Anlam Sanatları Nelerdir?-Anlam Sanatları Kaça Ayrılır?

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-25-2012

Anlam Sanatları Nelerdir?-Anlam Sanatları Kaça Ayrılır?

1 İham

Sözcük anlamı : Vehme düşürme

Terim anlamı : İki ve daha fazla anlamı olan bir
sözcüğü tüm anlamlarıyla birlikte kullanma sanatıdır

Örnek :
Şemîm-i kâkülün almış nesîm gülşende
Demiş ki sünbüle sende emânet olsun bu
Figânî
(Sabah esen hafif tatlı rüzgâr

gül bahçesinde senin kâkülünün güzel kokusunu al-
mış ve sünbüle demiş ki

sende emanet olsun bu -koku-

)
Bu beyitte "bu" sözcüğü

hem koku hem de işaret sıfatıanlamlarıyla birlikte kullanıl-
mıştır

11 İham-ı Tenasüp

Sözün söylenmemişanlamıyla mısra ya da beyitteki öteki sözcükler arasında anlam
ilgisi kurulan ihamdır

Örnek :
Sür sâkiyâ kümeyt-i sebük-seyr-i sâgarı
Gezdirmedir ilâcı su inmiş ayağına
Emrî
(Ey saki

kadehteki çabuk içiliveren şarabıortaya sür; ayağına su inmiş

ilacıgezdir-
medir

)
Bu beyitte "ayak" sözcüğünün hem organ ismi

hem de kadeh anlamıvardır

Birinci
anlamı vurgulanmış

ikinci anlamı olan "kadeh" in "kümeyt"

"sakî" ve "sâgar" söz-
cükleriyle ilgisi kurulmuştur

12 İham-ı Tezat

Birden fazla anlamıolan bir sözcüğünün mısra ya da beyit içinde söylenmeyen anla-
mıyla karşıt anlamıolan bir sözcük arasında ilgi kurularak yapılan iham sanatıdır

Örnek :
Vakt-i iftâr kühen sözlere karnım toktur
Vehbiyâ aç elini hayr duâ eyle hemân
Seyyid Vehbî
(İftar vakti modası geçmiş sözlere karnım toktur

Ey Vehbi

elini aç ve hemen hayır
dua eyle

)
"Aç" sözcüğü hem "açmak" eyleminin emir şeklidir; hem de karnıacıkmış

yeme ih-
tiyacıduyan kimse anlamındadır

Burada sözcüğün ilk anlamıkullanılmış

kullanıl-
mayan ikinci anlam ise "toktur" sözcüğüyle karşıtlık oluşturmuştur

2 Tevriye

Sözcük anlamı : Meramını gizlemek

bir şeyi örtmek

arkaya gizlemek

Terim anla-
mı: Birden fazla anlamıolan bir sözcüğün yakın anlamınıvurgulayıp

uzak anlamı-
nı kastetmektir

Örnek :
Bir bûse mi bir gül mü verirsin dedi gönlüm
Bir nîm tebessümle o âfet gülü verdi
Zâtî
(Gönlüm [o güzele] bir öpücük mü

bir gül mü verirsin diye sordu

O âfet sevgili ise
yarım bir tebessümle gülü verdi)
Burada "gülü verdi" sözcükleriyle "gül çiçeğini verdi" anlamı söylenmiş; fakat sev-
gilinin tebessüm ettiği

bu teklif karşısında hafifçe gülümsediği anlatılmak isten-
miştir

3 İstihdam

Sözcük anlamı: Kullanma

hizmete kabul etme

Terim anlamı: Bir sözcük veya deyi-
mi gerçek ve mecazlı anlamlarının tümünü kastederek

işaret ettiği anlamları ayrı
ayrı kullanmak sanatıdır

Sözcüğün her anlamı için ayrı işaretler bulunmaktadır

Örnek :
Zâhidâ sâgarı çekmek eğer olduysa günâh
Sen sevâb içre bulun biz bu günâhı çekelim
Hayâlî
(Ey Zahit

kadeh çekmek eğer günah olduysa

sen sevap içinde bulun

biz bu günahı
çekelim

)
"Çekmek" sözcüğünün gerçek anlamı tahammül etmek

katlanmak

üstlenmek

ka-
bullenmektir

Mecazî anlamı ise içki içmektir

Birinci mısrada içki içmek anlamına
işaret eden sözcük "sagar"

