Osmanlı'da Harf İnkilabı Reformu

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-25-2012

Harf Devrimi’nin Atatürk’ün yaptığı devrimler arasında en yoğun ve uzun hazırlık dönemine ihtiyaç duyulan devrim olduğu bilinir

Aslında harf devrimi (belki daha doğru ifadeyle yazıda reform) yapma fikri ilk olarak 1862 yılında Münif Paşa tarafından ortaya atılmıştır

Mehmet Tahir Münif Paşa
Sultan Abdülhamid’in “Siyasi Hatıralarım” isimli 1974 baskısı kitabına göre Abdülhamid de

“Halkımızın büyük cehaletine sebep

okuma yazma öğrenimindeki güçlüktür

Belki bu işi kolaylaştırmak için Latin harflerini kabul etmek yerinde olur” demiştir

İşin tuhafı aynı Abdülhamid’in “devletin resmi dili Arapça olmalıdır” dediği de bilinir

Demek istediğimiz şu:
Latin harflerine dayalı Türk alfabesi

üzerinde uzun süre kafa yorulan

dönemin basınında çok tartışılan

o nedenle de yaşama geçirildiği tarihe kadar fikri altyapısı tamamlanmış olan bir devrimin ürünüdür

Hatta Latin alfabesine dayalı Türk alfabesine geçme fikrini Atatürk’ün

daha Erzurum Kongresi bitince kendisine söylemiş olduğunu Mazhar Müfit Kansu anılarında bildirmektedir

Ancak aynı Atatürk’ün bu devrimi gerçekleştirmek için uzunca bir süre beklediği -hatta Falih Rıfkı Atay’a göre- 1928’e kadar geciktiği de bir gerçektir

Nitekim Atay

gazeteci Hüseyin Yalçın’ın kendisine 1923’te “Latin yazısına niçin geçilmediğini” sormasına Atatürk’ün kızdığını ve “Bana vakitsiz bir iş yaptırmak istiyordu” dediğini Türk Dili Dergisi’nin Ağustos 1958 tarihli sayısında bildirmektedir

Falih Rıfkı Atay’ın o yazısı:
“Nitekim şartların olgunlaştığını görünce Atatürk harekete geçti

Alfabe komisyonunda ben de üye idim

Komisyonda yazı değiştirmek lazım mı değil mi tartışmasını çabuk atlatmıştık

Fakat harflerin seçilmesine yalnız Türk kelimelerini esas tutanlarla Osmanlıca’daki yabancı (Arapça

Farsça

O

E

) kelimelerin bütün söyleniş haklarını verecek harfler ve işaretler bulundurmak fikrini ileri sürenler arasında anlaşmazlık uzun sürdü

Biz Türkçü ve Türkçeciler sade bir alfabe istiyorduk

Arap söyleyişinin de

eğer Arapça kelimeler dilde kalacaksa

bu yeni kalıp içinde eriyip kaybolmasının doğru olduğunu iddia ediyorduk

(Örneğin) “q” harfini bu sebeple reddetmiştik

Türkçe kelimeler için “k” harfi yetiyordu

”
(Oktay Ekşi 08042007)
***
Bir travmanın 130 yıllık hikâyesi
Travma yaşattığı iddia edilen Atatürk devrimleri özellikle de Harf İnkılabı

bu topraklara gökten zembille inmedi

I

Dünya Savaşı nda ordunun telgraf görüşmeleri bile Latin harfleriyle yapılıyordu

İşte Latin harfleriyle Türkçenin 130 yıllık serüveni

Türk tarihinde ilk kez Latin harfleriyle yazılan Türkçe metin

III

Selim dönemine uzanır

Avrupa’yı sarsan Fransız Devrimi’nin yapıldığı 1789 yılında tahta çıkan 3

Selim

saray hizmetinde görevlendirmek için Fransız mimar Antoine Ignace Melling i

nam-ı diğer Melling Paşa yı himayesi altına aldı

Kısa sürede Türkçeyi söken yetenekli mimar

hiçbir zaman Arapça harfleri öğrenmedi

İstanbul da ki ilk işi padişahın kız kardeşi Hatice Sultan ın Ortaköy deki sarayını restore etmekti

