarsu aşındırmasının ileri safhalarında oluşan vadi şeklidir

Vadi tabanı ova özelliği kazanır

Vadi yamaçları iyice yatıklaşır ve belirginliğini kaybeder

Türkiye’de özellikle Batı Anadolu’da bu tür vadiler yaygındır

2 Menderesler
Akarsular

eğimlerinin azaldığı yerlerde kıvrılarak akarlar

Hem aşındırma

hem de biriktirme sonucunda

bu kıvrımlar daha da genişleyerek menderesleri oluştururlar

Hem aşındırma hem biriktirme şeklidir

Mendereslerde yana aşındırma fazla olduğu için sık sık yatak değiştirirler

Ülkemizde

ovaların tabanlarında ve olgun vadilerdeki akarsular menderesler çizerek akarlar

Menderesler oluşturan bir akarsuyun;
Yatak eğimi azalmıştır

Akarsu hızı azalmıştır

Uzunluğu artmıştır

Aşındırma gücü azalmıştır

Biriktirme faaliyetleri yaygındır

3 Kırgıbayır (Badlands)Şiddetli yağmurların oluşturduğu selinti suları

bitki örtüsünün bulunmadığı ve kolay aşınabilen arazileri aşındırır

Bunun sonucunda

arazi yüzeyi girintili çıkıntılı bir görüntü alır

Bu tür arazilere kırgıbayır adı verilir

Kırgıbayır

özellikle sağanak yağışların görüldüğü

yarı kurak bölgelerde daha sık meydana gelir

Türkiye’de

İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır

4 Çağlayan ve Çavlanlar (Şelaleler)
Akarsu yataklarında

bazen bazı tabakalar aşınmaya karşı farklı direnç gösterirler

Bunun sonucunda da basamaklar oluşur

İşte

akarsuların bu basamaklardan akan kısımlarına çağlayan adı verilmektedir

Eğer basamaklar yüksekçe ve düşen su miktarı fazla ise

böyle kısımlar da çavlan veya şelale olarak isimlendirilir

Ülkemizdeki en tanınmışları

Manavgat Çağlayanı ile Düden

Muradiye ve Gürlevik şelaleleridir

Çağlayan ve çavlanlarda suların yüksekten düştüğü kısım aşınırsa

derin oyuklar oluşur

Bu oyuklara dev kazanı adı verilir
5 PeribacalarıVolkanik arazilerde

selinti sularının

aşınmaya karşı farklı dirençteki tabakaları aşındırması sonucunda oluşan şekillerdir

Oluşumunda volkanik tüflü arazi

sel ve yağmur suları

bitki örtüsünün az olması ve rüzgar etkilidİR

Türkiye’de Nevşehir

Ürgüp

Göreme

Avanos çevresinde yaygındır

6 Peneplen (Yontukdüz)
Akarsuların ve akarsularla birlikte diğer dış kuvvetlerin

yeryüzünü aşındırması sonucunda deniz seviyesinde hafif dalgalı düzlükler oluşur

Bunlara peneplen (yontukdüz) adı verilir

Ülkemiz yeryüzü şekilleri IV

jeolojik zamanın başlarında toptan yükseldiği için

iç kısımlarda peneplen izlerini görmek mümkündür

AKARSULARIN BİRİKTİRMESİYLE OLUŞAN YER ŞEKİLLERİ
AKARSULARDA BİRİKTİRME
Akarsuların biriktirme yapabilmesi için;
– Eğimin azalması

Suyun azalması
– Akarsu hızının azalması

Akarsu yükünün artması
gereklidir

Bu faktörler bir arada olunca

akarsuyun gücü azalır ve biriktirme başlar

AKARSU BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
1 Birikinti Konileri ve Yelpazeleri
Dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsular

taşıdıkları materyalleri eğimin azaldığı yerlerde yarım koni şeklinde biriktirirler

Bunlara birikinti konisi denir

Akarsuların taşıdıkları maddeler ince ise

geniş bir alana yelpaze gibi yayılırlar

Bunlara da birikinti yelpazesi denir

Ülkemizde dağ eteklerinde

bu tip şekillere sıkça rastlanır

2 Dağ Eteği Ovaları Dağ eteğinde

eğimin azaldığı yerlerde meydana gelen birikinti konileri ve yelpazelerinin zamanla yanlara doğru büyüyerek birleşmeleri sonucu oluşan ovalardır