ikinci mısrada üstlenmek anlamına işaret eden sözcük
ise "günah"tır

4 Tenasüp

Sözcük anlamı: Uyma

uygunluk

birbirini tutma

yakışma

Terim anlamı: İçki ve iç-
ki âlemi

peygamber ve mucizeleri

din ve ibadet

mitoloji

tarih ve mesnevi kahra-
manları

dil ve edebiyat

müzik

kimya

tabiat gibi belli bir konuyla ilgili olarak ara-
larında bazı bakımlardan ilgiler bulunan birden fazla sözcük

terim veya deyimi
mısra ya da beyit içinde bir arada kullanmaktır

Örnek :
Sensin bizi muhlis yine gark-âb-ı fenâdan
Ne zevrak u ne Nûh u ne tûfân biliriz biz
Nâilî-i Kadîm
(Fânilik

yok olup gitme suyunda boğulmuşolan bizleri kurtaracak yine sensin

Biz
ne kayık

ne Nuh

ne de tufan biliriz

)
Bu beyitte Nuh peygamber

onun hayatı ve mucizeleriyle ilgili olarak "gark-âb"

"zevrak"

"Nuh"

"tufan" sözcükleri tenasüplü olarak bir arada kullanılmıştır

5 Leff ü Neşr

Sözcük anlamı : Dürüp sarma ve yayıp dağıtma

toplama ve yayma

Terim anlamı :
Beyit içerisinde birinci mısrada bulunan birden fazla unsurla ikinci mısrada benzer-
lik ya da karşıtlık kurmaktır

Örnek :
Yanağın u dudağın u teninle sûretin olmuş
Biri rengîn biri şîrîn biri nâzük biri ra'nâ
Ahmedî
(Yanağın

dudağın ve teninle yüzün; biri renkli

biri tatlı

biri nazik

biri güzel
olmuş

)
"Yanağın" - "rengîn"

"dudağın" - "şîrîn"

"tenin" - "nâzük"

suretin" - "ra'nâ" sözcük-
leri birbiriyle ilintili ve paralel bir şekilde düzenli olarak verilmiş

6 Tecahül-i Arif

Arif "bilen"

tecahül "cahil gibi

bilmez gibi görünme" demektir

Terim anlamı

kişinin bir durumu

gerçeği bildiği hâlde

nükte yaparak bilmezlikten gelmesi

bil-
miyormuş gibi davranmasıdır

Örnek :
Göz gördü gönül sevdi seni ey yüzü mâhım
Kurbânın olam var mı benim bunda günâhım
Nahîfî
(Göz gördü

gönül sevdi seni ey ay yüzlüm

Senin kurbanın olayım

bunda benim
bir günahım var mı ? )
7 Hüsn-i Talil

Sözcük anlamı: Güzel yorumlamak

güzel bir sebebe bağlamak

Terim anlamı: Ger-
çek bir olayın meydana gelişini

gerçek sebepleriyle değil de söze güzellik katmak
için

şairin kendince bulduğu hayalî nitelikli güzel bir sebebe bağlamasıdır

Örnek :
Seni seyr etmek için reh-güzer-i gülşende
İki cânibde durur serv-i hırâman saf saf
Bâkî
(Nazla salınan serviler

gül bahçesinin yolunda seni seyretmek için iki yanda saf saf
durur

)
Yolun iki yanında servilerin dikili duruşlarıtabiî bir olaydır

Bunun başka bir sebebi
yoktur

Ancak şair güzel bir hayal meydana getirmek için

onların sıra sıra duruşla-
rını gelen sevgiliyi seyretmek için bekledikleri şeklinde yorumlamaktadır

8 Sihr-i Helâl

Sözcük anlamı : Helâl olan büyücülük

Terim anlamı : Bir beytin birinci mısraının
sonunda yer alan bir sözcük ya da sözcük grubunun

hem birinci mısraın sonuna
hem de ikinci mısraın başına getirildiğinde anlamlıolacak şekilde kullanılmasıdır