Ancak ortada bir sorun vardı; namahrem olduğu için Hatice Sultan ın karşısına geçip yüz yüze görüşemezdi

O da düşüncelerini sultana Türkçe olarak Latin harfleriyle kaleme aldı

Hatice Sultan da Melling in mektuplarına yine Latin harfleriyle yazılmış Türkçe pusulalarla yanıt verdi

Bu sıra dışı tecrübe

Osmanlı toplumundaki kadın-erkek ilişkilerindeki bariyerler yüzünden ortaya çıksa da

çok geçmeden Osmanlı aydınları arasında dilde reform ve yeni alfabe tartışmaları su yüzüne çıktı

Osmanlı da modernleşme ve yenileşme hareketinin start aldığı Tanzimat Dönemi nden (1839-1876) Cumhuriyet e kadar geçen sürede alfabede reform yapmak için çok farklı görüş ortaya çıktı

Macit Paşa gibi Ermeni alfabesini kullanmayı önerenlerden

Orhun ve Uygur alfabesine dönmeyi teklif edenlere kadar çeşit çeşit görüşün sahipleri

entelektüel dünyada boy gösteriyordu

Aslına bakılacak olursa Tanzimat ın ilk dönemlerindeki hakim görüş

Arap harfleri üzerinde reform yapılması ve Avrupa dillerinde olduğu gibi sözcüğü oluşturan harflerin ayrı ayrı yazılmasıydı

Ancak bu görüş zaman içinde Latin alfabesine geçiş yönünde evrim geçirdi

Örneğin 1857 de yazdığı bir kitapla Arap harflerinin ıslahı düşüncesine katılanlardan Azerbaycanlı yazar şair Mirza Feth Ali Ahundzade

bir süre sonra bunun mümkün olmadığına karar verdi

Bundan sonra Tiflis ten Sadrazam Ali Paşa ya gönderdiği bir mektupta Latin harflerine bir an önce geçilmesinin doğru bir karar olacağını bildirdi

Bu öneriler imparatorluk içinde karşılıksız kalmıyordu

1869 yılında Eski ve Modern Türkler kitabında Türklerin

Turan ve Aryan ırklarının karışımı olduğunu iddia eden Nâzım Hikmet in dedesi Polonya kökenli Konstantin Bojentiski diğer adıyla Mustafa Celaleddin Paşa da

Latin alfabesine geçilmesini savunuyor

hatta kızına Latin harflerle Türkçe mektuplar yazıyordu

Nazım Hikmet ve Dedesi Mustafa Celaleddin Paşa
CEHALETİN SEBEBİ
Birinci Meşrutiyet i 1876 da ilan ederek anayasal düzeni kabul eden Sultan 2

Abdülhamit in de Arap harfleriyle okuma ve yazmanın zorluğunu dile getirdiği bir sır değildi

Ali Vehbi Bey tarafından Fransızca çevrilerek yayımlanan Siyasi Hatıratım isimli kitabında Abdülhamit “Halkımızın büyük cehaletine sebep

okuma yazma öğrenimindeki güçlüktür

Bu güçlüğün nedeni ise harflerimizdir

” der ve bu soruna çözüm olarak “Belki bu işi kolaylaştırmak için Latin alfabesini kabul etmek yerinde olur

” ifadesini kullanır

Ancak Latin harflerini kullanma konusunda oldukça olumlu bir yaklaşım sergileyen Abdülhamit in

Mustafa Kemal in gösterdiği cesareti o günün şartları altında göstermesi mümkün olmadı ve bu konuda saltanatı boyuncu hiçbir girişim sergilemedi

2

Abdülhamit in 1908 de İkinci Meşrutiyet i ilan ederek ikinci kez açmak zorunda kaldığı Meclis in önüne gelen konulardan biri yine alfabe sorunuydu