Bursa ovası

Uludağ’ın eteğinde oluşmuş bir dağ eteği ovasıdır

3 Dağ İçi Ovaları Dağ içlerinde

eğimin azaldığı yerlerde

akarsuyun taşıdığı malzemeleri biriktirmesi sonucu oluşan düzlüklerdir

Engebeli ülkelerde daha fazla oluşur

Malatya

Muş

Elazığ ovaları bu şekilde oluşmuşlardır

4 Taban Seviyesi Ovaları
Akarsuların denize yaklaştıkları yerlerde taşıma gücü azdır

Böyle (bilgi yelpazesi) yerlerde akarsular

taşıdıkları malzemeleri biriktirirler ve ova yüzeyini alüvyal dolgu alanı haline getirirler

Böyle oluşan düzlüklere taban seviyesi ovası veya alüvyal taşkın ovası denir

5 Delta Ovaları Akarsuların taşıdıkları malzemeleri

deniz içerisinde biriktirmesi sonucu

üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir

Bunlara delta ovası adı verilir

Delta ovalarının oluşabilmesi için

Akıntıların olmaması

Akarsu yükünün fazla olması
Gel – git genliğinin az olması
Kıyının sığ olması gerekir
Türkiye’de birçok delta ovası vardır

Başlıcaları Çukurova

Bafra ve Çarşamba ovalarıdır

6 Taraçalar (Sekiler) Alüviyal tabanlı vadi üzerindeki akarsuların

yeniden canlanarak

yatağını kazması sonucunda oluşan yüksekte kalmış eski vadi tabanlarıdır

Türkiye’de

çeşitli zamanlarda epirojenik hareketler görüldüğü için

vadiler boyunca taraçalar görülür

7 Kûm Adacıkları
Akarsu eğiminin azaldığı ve yatağın genişlediği yerlerde

taşınan alüvyonlar ve kumlar küçük adacıklar şeklinde biriktirilir

Bunlara kûm adacıkları denir

08-25-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Akarsuların Aşındırma Ve Biriktirme Sonucunda Oluşturdukları Şekiller Nelerdir? Akarsuların Aşındırma ve Biriktirme Sonucunda Oluşturdukları Şekiller Nelerdir? 1 Vadiler a Boğaz Vadi (Yarma Vadi): Yüksek dağ sıralarını enine yarıp geçen akarsular bu tür vadiler oluştururlar Vadilerin yamaçları oldukça diktir ve vadi dardır Türkiye’de Kızılırmak Yeşilırmak Fırat Sakarya Seyhan ve Göksu nehirleri ile Zap suyu böyle vadilerden akarlar b Kanyon Vadi: Yamaçlardaki farklı aşınma sonucu basamaklı bir biçimde oluşan vadi tipidir Yamaçlar oldukça dik ve derindir Genellikle kolay aşınabilen kalın kalker tabakaları içerisinde oluşurlar Kanyon vadiler Türkiye’de pek yaygın değildir Akdeniz Bölgesi’ndeki Göksu vadisinde kanyonlar görülür c Çentik (Kertik) Vadi: Akarsu yatağında aşındırma derine doğru sürüyorsa “V” şekilli vadiler oluşur Bu tür vadilere çentik vadi adı verilir Çentik vadiler ülkemizde en yaygın olan vadi tipleridir Dağlık alanlarda bu tür vadilere sıkça rastlanır d Yatık yamaçlı vadi: Farklı aşınma sonucunda farklı yükseklikteki yamaçlara sahip olan vadi tipidir Akarsu yatağının eğiminin azaldığı yerlerde görülür e Tabanlı vadi: Akarsu aşındırmasının ileri safhalarında oluşan vadi şeklidir Vadi tabanı ova özelliği kazanır Vadi yamaçları iyice yatıklaşır ve belirginliğini kaybeder Türkiye’de özellikle Batı Anadolu’da bu tür vadiler yaygındır 2 Menderesler Akarsular eğimlerinin azaldığı yerlerde kıvrılarak akarlar Hem aşındırma hem de biriktirme sonucunda bu kıvrımlar daha da genişleyerek menderesleri oluştururlarHem aşındırma hem biriktirme şeklidir Mendereslerde yana aşındırma fazla olduğu için sık sık yatak değiştirirler Ülkemizde ovaların tabanlarında ve olgun vadilerdeki akarsular menderesler çizerek akarlar Menderesler oluşturan bir akarsuyun; Yatak eğimi azalmıştır Akarsu hızı azalmıştır Uzunluğu artmıştır Aşındırma gücü azalmıştır Biriktirme faaliyetleri yaygındır 3 Kırgıbayır (Badlands)Şiddetli yağmurların oluşturduğu selinti suları bitki örtüsünün bulunmadığı ve kolay aşınabilen arazileri aşındırır Bunun sonucunda arazi yüzeyi girintili çıkıntılı bir görüntü alır Bu tür arazilere kırgıbayır adı verilir