Örnek :
Âkil isen vahş u tayrın şâhı ol Mecnûn gibi
Başına mürg âşiyanından külâh-ı devlet al
Hayâlî
(Akıllıisen Mecnun gibi vahşi hayvan ve kuşların şahı

padişahıol

Başına kuşyuva-
sından devlet külâhı al

)
Birinci mısraın sonundaki "Mecnun gibi" ifadesi

hem birinci mısraın sonunda

hem
de ikinci mısraın başına getirildiğinde anlamlıdır

9 Mübalağa (Abartma)

Sözcük anlamı : Abartma

aşırı büyütme

Terim anlamı : Bir durumu

özelliği oldu-
ğundan ya çok fazla ya çok az göstermek

bir olayıolamayacak şekilde zarif ve nük-
teli bir şekilde abartarak anlatma

Örnek :
Donar soğuktan efendi semender âteşte
Bir iki gün dahi böyle eserse bu sarsar
Nedim
(Efendi

bu kasırga böyle bir iki gün daha eserse

ateşte yaşayan masal hayvanıolan
semender soğuktan donar

)
Rüzgârın aşırısoğukluğunu vurgulamak için hiç olmayacak olan bir şeyi

ateşte ya-
şayan bir hayvan olan semenderin bile donacağını söylüyor

10 Tezat (Karşıtlık)

Sözcük anlamı: Birbirine zıt olma

karşıt olma

Terim anlamı: Birbirine zıt özellikle-
rin

duygu

düşünce ve hayallerin bir arada söylenmesidir

Örnek :
Ne efsûnkâr imişsin âh ey dîdâr-ı hürriyyet
Esîr-i aşkın olduk gerçi kurtulduk esâretten
Namık Kemâl
(Ah ey hürriyetin güzel yüzü

sen ne büyücü imişsin

Esaretten kurtulduk

ancak bu
kez de senin aşkının esiri olduk )
"Hürriyet" ve "esaret" kavramları arasında tezat (karşıtlık) vardır

11 İstidrak

Sözcük anlamı: Yetişme

erişme

nail olmadır

Terim anlamı: Birisini övüyormuşgi-
bi yapıp yermek

yeriyormuş gibi yapıp övmektir

Örnek :
Öyle nâzik ki eğer şapkalı bir kunduracı
Evine gelse eder tâ kapudan istikbâl
Ziyâ Paşa
(Öyle nazik ki eğer şapkalı bir kunduracı evine gelse

onu tâ kapıdan karşılar

)
Şair burada sözünü ettiği kişiyi över gibi görünüyor

ancak yermektedir

12 Tekrir

Sözcük anlamı : Tekrarlama

Terim anlamı : Anlamı güçlendirmek için aynı sözcük
veya sözcük gruplarını tekrarlamaktır

Örnek :
Her zulmü

kahrı boğmağa bir parça kan yeter
Ey şark uyan yeter

ey şark uyan yeter
Ali Canip
13 Nidâ

Sözcük anlamı : Çağırma

bağırma

seslenme

Terim anlamı : Şairin aşırı bir şekilde
heyecanlanması ve duygulanması sonucunda"'ey"

"hey"

"eyvah" gibi ünlemlerle
seslenmesidir

Örnek :
Eyvâh !

Beş on kâfirin îmânına kandık
Bir uykuya daldık ki cehennemde uyandık!
Mehmet Akif Ersoy
14 İstifham

Sözcük anlamı : Sorma

Terim anlamı : Yanıt alma amacı gütmeden sözün anlamını
güçlendirmek için soru sormadır

Örnek :
Nerde olsam çıkıyor karşıma bir kanlı ova
Sen misin

yoksa hayâlin mi

vefâsız Kosova
Mehmet Akif Ersoy
15 Rücu

Sözcük anlamı : Dönme

geri dönme

Terim anlamı : Söylenen bir sözden vazgeçer
gibi yapıp

ondan daha güzel ve güçlü bir düşünceyi ifade etmektir

Örnek :
Erbâb-ı teşâür çoğalıp şâir azaldı
Yok öyle değil şâirin ancak adı kaldı
Muallim Nâcî
(Şairlik taslayanlar çoğalıp gerçek şairler azaldı