Doktor Musullu Davut imzalı bir kitapçık

o zamanki Mebusan (Milletvekili) Meclisi ne bir tasarı olarak sunulmuş ve Latin harflerinin kabulü teklif edilmişse de bu tasarı

o dönemin heyecanı içerisinde gerekli dikkati çekmemişti

Daha sonraları İstepan Karayan ın ve Binbaşı Hidayet İsmail in Latin harfleri üzerindeki teklifleri de Meclis in yeterince dikkatini çekmekten uzak kaldı

TÜRKÇE GAZETE EÇAS
Her ne kadar Şeyhüslamlık makamı 1910 yılında Kuran ın Latin harfleriyle yazılamayacağını

bu nedenle de hiçbir İslam ülkesinde Latin harflerinin kullanılamayacağı konusunda bir fetva verse de bu fetvadan tam yedi yıl önce Sofya da Jön Türk muhalifi Şahin Kolonya tarafından çıkarılan Drita (Aydınlık) isimli Arnavutça gazetede Latin harfleriyle yazılan Türkçe makalelere rastlanıyordu

Şeyhüslamlığın fetvasından bir yıl sonra ise bugün Makedonya sınırları içinde bulunan Manastır kentinde Latin harfleriyle basılan ilk Türkçe gazete yayın hayatına merhaba dedi

İttihat ve Terakki muhalifi Zekeriya Sami tarafından kısa bir süre yayımlanan haftalık Eças (Esas olarak okunuyor) isimli dört sayfalık bu gazetenin yarısı Arap

diğer yarısı ise Latin harfleriyle çıkıyordu

Latin harfleriyle yazılan Türkçe metinde daha önceki denemelerde olduğu gibi Fransızca dil kurallarına göre Türkçe yazılıyordu

Örneğin u sesini çıkarmak için Fransızcadaki gibi o ve u harfleri yan yana konuyordu

Ç harfinin de Fransızca da s sesine karşılık geldiğini hatırlatmakta fayda var

Fiyatı 10 para olan ve Beynelmilel Ticaret Matbaası tarafından basılan bu gazeteden günümüze sadece üçüncü sayısından bir kopya kaldı

Latin harflerinin kullanımına karşı olan İttihat ve Terakki Partisi

Birinci Dünya Savaşı yıllarında Enver Paşa nın kendisinin icat ettiği ve Arapça harflerinin Latin harfleri gibi ayrı sıralandığı bir imla sistemini uygulamaya koydu

Başarısız olan bu girişime İsmet Paşa gibi komutanlar da savaş sırası bir inkılap yapmanın doğru olmayacağı nedeniyle karşı çıkmıştı

İsmet Paşa yazdığı bir mektupta “Bu büyük eserinizi zaferden sonra tatbik etmek üzere şimdilik ertelerseniz

” diyerek Enver Paşa ya nazikçe itirazını iletmişti

Bu olaydan sonra özellikle Avrupa cephesindeki Türk birlikleri resmi telgraf yazışmalarında Latin harflerini kullanmaya başladı

Hatta Berlin e ziyarete giden Talat Paşa

İstanbul a çektiği telgrafı Latin alfabesi esasına göndermekte bir mahsur görmedi

Harflerle ilgili tartışmalar Kurtuluş Savaşı ndan sonra da bitmedi

İzmir in kurtuluşundan beş ay sonra Lozan Antlaşması ndan dört ay önce toplanan İzmir İktisat Kongresi nde (17 Şubat-4 Mart 1923) işçi delegelerinden İzmirli Nazmi ve iki arkadaşı Latin harflerine bir an önce geçilmesi için öneride bulundu

Genel Kurul da okunan teklif

Kongre Başkanı Kazım Karabekir in bu girişimi kınaması ve Latin yazısını kabul etmeyi Hıristiyanlaşmakla eşit görmesi üzerine geçiştirildi

ta ki Mustafa Kemal Paşa nın 1 Kasım 1928 tarihinde harf devrimini yapmasına kadar

