Türklerin İlk Düzyazı Örnekleri Nelerdir?-Türklerin İlk Düzyazı Örnekleri Hakkında

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-25-2012

Türklerin İlk Düzyazı Örnekleri Nelerdir?-Türklerin İlk Düzyazı Örnekleri Hakkında

Türk edebiyatının ilk düz anlatım örnekleri atasözleridir

Bunlar dilden dile dolaşarak günümüze kadar gelmiştir

İçinde toplumun deneyimlerinden çıkan sonuç

bilgi ve öğütler vardır

Atasözlerinin ilk yazılı örneklerine Tonyukuk Yazıtı'nda rastlarız:
Tonyukuk Yazıtı'ndan

"Turuk bukalı

semiz bukalı arkada bilser

semiz buka

turuk buka teyin bilmez ermiş

([insan] zayıf boğalarla

semiz boğaları uzaktan bilmek istese hangisi zayıf

hangisi semiz bilemez

)"
"Yufka erikli toplagalı ucuz ermiş

yinçe eriklik üzgeli uçuz; yufka kalın bolsar toplaguluk alp ermişyinçe

([bir şeyi] yufka iken toplaması[bükmesi] kolay imiş

ince iken kırması[gene] kolay; [fakat] yufka kalın olur ise bükmesi zorlu imiş

)"

Dolayısıyla

Türklerin ilk düzyazı yazarı olarak Tonyukuk 'u anmak gerekir

Tonyukuk

Kendi adına diktirdiği yazıtta hem kendi yaşamını

hem de Göktürk tarihine ışık tutacak bilgileri anıbiçiminde yazmıştır

Onu Bilge Kağan'ın yeğeni olan Yullug Tigin izler

Atasözlerinden sonraki ilk yazı örnekleri Yenisey ve Orhun yazıtlarıdır:
Bilge Kağan Yazıtı'ndan
Doğu Yüzü

üze kök : t(e)ñri : (a)sra y(a)g(ı)z : y(e)r : kıl(ı) ntukda : (e)kin (a)ra : kişi oglı :
kıl(ı)nm(ı)ş: kişi : oglınta : üze : (e)çüm (a)pam : bum(ı)n k(a)g(a)n : işt(e)mi k(a)g(a)n
: ol(u)rm(ı)ş : ol(u)r(u)p(a)ñ : türük : bod(u)n(ı)n : ilin törüsin : tuta : birm(i)ş : iti :
birm(i)ş:

(Üstte mavi gök [yüzü] altta [da] yağız yer yaratıldığında

ikisinin arasında insanoğlu yaratılmış

İnsanoğlunun üzerine [de] atalarım

dedelerim Bumın Hakan [ve] İştemi Hakan [hükümdar olarak] tahta oturmuş

Tahta oturarak

Türk halkının devletini [ve] yasalarınıyönetivermiş

düzenleyivermişler

)
Oğuz Kağan Destanısözlü ürün olduğu için

yazıya geçirilişi çok sonradır; o da destan özelliğini yitirmişkısa bir özettir

Bu kısa özette bile iki şiir parçanın bulunması

destanın ilk oluşumunda şiir olarak anlatıldığını gösterir

Oğuz Kağan Destanı'ndan

kene künlerde bir kün
50 oğuz kagan bir yirde tengrini çalbargu-
51 da irdi

karanguluk keldi kökdün
52 bir kök yaruk tüşdi

kündün ay
53 aydın koğulgulugrak
54 irdi

oguz kagan yürüdi

kördi

kim:
55 uşbu yaruknung arasında bir kız
56 bar irdi

yalguz olturur irdi

yakşı körür-
57 lüg bir kız irdi

anung başında ataş-
58 lug yaruklug bir mengi bar ırdi

59 altun kazuk reg ırdi

oşul kız antag
60 körüklüg ırdı

kım: külse

kök
61 tengrı küle rurur; ıglasa

kök tengrı
62 ıglaya turur; Oguz Kagan
63 anı kördükde usı kalmadı

kirdi; sevdi

aldı
(Yine günlerden bir gün Oğuz Kağan bir yerde Tanrıya yalvarmakta idi

Karanlık bastı

Gökten bir gök ışık indi

Güneşten ve aydan daha parlaktı

Oğuz Kağan oraya yürüdü ve gördü ki:
O ışığın içinde bir kız var

yalnız oturuyor

Çok güzel bir kızdı

Başında [alnında?] ateşli ve parlak bir beni vardı

demir kazık [kutup yıldızı] gibi idi

O kız öyle güzeldi ki

gülse

gök tanrı gülüyor; ağlasa

gök tanrı ağlıyordu

Oğuz Kağan onu görünce aklı gitti; sevdi

aldı

)