Yok öyle değil

şairin ancak adıkal-
dı

)
Burada rücu

"Yok öyle değil" ifadesiyle yapılmıştır

16 Tefrik

Sözcük anlamı: Ayırma

Terim anlamı: İki unsurdan birinin üstünlüğünü vurgula-
mak için

aralarındaki farkları belirtmektir

Örnek :
Seni Kisrâ'ya adâlette muâdil tutsam
Fazladır sende olan devlet ü dîn ü îmân
Bâkî
(Seni adalet konusunda Kisra'ya denk

eşit tutsam; sendeki devlet

din ve iman fazla
gelir

)
Şair "sen" dediği kişiyle "Kisra"yıkarşılaştırır ve onun Kisra'dan üstün olan özellik-
lerini vurgular

17 Kat

Sözcük anlamı : Kesme

kesilme

biçme

Terim anlamı : Sözü

ifadeyi tamamlanma-
dan bir noktada kesme

Bunun sonunun

arkasının okuyucu tarafından getirilmesi
ya da söylenmese de anlaşılması beklenir

Geri kalan kısmın söylenmemesinin

sö-
zün etkisini artıracağı için söylenmesinden daha iyi olacağı düşünülür

Örnek :
Ey kimsesiz âvâre çocuklar

Hele sizler

Tevfik Fikret
Burada kat sanatı

ikinci mısradaki "Hele sizler" ifadesinde yapılmıştır

18 Terdit

Sözcük anlamı : Reddetme

geri çevirme

Terim anlamı : Sözün

muhatabı önce me-
rakta bırakıp

sonunun ne olacağınıhissettirmeden sürdürüp

daha sonra hiç umul-
mayan çarpıcı bir sonla noktalanmasıdır

Örnek :
Lades
Vaktiyle yazdığım gibi:
Uzayacağa benzer
Tutuştuğumuz lades

Bak

kaç sene geçti:
Aldatamadın beni
Ölüm kardeş !
Behçet Necatigil
Şairin son mısraya kadar kiminle konuştuğu belli değildir

Son mısrada bunun"ö-
lüm" olduğu çarpıcı bir şekilde belirtilir

19 İltifat

Sözcük anlamı : Dönüp bakma

dikkat

hatır sorma

sözü başka bir kişiye çevirme

Terim anlamı : Bir konu devam ederken

anîden bir duygunun ortaya çıkışıyla sö-
zün muhatabının değişmesi

Örnek :
Aradan yıllar geçti

işte o günden beri
Ne zaman yolda bir hana rastlasam irkilirim

Çünkü sizde gizlenen dertleri ben bilirim
Ey köyleri hududa bağlayan yaslı yollar

Dönmeyen yolculara ağlayan yaslı yollar

Ey garip çizgilerle dolu han duvarları

Ey hanların gönlümü sızlatan duvarları !
Faruk Nafiz Çamlıbel
Şairin muhatabı önceleri "yollar" iken

daha sonra "han duvarları"dır

20 Telmih (Anıştırma)

Sözcük anlamı: Söz sırasında kastedilen bir şeyi imalıolarak belirtme

açık söyleme-
me

Terim anlamı : Herkesin bildiği geçmiş önemli olaylara

meşhur kimselere

hikâyelere

efsanelere

inançlara

atasözlerine

ayet ve hadislere doğrudan doğruya
değil

dolaylı olarak değinmek

işaret etmektir

Örnek :
Tûtî-i mu'cize-gûyem ne desem lâf değil Çerh ile söyleşemem âyînesi sâf değil
Nef'î
(Mucize söyleyen papağanım

ne desem lâf değil

Felek ile söyleşemem

onun ayna-
sı saf değil

)
Burada papağana ayna karşısına geçip konuşma öğretilmesi olayına bir telmih bu-
lunmaktadır

21 İrsal-i Mesel

Sözcük anlamı : Atasözü getirme

Terim anlamı : Konuyu pekiştirmek amacıyla bir
atasözü ya da atasözü değerini taşıyan bir ifade kullanmak

Örnek :
Kirpikleri uzundur yârin hayâle sığmaz
Meşhûr bir meseldir mızrak çuvala sığmaz
Hevâî
(Sevgilinin kirpikleri hayale sığmayacak kadar uzundur