Alıntı

08-25-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Osmanlı'da Harf İnkilabı Reformu Harf Devrimi’nin Atatürk’ün yaptığı devrimler arasında en yoğun ve uzun hazırlık dönemine ihtiyaç duyulan devrim olduğu bilinir Aslında harf devrimi (belki daha doğru ifadeyle yazıda reform) yapma fikri ilk olarak 1862 yılında Münif Paşa tarafından ortaya atılmıştır Mehmet Tahir Münif Paşa Sultan Abdülhamid’in “Siyasi Hatıralarım” isimli 1974 baskısı kitabına göre Abdülhamid de “Halkımızın büyük cehaletine sebep okuma yazma öğrenimindeki güçlüktür Belki bu işi kolaylaştırmak için Latin harflerini kabul etmek yerinde olur” demiştir İşin tuhafı aynı Abdülhamid’in “devletin resmi dili Arapça olmalıdır” dediği de bilinir Demek istediğimiz şu: Latin harflerine dayalı Türk alfabesi üzerinde uzun süre kafa yorulan dönemin basınında çok tartışılan o nedenle de yaşama geçirildiği tarihe kadar fikri altyapısı tamamlanmış olan bir devrimin ürünüdür Hatta Latin alfabesine dayalı Türk alfabesine geçme fikrini Atatürk’ün daha Erzurum Kongresi bitince kendisine söylemiş olduğunu Mazhar Müfit Kansu anılarında bildirmektedir Ancak aynı Atatürk’ün bu devrimi gerçekleştirmek için uzunca bir süre beklediği -hatta Falih Rıfkı Atay’a göre- 1928’e kadar geciktiği de bir gerçektir Nitekim Atay gazeteci Hüseyin Yalçın’ın kendisine 1923’te “Latin yazısına niçin geçilmediğini” sormasına Atatürk’ün kızdığını ve “Bana vakitsiz bir iş yaptırmak istiyordu” dediğini Türk Dili Dergisi’nin Ağustos 1958 tarihli sayısında bildirmektedir Falih Rıfkı Atay’ın o yazısı: “Nitekim şartların olgunlaştığını görünce Atatürk harekete geçti Alfabe komisyonunda ben de üye idim Komisyonda yazı değiştirmek lazım mı değil mi tartışmasını çabuk atlatmıştık Fakat harflerin seçilmesine yalnız Türk kelimelerini esas tutanlarla Osmanlıca’daki yabancı (Arapça Farsça OE) kelimelerin bütün söyleniş haklarını verecek harfler ve işaretler bulundurmak fikrini ileri sürenler arasında anlaşmazlık uzun sürdü Biz Türkçü ve Türkçeciler sade bir alfabe istiyorduk Arap söyleyişinin de eğer Arapça kelimeler dilde kalacaksa bu yeni kalıp içinde eriyip kaybolmasının doğru olduğunu iddia ediyorduk (Örneğin) “q” harfini bu sebeple reddetmiştik Türkçe kelimeler için “k” harfi yetiyordu” (Oktay Ekşi 08042007) * Bir travmanın 130 yıllık hikâyesi Travma yaşattığı iddia edilen Atatürk devrimleri özellikle de Harf İnkılabı bu topraklara gökten zembille inmedi I Dünya Savaşı nda ordunun telgraf görüşmeleri bile Latin harfleriyle yapılıyordu İşte Latin harfleriyle Türkçenin 130 yıllık serüveni Türk tarihinde ilk kez Latin harfleriyle yazılan Türkçe metin III Selim dönemine uzanır Avrupa’yı sarsan Fransız Devrimi’nin yapıldığı 1789 yılında tahta çıkan 3 Selim saray hizmetinde görevlendirmek için Fransız mimar Antoine Ignace Melling i nam-ı diğer Melling Paşa yı himayesi altına aldı Kısa sürede Türkçeyi söken yetenekli mimar hiçbir zaman Arapça