Kırgıbayır özellikle sağanak yağışların görüldüğü yarı kurak bölgelerde daha sık meydana gelir Türkiye’de İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır 4 Çağlayan ve Çavlanlar (Şelaleler) Akarsu yataklarında bazen bazı tabakalar aşınmaya karşı farklı direnç gösterirler Bunun sonucunda da basamaklar oluşur İşte akarsuların bu basamaklardan akan kısımlarına çağlayan adı verilmektedir Eğer basamaklar yüksekçe ve düşen su miktarı fazla ise böyle kısımlar da çavlan veya şelale olarak isimlendirilir Ülkemizdeki en tanınmışları Manavgat Çağlayanı ile Düden Muradiye ve Gürlevik şelaleleridir Çağlayan ve çavlanlarda suların yüksekten düştüğü kısım aşınırsa derin oyuklar oluşur Bu oyuklara dev kazanı adı verilir 5 PeribacalarıVolkanik arazilerde selinti sularının aşınmaya karşı farklı dirençteki tabakaları aşındırması sonucunda oluşan şekillerdirOluşumunda volkanik tüflü arazisel ve yağmur sularıbitki örtüsünün az olması ve rüzgar etkilidİR Türkiye’de Nevşehir Ürgüp Göreme Avanos çevresinde yaygındır 6 Peneplen (Yontukdüz) Akarsuların ve akarsularla birlikte diğer dış kuvvetlerin yeryüzünü aşındırması sonucunda deniz seviyesinde hafif dalgalı düzlükler oluşur Bunlara peneplen (yontukdüz) adı verilir Ülkemiz yeryüzü şekilleri IV jeolojik zamanın başlarında toptan yükseldiği için iç kısımlarda peneplen izlerini görmek mümkündür AKARSULARIN BİRİKTİRMESİYLE OLUŞAN YER ŞEKİLLERİ AKARSULARDA BİRİKTİRME Akarsuların biriktirme yapabilmesi için; – Eğimin azalması Suyun azalması – Akarsu hızının azalması Akarsu yükünün artması gereklidir Bu faktörler bir arada olunca akarsuyun gücü azalır ve biriktirme başlar AKARSU BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ 1 Birikinti Konileri ve Yelpazeleri Dağ yamaçlarından düzlüğe inen akarsular taşıdıkları materyalleri eğimin azaldığı yerlerde yarım koni şeklinde biriktirirler Bunlara birikinti konisi denir Akarsuların taşıdıkları maddeler ince ise geniş bir alana yelpaze gibi yayılırlar Bunlara da birikinti yelpazesi denir Ülkemizde dağ eteklerinde bu tip şekillere sıkça rastlanır 2 Dağ Eteği Ovaları Dağ eteğinde eğimin azaldığı yerlerde meydana gelen birikinti konileri ve yelpazelerinin zamanla yanlara doğru büyüyerek birleşmeleri sonucu oluşan ovalardır Bursa ovası Uludağ’ın eteğinde oluşmuş bir dağ eteği ovasıdır 3 Dağ İçi Ovaları Dağ içlerinde eğimin azaldığı yerlerde akarsuyun taşıdığı malzemeleri biriktirmesi sonucu oluşan düzlüklerdir Engebeli ülkelerde daha fazla oluşur Malatya Muş Elazığ ovaları bu şekilde oluşmuşlardır 4 Taban Seviyesi Ovaları Akarsuların denize yaklaştıkları yerlerde taşıma gücü azdır Böyle (bilgi yelpazesi) yerlerde akarsular taşıdıkları malzemeleri biriktirirler ve ova yüzeyini alüvyal dolgu alanı haline getirirler Böyle oluşan düzlüklere taban seviyesi ovası veya alüvyal taşkın ovası denir 5 Delta Ovaları Akarsuların taşıdıkları malzemeleri deniz içerisinde biriktirmesi sonucu üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir Bunlara delta ovası adı verilir Delta ovalarının oluşabilmesi için Akıntıların olmaması Akarsu yükünün fazla olması Gel – git genliğinin az olması Kıyının sığ olması gerekir Türkiye’de birçok delta ovası vardır Başlıcaları Çukurova Bafra ve Çarşamba ovalarıdır 6 Taraçalar (Sekiler) Alüviyal tabanlı vadi üzerindeki akarsuların yeniden canlanarak yatağını kazması sonucunda oluşan yüksekte kalmış eski vadi tabanlarıdır Türkiye’de çeşitli zamanlarda epirojenik hareketler görüldüğü için vadiler boyunca taraçalar görülür 7 Kûm Adacıkları Akarsu eğiminin azaldığı ve yatağın genişlediği yerlerde taşınan alüvyonlar ve kumlar küçük adacıklar şeklinde biriktirilir Bunlara kûm adacıkları denir