Şöyle meşhur bir atasözü
vardır : Mızrak çuvala sığmaz

)
22 İktibas

Sözcük anlamı : Ödünç alma

Terim anlamı : Konuyu ve anlamı pekiştirmek için
ayet

hadis ya da bunlardan birer parça almaktır

Örnek :
Zâlimlere bir gün dedirir kudret-i Mevlâ
Tallâhi lekad âserekellâhü aleynâ
Ziya Paşa
(Allah'ın gücü kudreti zalimlere bir gün "Allah'a andolsun

hakikaten Allah seni bi-
ze üstün kılmış" dedirir

)
Beytin ikinci mısraı Yusuf Suresinin 91

ayetinden alınmıştır

08-25-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Anlam Sanatları Nelerdir?-Anlam Sanatları Kaça Ayrılır? Anlam Sanatları Nelerdir?-Anlam Sanatları Kaça Ayrılır? 1 İham Sözcük anlamı : Vehme düşürme Terim anlamı : İki ve daha fazla anlamı olan bir sözcüğü tüm anlamlarıyla birlikte kullanma sanatıdır Örnek : Şemîm-i kâkülün almış nesîm gülşende Demiş ki sünbüle sende emânet olsun bu Figânî (Sabah esen hafif tatlı rüzgâr gül bahçesinde senin kâkülünün güzel kokusunu al- mış ve sünbüle demiş ki sende emanet olsun bu -koku-) Bu beyitte "bu" sözcüğü hem koku hem de işaret sıfatıanlamlarıyla birlikte kullanıl- mıştır 11 İham-ı Tenasüp Sözün söylenmemişanlamıyla mısra ya da beyitteki öteki sözcükler arasında anlam ilgisi kurulan ihamdır Örnek : Sür sâkiyâ kümeyt-i sebük-seyr-i sâgarı Gezdirmedir ilâcı su inmiş ayağına Emrî (Ey saki kadehteki çabuk içiliveren şarabıortaya sür; ayağına su inmiş ilacıgezdir- medir) Bu beyitte "ayak" sözcüğünün hem organ ismi hem de kadeh anlamıvardır Birinci anlamı vurgulanmış ikinci anlamı olan "kadeh" in "kümeyt" "sakî" ve "sâgar" söz- cükleriyle ilgisi kurulmuştur 12 İham-ı Tezat Birden fazla anlamıolan bir sözcüğünün mısra ya da beyit içinde söylenmeyen anla- mıyla karşıt anlamıolan bir sözcük arasında ilgi kurularak yapılan iham sanatıdır Örnek : Vakt-i iftâr kühen sözlere karnım toktur Vehbiyâ aç elini hayr duâ eyle hemân Seyyid Vehbî (İftar vakti modası geçmiş sözlere karnım toktur Ey Vehbi elini aç ve hemen hayır dua eyle) "Aç" sözcüğü hem "açmak" eyleminin emir şeklidir; hem de karnıacıkmış yeme ih- tiyacıduyan kimse anlamındadır Burada sözcüğün ilk anlamıkullanılmış kullanıl- mayan ikinci anlam ise "toktur" sözcüğüyle karşıtlık oluşturmuştur 2 Tevriye Sözcük anlamı : Meramını gizlemek bir şeyi örtmek arkaya gizlemek Terim anla- mı: Birden fazla anlamıolan bir sözcüğün yakın anlamınıvurgulayıp uzak anlamı- nı kastetmektir Örnek : Bir bûse mi bir gül mü verirsin dedi gönlüm Bir nîm tebessümle o âfet gülü verdi Zâtî (Gönlüm [o güzele] bir öpücük mü bir gül mü verirsin diye sordu O âfet sevgili ise yarım bir tebessümle gülü verdi) Burada "gülü verdi" sözcükleriyle "gül çiçeğini verdi" anlamı söylenmiş; fakat sev- gilinin tebessüm ettiği bu teklif karşısında hafifçe gülümsediği anlatılmak isten- miştir 3 İstihdam Sözcük anlamı: Kullanma hizmete kabul etme Terim anlamı: Bir sözcük veya deyi- mi gerçek ve mecazlı anlamlarının tümünü kastederek işaret ettiği anlamları ayrı ayrı kullanmak sanatıdır Sözcüğün her anlamı için ayrı işaretler bulunmaktadır Örnek : Zâhidâ sâgarı çekmek eğer olduysa günâh Sen