harfleri öğrenmedi İstanbul da ki ilk işi padişahın kız kardeşi Hatice Sultan ın Ortaköy deki sarayını restore etmekti Ancak ortada bir sorun vardı; namahrem olduğu için Hatice Sultan ın karşısına geçip yüz yüze görüşemezdi O da düşüncelerini sultana Türkçe olarak Latin harfleriyle kaleme aldı Hatice Sultan da Melling in mektuplarına yine Latin harfleriyle yazılmış Türkçe pusulalarla yanıt verdi Bu sıra dışı tecrübe Osmanlı toplumundaki kadın-erkek ilişkilerindeki bariyerler yüzünden ortaya çıksa da çok geçmeden Osmanlı aydınları arasında dilde reform ve yeni alfabe tartışmaları su yüzüne çıktı Osmanlı da modernleşme ve yenileşme hareketinin start aldığı Tanzimat Dönemi nden (1839-1876) Cumhuriyet e kadar geçen sürede alfabede reform yapmak için çok farklı görüş ortaya çıktı Macit Paşa gibi Ermeni alfabesini kullanmayı önerenlerden Orhun ve Uygur alfabesine dönmeyi teklif edenlere kadar çeşit çeşit görüşün sahipleri entelektüel dünyada boy gösteriyordu Aslına bakılacak olursa Tanzimat ın ilk dönemlerindeki hakim görüş Arap harfleri üzerinde reform yapılması ve Avrupa dillerinde olduğu gibi sözcüğü oluşturan harflerin ayrı ayrı yazılmasıydı Ancak bu görüş zaman içinde Latin alfabesine geçiş yönünde evrim geçirdi Örneğin 1857 de yazdığı bir kitapla Arap harflerinin ıslahı düşüncesine katılanlardan Azerbaycanlı yazar şair Mirza Feth Ali Ahundzade bir süre sonra bunun mümkün olmadığına karar verdi Bundan sonra Tiflis ten Sadrazam Ali Paşa ya gönderdiği bir mektupta Latin harflerine bir an önce geçilmesinin doğru bir karar olacağını bildirdi Bu öneriler imparatorluk içinde karşılıksız kalmıyordu 1869 yılında Eski ve Modern Türkler kitabında Türklerin Turan ve Aryan ırklarının karışımı olduğunu iddia eden Nâzım Hikmet in dedesi Polonya kökenli Konstantin Bojentiski diğer adıyla Mustafa Celaleddin Paşa da Latin alfabesine geçilmesini savunuyor hatta kızına Latin harflerle Türkçe mektuplar yazıyordu Nazım Hikmet ve Dedesi Mustafa Celaleddin Paşa CEHALETİN SEBEBİ Birinci Meşrutiyet i 1876 da ilan ederek anayasal düzeni kabul eden Sultan 2 Abdülhamit in de Arap harfleriyle okuma ve yazmanın zorluğunu dile getirdiği bir sır değildi Ali Vehbi Bey tarafından Fransızca çevrilerek yayımlanan Siyasi Hatıratım isimli kitabında Abdülhamit “Halkımızın büyük cehaletine sebep okuma yazma öğrenimindeki güçlüktür Bu güçlüğün nedeni ise harflerimizdir” der ve bu soruna çözüm olarak “Belki bu işi kolaylaştırmak için Latin alfabesini kabul etmek yerinde olur” ifadesini kullanır Ancak Latin harflerini kullanma konusunda oldukça olumlu bir yaklaşım sergileyen Abdülhamit in Mustafa Kemal in gösterdiği cesareti o günün şartları altında göstermesi mümkün olmadı ve bu konuda saltanatı boyuncu hiçbir girişim sergilemedi 2 Abdülhamit in 1908 de İkinci Meşrutiyet i ilan ederek ikinci kez açmak zorunda kaldığı Meclis in önüne gelen konulardan biri yine alfabe sorunuydu Doktor Musullu Davut