Uygur Türkçesiyle yazılan Sekiz Yükmek

Uygurların Buda dinindeki en derli toplu ilk din kitabıdır

Sekiz Yükmek'ten

"namo but

namo dram

namo sang (02) tengri tengrisi burkan yarlıkamış tengrili yirlide (03) sekiz yükmek yarumışyaltrımış

ıduk darnıtek vip (04) atlıg sudur nombitig bir tegzinç (05) ançulayu erür mening eşitmişim yime bir ödün ulug ulugı(06) tükel bilge biliglig Tengri Tengrisi Burkan vayşalı atlıg (07) nomlug törülüg balıkta king alkıg orduda ontın (08)

"
Bugünkü Türkçesi:
(Buda'ya selâm

dine selâm

cemaate selâm

Tanrılar Tanrısı Buda buyurmuş Tanrılı yerde "Sekiz Yükmek" parlamış

aydınlatmış

Kutsal Darnı Tekvip adlıayetler [hükümler] kitabı bir tomar[dır]

Benim işittiğim ya da izlediğim şöyledir: Yine bir zaman ulular ulusu tam bilgin

bilgili Tanrılar TanrısıBuda

Vayşalı denilen yasa ve düzenin kurulduğu şehirde geniş sarayda önden

)

Türk nesrine matematik

astronomi

tıp gibi fen bilimlerinin; tarih

coğrafya gibi sosyal bilimlerin; din gibi felsefe bilminin girmesi ve bunlarla ilgili çevirilerin yapılmasıİslâmiyetin benimsenmesinden sonra olmuştur

Bunların da anlatımıdüzyazı biçimindedir

Hazâ'inü's-Saâ'dât'tan (Fatih Sultan Mehmet döneminden bir tıp bilimi metni):
"Sekizinci bâb; midede ve mideye tealluk nesnelerin vasfın ve sıhhatin saklamağı söyler

Bilgil imdi mide bedenin matbahıdır

Âdemin göksünün altında muallak bir deyirmi

boynu uzun şişeya benzer

Ardıkim arkadan yanadır

yassırak (yassıca) dır

Önü kim karından yanadır

şişe gibidir

dibi yassı ola

Sağ yanından bir damarla ciğere bağludur

Ol damara mesarika derler

Sol yanından dalağa bağludur

ol damara rabıt-ıtahalî derler

Yukarusundan boğaz sükûklerine berkinmiştir

ağza ulaşmıştır

Ol bağırsağa kim Türkçe adıkızıl önük dir

Arapça "meri" derler

Ulaşır ol kızıl önüğe varur

ağza çıkar

bogazluğu düdüğünün (gırtlağın) önüne yapışmıştır

Her ne kim su aslından

gıda aslından ağızdan girerse andan ayruk yere gitmez

Ol barsağın aşağı ucu midenin ağzına ulaşmıştır

İşteha dedikleri
kuvvet kim ol depreşicek karnım acdı(acıkdı) derler

Ol mide ağzıile meri (nin) bitişdiği yerden kopar (çıkar

gelir) ol bir damar kim mideyi ağzından dalağa bağlar

"
Eşref Bin Muhammed

Orta Türkçe döneminde Kaşgarlı Mahmut'un yazdığı Divan ü Lugat-it Türk adlı sözlüğü bu dönemin ilk düzyazı örneği sayabiliriz

Divan ü Lugat-it Türk'ten

"ogurladı: er işin ogurladı

(Adam işini vaktinde yaptı

)

Bundan alınarak "Er tavar ogurladı

" denir ki "adam mal çaldı demektir

Dede Korkut kitabı Türk nesrinin elde bulunan önemli nesir eserlerinden biridir

Onun da anlatım diline dikkat edilirse

anlatıla anlatıla bozulmuş bir şiir dili ile karşılaşılır:

Dede Korkut Hikâyeleri'nden:

"İç Oğuza Taş Oğuz Aşi Olup Beyrek Öldügi Boyı Beyan İder

Cemi' bigler bindi

Kazanuñ koñur atın çekdiler bindi

Borı çalındı kös urıldı

Gice gündüz dimediler yortma oldı

Uşta Kazan geldi

Aruza ve cemi' TaşOğuz biglerine haber oldı

uşta Kazan geldi didiler

Anlar dahıçeri dirüp borıağardup Kazana karşu geldiler

Üç Ok Boz Ok karşulaşdılar

Aruz aydur: Menüm İç Oğuzda karımum Kazan olsun

Emen aydur: Menüm karımum Ters Uzamış olsun

Alp Rüstem aydur: Menüm karımum Eñse Koca oğlı Okçı olsun didi

Her biri bir karım gözetti

Alaylar bağlandı

koşunlar düzildi

borılar çalındı

tavullar dögildi

Aruz Koca meydana at tepti

Kazana çağırıp mere kavat sen menüm karımumsın

sen gel berü didi

"