sevâb içre bulun biz bu günâhı çekelim Hayâlî (Ey Zahit kadeh çekmek eğer günah olduysa sen sevap içinde bulun biz bu günahı çekelim) "Çekmek" sözcüğünün gerçek anlamı tahammül etmek katlanmak üstlenmek ka- bullenmektir Mecazî anlamı ise içki içmektir Birinci mısrada içki içmek anlamına işaret eden sözcük "sagar" ikinci mısrada üstlenmek anlamına işaret eden sözcük ise "günah"tır 4 Tenasüp Sözcük anlamı: Uyma uygunluk birbirini tutma yakışma Terim anlamı: İçki ve iç- ki âlemi peygamber ve mucizeleri din ve ibadet mitoloji tarih ve mesnevi kahra- manları dil ve edebiyat müzik kimya tabiat gibi belli bir konuyla ilgili olarak ara- larında bazı bakımlardan ilgiler bulunan birden fazla sözcük terim veya deyimi mısra ya da beyit içinde bir arada kullanmaktır Örnek : Sensin bizi muhlis yine gark-âb-ı fenâdan Ne zevrak u ne Nûh u ne tûfân biliriz biz Nâilî-i Kadîm (Fânilik yok olup gitme suyunda boğulmuşolan bizleri kurtaracak yine sensin Biz ne kayık ne Nuh ne de tufan biliriz) Bu beyitte Nuh peygamber onun hayatı ve mucizeleriyle ilgili olarak "gark-âb" "zevrak" "Nuh" "tufan" sözcükleri tenasüplü olarak bir arada kullanılmıştır 5 Leff ü Neşr Sözcük anlamı : Dürüp sarma ve yayıp dağıtma toplama ve yayma Terim anlamı : Beyit içerisinde birinci mısrada bulunan birden fazla unsurla ikinci mısrada benzer- lik ya da karşıtlık kurmaktır Örnek : Yanağın u dudağın u teninle sûretin olmuş Biri rengîn biri şîrîn biri nâzük biri ra'nâ Ahmedî (Yanağın dudağın ve teninle yüzün; biri renkli biri tatlı biri nazik biri güzel olmuş) "Yanağın" - "rengîn" "dudağın" - "şîrîn" "tenin" - "nâzük" suretin" - "ra'nâ" sözcük- leri birbiriyle ilintili ve paralel bir şekilde düzenli olarak verilmiş 6 Tecahül-i Arif Arif "bilen" tecahül "cahil gibi bilmez gibi görünme" demektir Terim anlamı kişinin bir durumu gerçeği bildiği hâlde nükte yaparak bilmezlikten gelmesi bil- miyormuş gibi davranmasıdır Örnek : Göz gördü gönül sevdi seni ey yüzü mâhım Kurbânın olam var mı benim bunda günâhım Nahîfî (Göz gördü gönül sevdi seni ey ay yüzlüm Senin kurbanın olayım bunda benim bir günahım var mı ? ) 7 Hüsn-i Talil Sözcük anlamı: Güzel yorumlamak güzel bir sebebe bağlamak Terim anlamı: Ger- çek bir olayın meydana gelişini gerçek sebepleriyle değil de söze güzellik katmak için şairin kendince bulduğu hayalî nitelikli güzel bir sebebe bağlamasıdır Örnek : Seni seyr etmek için reh-güzer-i gülşende İki cânibde durur serv-i hırâman saf saf Bâkî (Nazla salınan serviler gül bahçesinin yolunda seni seyretmek için iki yanda saf saf durur) Yolun iki yanında servilerin dikili duruşlarıtabiî bir olaydır Bunun başka bir sebebi yoktur Ancak şair güzel bir hayal meydana getirmek için onların sıra sıra duruşla- rını gelen sevgiliyi seyretmek için bekledikleri şeklinde yorumlamaktadır 8 Sihr-i Helâl Sözcük anlamı : Helâl olan büyücülük Terim anlamı : Bir beytin birinci mısraının sonunda yer alan bir sözcük ya da sözcük grubunun hem birinci mısraın sonuna hem de ikinci mısraın başına getirildiğinde anlamlıolacak şekilde kullanılmasıdır Örnek : Âkil isen vahş