imzalı bir kitapçık o zamanki Mebusan (Milletvekili) Meclisi ne bir tasarı olarak sunulmuş ve Latin harflerinin kabulü teklif edilmişse de bu tasarı o dönemin heyecanı içerisinde gerekli dikkati çekmemişti Daha sonraları İstepan Karayan ın ve Binbaşı Hidayet İsmail in Latin harfleri üzerindeki teklifleri de Meclis in yeterince dikkatini çekmekten uzak kaldı TÜRKÇE GAZETE EÇAS** Her ne kadar Şeyhüslamlık makamı 1910 yılında Kuran ın Latin harfleriyle yazılamayacağını bu nedenle de hiçbir İslam ülkesinde Latin harflerinin kullanılamayacağı konusunda bir fetva verse de bu fetvadan tam yedi yıl önce Sofya da Jön Türk muhalifi Şahin Kolonya tarafından çıkarılan Drita (Aydınlık) isimli Arnavutça gazetede Latin harfleriyle yazılan Türkçe makalelere rastlanıyordu Şeyhüslamlığın fetvasından bir yıl sonra ise bugün Makedonya sınırları içinde bulunan Manastır kentinde Latin harfleriyle basılan ilk Türkçe gazete yayın hayatına merhaba dedi İttihat ve Terakki muhalifi Zekeriya Sami tarafından kısa bir süre yayımlanan haftalık Eças (Esas olarak okunuyor) isimli dört sayfalık bu gazetenin yarısı Arap diğer yarısı ise Latin harfleriyle çıkıyordu Latin harfleriyle yazılan Türkçe metinde daha önceki denemelerde olduğu gibi Fransızca dil kurallarına göre Türkçe yazılıyordu Örneğin u sesini çıkarmak için Fransızcadaki gibi o ve u harfleri yan yana konuyordu Ç harfinin de Fransızca da s sesine karşılık geldiğini hatırlatmakta fayda var Fiyatı 10 para olan ve Beynelmilel Ticaret Matbaası tarafından basılan bu gazeteden günümüze sadece üçüncü sayısından bir kopya kaldı Latin harflerinin kullanımına karşı olan İttihat ve Terakki Partisi Birinci Dünya Savaşı yıllarında Enver Paşa nın kendisinin icat ettiği ve Arapça harflerinin Latin harfleri gibi ayrı sıralandığı bir imla sistemini uygulamaya koydu Başarısız olan bu girişime İsmet Paşa gibi komutanlar da savaş sırası bir inkılap yapmanın doğru olmayacağı nedeniyle karşı çıkmıştı İsmet Paşa yazdığı bir mektupta “Bu büyük eserinizi zaferden sonra tatbik etmek üzere şimdilik ertelerseniz” diyerek Enver Paşa ya nazikçe itirazını iletmişti Bu olaydan sonra özellikle Avrupa cephesindeki Türk birlikleri resmi telgraf yazışmalarında Latin harflerini kullanmaya başladı Hatta Berlin e ziyarete giden Talat Paşa İstanbul a çektiği telgrafı Latin alfabesi esasına göndermekte bir mahsur görmedi Harflerle ilgili tartışmalar Kurtuluş Savaşı ndan sonra da bitmedi İzmir in kurtuluşundan beş ay sonra Lozan Antlaşması ndan dört ay önce toplanan İzmir İktisat Kongresi nde (17 Şubat-4 Mart 1923) işçi delegelerinden İzmirli Nazmi ve iki arkadaşı Latin harflerine bir an önce geçilmesi için öneride bulundu Genel Kurul da okunan teklif Kongre Başkanı Kazım Karabekir in bu girişimi kınaması ve Latin yazısını kabul etmeyi Hıristiyanlaşmakla eşit görmesi üzerine geçiştirildi ta ki Mustafa Kemal Paşa nın 1 Kasım 1928 tarihinde harf devrimini yapmasına kadar Alıntı