08-25-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Türklerin İlk Düzyazı Örnekleri Nelerdir?-Türklerin İlk Düzyazı Örnekleri Hakkında Türklerin İlk Düzyazı Örnekleri Nelerdir?-Türklerin İlk Düzyazı Örnekleri Hakkında Türk edebiyatının ilk düz anlatım örnekleri atasözleridir Bunlar dilden dile dolaşarak günümüze kadar gelmiştir İçinde toplumun deneyimlerinden çıkan sonuç bilgi ve öğütler vardır Atasözlerinin ilk yazılı örneklerine Tonyukuk Yazıtı'nda rastlarız: Tonyukuk Yazıtı'ndan "Turuk bukalı semiz bukalı arkada bilser semiz buka turuk buka teyin bilmez ermiş ([insan] zayıf boğalarla semiz boğaları uzaktan bilmek istese hangisi zayıf hangisi semiz bilemez)" "Yufka erikli toplagalı ucuz ermiş yinçe eriklik üzgeli uçuz; yufka kalın bolsar toplaguluk alp ermişyinçe ([bir şeyi] yufka iken toplaması[bükmesi] kolay imiş ince iken kırması[gene] kolay; [fakat] yufka kalın olur ise bükmesi zorlu imiş)" Dolayısıyla Türklerin ilk düzyazı yazarı olarak Tonyukuk 'u anmak gerekir Tonyukuk Kendi adına diktirdiği yazıtta hem kendi yaşamını hem de Göktürk tarihine ışık tutacak bilgileri anıbiçiminde yazmıştır Onu Bilge Kağan'ın yeğeni olan Yullug Tigin izler Atasözlerinden sonraki ilk yazı örnekleri Yenisey ve Orhun yazıtlarıdır: Bilge Kağan Yazıtı'ndan Doğu Yüzü üze kök : t(e)ñri : (a)sra y(a)g(ı)z : y(e)r : kıl(ı) ntukda : (e)kin (a)ra : kişi oglı : kıl(ı)nm(ı)ş: kişi : oglınta : üze : (e)çüm (a)pam : bum(ı)n k(a)g(a)n : işt(e)mi k(a)g(a)n : ol(u)rm(ı)ş : ol(u)r(u)p(a)ñ : türük : bod(u)n(ı)n : ilin törüsin : tuta : birm(i)ş : iti : birm(i)ş: (Üstte mavi gök [yüzü] altta [da] yağız yer yaratıldığında ikisinin arasında insanoğlu yaratılmış İnsanoğlunun üzerine [de] atalarım dedelerim Bumın Hakan [ve] İştemi Hakan [hükümdar olarak] tahta oturmuş Tahta oturarak Türk halkının devletini [ve] yasalarınıyönetivermiş düzenleyivermişler) Oğuz Kağan Destanısözlü ürün olduğu için yazıya geçirilişi çok sonradır; o da destan özelliğini yitirmişkısa bir özettir Bu kısa özette bile iki şiir parçanın bulunması destanın ilk oluşumunda şiir olarak anlatıldığını gösterir Oğuz Kağan Destanı'ndan kene künlerde bir kün 50 oğuz kagan bir yirde tengrini çalbargu- 51 da irdi karanguluk keldi kökdün 52 bir kök yaruk tüşdi kündün ay 53 aydın koğulgulugrak 54 irdi oguz kagan yürüdi kördi kim: 55 uşbu yaruknung arasında bir kız 56 bar irdi yalguz olturur irdi yakşı körür- 57 lüg bir kız irdi anung başında ataş- 58 lug yaruklug bir mengi bar ırdi 59 altun kazuk reg ırdi oşul kız antag 60 körüklüg ırdı kım: külse kök 61 tengrı küle rurur; ıglasa kök tengrı 62 ıglaya turur; Oguz Kagan 63 anı kördükde usı kalmadı kirdi; sevdi aldı (Yine günlerden bir gün Oğuz Kağan bir yerde Tanrıya yalvarmakta idi Karanlık bastı Gökten bir gök ışık indi Güneşten ve aydan daha parlaktı Oğuz Kağan oraya yürüdü ve gördü ki: O ışığın içinde bir kız var yalnız oturuyor Çok güzel bir kızdı Başında [alnında?] ateşli ve parlak bir beni vardı demir kazık [kutup yıldızı] gibi idi O kız öyle güzeldi ki gülse gök tanrı gülüyor; ağlasa gök tanrı ağlıyordu Oğuz Kağan onu görünce aklı gitti; sevdi aldı) Uygur Türkçesiyle yazılan Sekiz Yükmek Uygurların Buda dinindeki en derli toplu ilk din kitabıdır Sekiz Yükmek'ten "namo but namo dram namo sang (02) tengri tengrisi burkan yarlıkamış tengrili yirlide (03) sekiz yükmek yarumışyaltrımış ıduk darnıtek vip (04) atlıg sudur nombitig bir tegzinç (05) ançulayu erür mening eşitmişim yime bir ödün ulug ulugı(06) tükel bilge biliglig Tengri Tengrisi Burkan vayşalı atlıg (07) nomlug törülüg balıkta king alkıg orduda ontın (08) " Bugünkü Türkçesi: (Buda'ya selâm dine selâm cemaate selâm Tanrılar Tanrısı Buda buyurmuş Tanrılı yerde "Sekiz Yükmek" parlamış aydınlatmış Kutsal Darnı Tekvip adlıayetler [hükümler] kitabı bir tomar[dır] Benim işittiğim ya da izlediğim şöyledir: Yine bir zaman ulular ulusu tam bilgin bilgili Tanrılar TanrısıBuda Vayşalı denilen yasa ve düzenin kurulduğu şehirde geniş sarayda önden ) Türk nesrine matematik astronomi tıp gibi fen bilimlerinin; tarih coğrafya gibi sosyal bilimlerin; din gibi felsefe bilminin girmesi ve bunlarla ilgili çevirilerin yapılmasıİslâmiyetin benimsenmesinden sonra olmuştur Bunların da anlatımıdüzyazı biçimindedir Hazâ'inü's-Saâ'dât'tan (Fatih Sultan Mehmet döneminden bir tıp bilimi metni): "Sekizinci bâb; midede ve mideye tealluk nesnelerin vasfın ve sıhhatin saklamağı söyler Bilgil imdi mide bedenin matbahıdır Âdemin göksünün altında muallak bir deyirmi boynu uzun şişeya benzer Ardıkim arkadan yanadır yassırak (yassıca) dır Önü kim karından yanadır şişe gibidir dibi yassı ola Sağ yanından bir damarla ciğere bağludur Ol damara mesarika derler Sol yanından dalağa bağludur ol damara rabıt-ıtahalî derler Yukarusundan boğaz sükûklerine berkinmiştir ağza ulaşmıştır Ol bağırsağa kim Türkçe adıkızıl önük dir Arapça "meri" derler Ulaşır ol kızıl önüğe varur ağza çıkar bogazluğu düdüğünün (gırtlağın) önüne yapışmıştır Her ne kim su aslından gıda aslından ağızdan girerse andan ayruk yere gitmez Ol barsağın aşağı ucu midenin ağzına ulaşmıştır İşteha dedikleri kuvvet kim ol depreşicek karnım acdı(acıkdı) derler Ol mide ağzıile meri (nin) bitişdiği yerden kopar (çıkar gelir) ol bir damar kim mideyi ağzından dalağa bağlar" Eşref Bin Muhammed Orta Türkçe döneminde Kaşgarlı Mahmut'un yazdığı Divan ü Lugat-it Türk adlı sözlüğü bu dönemin ilk düzyazı örneği sayabiliriz Divan ü Lugat-it Türk'ten "ogurladı: er işin ogurladı (Adam işini vaktinde yaptı) Bundan alınarak "Er tavar ogurladı" denir ki "adam mal çaldı demektir Dede Korkut kitabı Türk nesrinin elde bulunan önemli nesir eserlerinden biridir Onun da anlatım diline dikkat edilirse anlatıla anlatıla bozulmuş bir şiir dili ile karşılaşılır: Dede Korkut Hikâyeleri'nden: "İç Oğuza Taş Oğuz Aşi Olup Beyrek Öldügi Boyı Beyan İder Cemi' bigler bindi Kazanuñ koñur atın çekdiler bindi Borı çalındı kös urıldı Gice gündüz dimediler yortma oldı Uşta Kazan geldi Aruza ve cemi' TaşOğuz biglerine haber oldı uşta Kazan geldi didiler Anlar dahıçeri dirüp borıağardup Kazana karşu geldiler Üç Ok Boz Ok karşulaşdılar Aruz aydur: Menüm İç Oğuzda karımum Kazan olsun Emen aydur: Menüm karımum Ters Uzamış olsun Alp Rüstem aydur: Menüm karımum Eñse Koca oğlı Okçı olsun didi Her biri bir karım gözetti Alaylar bağlandı koşunlar düzildi borılar çalındı tavullar dögildi Aruz Koca meydana at tepti Kazana çağırıp mere kavat sen menüm karımumsın sen gel berü didi"