u tayrın şâhı ol Mecnûn gibi Başına mürg âşiyanından külâh-ı devlet al Hayâlî (Akıllıisen Mecnun gibi vahşi hayvan ve kuşların şahı padişahıol Başına kuşyuva- sından devlet külâhı al ) Birinci mısraın sonundaki "Mecnun gibi" ifadesi hem birinci mısraın sonunda hem de ikinci mısraın başına getirildiğinde anlamlıdır 9 Mübalağa (Abartma) Sözcük anlamı : Abartma aşırı büyütme Terim anlamı : Bir durumu özelliği oldu- ğundan ya çok fazla ya çok az göstermek bir olayıolamayacak şekilde zarif ve nük- teli bir şekilde abartarak anlatma Örnek : Donar soğuktan efendi semender âteşte Bir iki gün dahi böyle eserse bu sarsar Nedim (Efendi bu kasırga böyle bir iki gün daha eserse ateşte yaşayan masal hayvanıolan semender soğuktan donar) Rüzgârın aşırısoğukluğunu vurgulamak için hiç olmayacak olan bir şeyi ateşte ya- şayan bir hayvan olan semenderin bile donacağını söylüyor 10 Tezat (Karşıtlık) Sözcük anlamı: Birbirine zıt olma karşıt olma Terim anlamı: Birbirine zıt özellikle- rin duygu düşünce ve hayallerin bir arada söylenmesidir Örnek : Ne efsûnkâr imişsin âh ey dîdâr-ı hürriyyet Esîr-i aşkın olduk gerçi kurtulduk esâretten Namık Kemâl (Ah ey hürriyetin güzel yüzü sen ne büyücü imişsin Esaretten kurtulduk ancak bu kez de senin aşkının esiri olduk ) "Hürriyet" ve "esaret" kavramları arasında tezat (karşıtlık) vardır 11 İstidrak Sözcük anlamı: Yetişme erişme nail olmadır Terim anlamı: Birisini övüyormuşgi- bi yapıp yermek yeriyormuş gibi yapıp övmektir Örnek : Öyle nâzik ki eğer şapkalı bir kunduracı Evine gelse eder tâ kapudan istikbâl Ziyâ Paşa (Öyle nazik ki eğer şapkalı bir kunduracı evine gelse onu tâ kapıdan karşılar) Şair burada sözünü ettiği kişiyi över gibi görünüyor ancak yermektedir 12 Tekrir Sözcük anlamı : Tekrarlama Terim anlamı : Anlamı güçlendirmek için aynı sözcük veya sözcük gruplarını tekrarlamaktır Örnek : Her zulmü kahrı boğmağa bir parça kan yeter Ey şark uyan yeter ey şark uyan yeter Ali Canip 13 Nidâ Sözcük anlamı : Çağırma bağırma seslenme Terim anlamı : Şairin aşırı bir şekilde heyecanlanması ve duygulanması sonucunda"'ey" "hey" "eyvah" gibi ünlemlerle seslenmesidir Örnek : Eyvâh ! Beş on kâfirin îmânına kandık Bir uykuya daldık ki cehennemde uyandık! Mehmet Akif Ersoy 14 İstifham Sözcük anlamı : Sorma Terim anlamı : Yanıt alma amacı gütmeden sözün anlamını güçlendirmek için soru sormadır Örnek : Nerde olsam çıkıyor karşıma bir kanlı ova Sen misin yoksa hayâlin mi vefâsız Kosova Mehmet Akif Ersoy 15 Rücu Sözcük anlamı : Dönme geri dönme Terim anlamı : Söylenen bir sözden vazgeçer gibi yapıp ondan daha güzel ve güçlü bir düşünceyi ifade etmektir Örnek : Erbâb-ı teşâür çoğalıp şâir azaldı Yok öyle değil şâirin ancak adı kaldı Muallim Nâcî (Şairlik taslayanlar çoğalıp gerçek şairler azaldı Yok öyle değil şairin ancak adıkal- dı) Burada rücu "Yok öyle değil" ifadesiyle yapılmıştır 16 Tefrik Sözcük anlamı: Ayırma Terim anlamı: İki unsurdan birinin üstünlüğünü vurgula- mak için aralarındaki farkları belirtmektir Örnek : Seni Kisrâ'ya adâlette muâdil tutsam Fazladır sende olan devlet ü dîn ü îmân Bâkî (Seni adalet konusunda Kisra'ya denk eşit tutsam; sendeki devlet din ve iman fazla gelir) Şair "sen" dediği kişiyle "Kisra"yıkarşılaştırır ve onun Kisra'dan üstün olan özellik- lerini vurgular 17 Kat Sözcük anlamı : Kesme kesilme biçme Terim anlamı : Sözü ifadeyi tamamlanma- dan bir noktada kesme Bunun sonunun arkasının okuyucu tarafından getirilmesi ya da söylenmese de anlaşılması beklenir Geri kalan kısmın söylenmemesinin sö- zün etkisini artıracağı için söylenmesinden daha iyi olacağı düşünülür Örnek : Ey kimsesiz âvâre çocuklar Hele sizler Hele sizler Tevfik Fikret Burada kat sanatı ikinci mısradaki "Hele sizler" ifadesinde yapılmıştır 18 Terdit Sözcük anlamı : Reddetme geri çevirme Terim anlamı : Sözün muhatabı önce me- rakta bırakıp sonunun ne olacağınıhissettirmeden sürdürüp daha sonra hiç umul- mayan çarpıcı bir sonla noktalanmasıdır Örnek : Lades Vaktiyle yazdığım gibi: Uzayacağa benzer Tutuştuğumuz lades Bak kaç sene geçti: Aldatamadın beni Ölüm kardeş ! Behçet Necatigil Şairin son mısraya kadar kiminle konuştuğu belli değildir Son mısrada bunun"ö- lüm" olduğu çarpıcı bir şekilde belirtilir 19 İltifat Sözcük anlamı : Dönüp bakma dikkat hatır sorma sözü başka bir kişiye çevirme Terim anlamı : Bir konu devam ederken anîden bir duygunun ortaya çıkışıyla sö- zün muhatabının değişmesi Örnek : Aradan yıllar geçti işte o günden beri Ne zaman yolda bir hana rastlasam irkilirim Çünkü sizde gizlenen dertleri ben bilirim Ey köyleri hududa bağlayan yaslı yollar Dönmeyen yolculara ağlayan yaslı yollar Ey garip çizgilerle dolu han duvarları Ey hanların gönlümü sızlatan duvarları ! Faruk Nafiz Çamlıbel Şairin muhatabı önceleri "yollar" iken daha sonra "han duvarları"dır 20 Telmih (Anıştırma) Sözcük anlamı: Söz sırasında kastedilen bir şeyi imalıolarak belirtme açık söyleme- me Terim anlamı : Herkesin bildiği geçmiş önemli olaylara meşhur kimselere hikâyelere efsanelere inançlara atasözlerine ayet ve hadislere doğrudan doğruya değil dolaylı olarak değinmek işaret etmektir Örnek : Tûtî-i mu'cize-gûyem ne desem lâf değil Çerh ile söyleşemem âyînesi sâf değil Nef'î (Mucize söyleyen papağanım ne desem lâf değil Felek ile söyleşemem onun ayna- sı saf değil) Burada papağana ayna karşısına geçip konuşma öğretilmesi olayına bir telmih bu- lunmaktadır 21 İrsal-i Mesel Sözcük anlamı : Atasözü getirme Terim anlamı : Konuyu pekiştirmek amacıyla bir atasözü ya da atasözü değerini taşıyan bir ifade kullanmak Örnek : Kirpikleri uzundur yârin hayâle sığmaz Meşhûr bir meseldir mızrak çuvala sığmaz Hevâî (Sevgilinin kirpikleri hayale sığmayacak kadar uzundur Şöyle meşhur bir atasözü vardır : Mızrak çuvala sığmaz) 22 İktibas Sözcük anlamı : Ödünç alma Terim anlamı : Konuyu ve anlamı pekiştirmek için ayet hadis ya da bunlardan birer parça almaktır Örnek : Zâlimlere bir gün dedirir kudret-i Mevlâ Tallâhi lekad âserekellâhü aleynâ Ziya Paşa (Allah'ın gücü kudreti zalimlere bir gün "Allah'a andolsun hakikaten Allah seni bi- ze üstün kılmış" dedirir) Beytin ikinci mısraı Yusuf Suresinin 91 ayetinden alınmıştır