Konu: Birleşik Kelimelerin Nasıl Yazılır?
Yalnız Mesajı Göster

Birleşik Kelimelerin Nasıl Yazılır?
Eski 08-25-2012   #1
Prof. Dr. Sinsi
Varsayılan

Birleşik Kelimelerin Nasıl Yazılır?



Birleşik Kelimelerin Nasıl Yazılır?

Belirtisiz isim tamlamaları sıfat tamlamaları isnat grupları birleşik fiiller ikilemeler kısaltma grupları ve kalıplaşmış çe*kimli fiillerden oluşan ifadeler yeni bir kavramı karşıladıklarında birleşik kelime olurlar: yer çekimi hanımeli ses bilgisi; beyaz peynir açıkgöz toplu iğne; eli açık sırtı pek; söz etmek zikretmek hasta olmak gelebilmek yazadurmak alıvermek; çoluk çocuk çıtçıt altüst; başüstüne günaydın; sağ ol ateşkes külbastı
Birleşik kelimeler belirli kurallar çerçevesinde bitişik veya ayrı olarak yazılır
A Bitişik Yazılan Birleşik Kelimeler
Birleşik kelimeler aşağıdaki durumlarda bitişik yazılırlar:
1 Ses düşmesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır: kaynana (< kayın ana) kaynata (< kayın ata) nasıl (< ne asıl) niçin (< ne için) pazartesi (< pazar ertesi) sütlaç (< sütlü aş) birbiri (< biri biri)
2 Et- ve ol- yardımcı fiilleriyle birleşirken ses düşmesine veya ses türemesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır: emretmek (
UYARI : Sadece söyleyişte tonlulaşma biçiminde ses değişmesine uğrayanlar ayrı yazılır: azat etmek hamt etmek izaç etmek iktisap et*mek Bu örneklerde tonluluk söyleyişte belirtilir
3 Kelimelerden her ikisi veya ikincisi birleşme sırasında benzetme yoluyla anlam değişmesine uğradığında bu tür birleşik kelimeler bitişik yazılır
a Bitki adları: aslanağzı civanperçemi keçiboynuzu kuşburnu turnagagası açıkağız akkuyruk (çay) alabaş altınbaş (kavun) altıparmak (palamut) beşbıyık (muşmula) acemborusu çobançantası gelinfeneri karnıkara (börülce) kuşyemi şeytanarabası venüsçarığı yılan*yastığı akşamsefası camgüzeli çadıru*şağı gecesefası ayşekadın (fasulye) hafızali (üzüm) havvaanaeli meryemanaeldiveni
b Hayvan adları: danaburnu (böcek) akbaş (kuş) alabacak (at) bağrıkara (kuş) beş*parmak (deniz hayvanı) beşpençe (deniz hayvanı) çakırkanat (ördek) elmabaş (tepeli dalgıç) kababurun (balık) kamçıkuyruk (koyun) kamışkulak (at) karabaş karagöz (balık) kara*fatma (böcek) kızılkanat (balık) sarıkuyruk (balık) yeşilbaş (ördek) sazkayası (balık) sırtı*kara (balık) şeytaniğnesi yalıçapkını (kuş) bozbakkal (kuş) bozyürük (yılan) karadul (örümcek) sarısabır (bitki)
c Hastalık adları: itdirseği (arpacık) delibaş karabacak karata*ban
ç Alet ve eşya adları: balıkgözü (halka) deveboynu (boru) domuzayağı (çubuk) domuztır*nağı (kanca) horozayağı (burgu) kargaburnu (alet) keçitırnağı (oyma kalemi) kedigözü (lamba) leylekgagası (alet) sıçankuyruğu (törpü) baltabaş (gemi) gagaburun (gemi) kancabaş (kayık) adayavrusu (tekne)
d Biçim adları: ayıbacağı (yelken biçimi) balıksırtı (desen) civankaşı (nakış) eşek*sırtı (çatı biçimi) kazkanadı (oyun) kırlangıçkuyruğu (işaret) koçboynuzu (işaret) köpekkuyruğu (spor) sıçandişi (dikiş) balgümeci (dikiş) beşikörtüsü (çatı biçimi) turnageçidi (fırtına)
e Yiyecek adları: dilberdudağı (tatlı) hanımgöbeği (tatlı) hanımparmağı (tatlı) ka*dınbudu (köfte) kadıngöbeği (tatlı) kargabeyni (yemek) kedidili (bisküvi) tavukgöğsü (tatlı) vezirparmağı (tatlı) bülbülyuvası (tatlı) kuşlokumu (kurabiye) alinazik (kebap)
f Oyun adları: beştaş dokuztaş üçtaş
g Gök cisimlerinin adları: Altıkardeş (yıldız kü*mesi) Arıkovanı (yıldız kümesi) Büyükayı (yıldız kümesi) Demirkazık (yıldız) Küçükayı (yıldız kü*mesi) Kervankıran (yıldız) Samanyolu (yıldız kümesi) Yedikardeş (yıldız kümesi)
ğ Renk adları: baklaçiçeği balköpüğü camgöbeği devetüyü fildişi gülkurusu kavuniçi narçi*çeği ördekbaşı ördekgagası tavşanağzı tavşankanı turnagözü vapur*dumanı vişneçürüğü yavruağzı
4 -a -e -ı -i -u -ü zarf-fiil ekleriyle bilmek vermek kalmak durmak gelmek görmek ve yazmak fiilleriyle yapılan tasvirî fiiller bitişik yazılır: alabildiğine düşünebilmek yapabil*mek; uyuyakalmak; gidedurmak yazadurmak; çıkagelmek olagelmek süregelmek; düşeyazmak öleyazmak; alıvermek gelivermek gülüvermek uçuvermek; düşmeyegör ölmeyegör
5 Bir veya iki ögesi emir kipiyle kurulan kalıplaşmış birleşik keli*meler bitişik yazılır: alaşağı albeni ateşkes çalçene çalyaka dönbaba gelberi incitmebeni rastgele sallabaş sallasırt sıkboğaz unutmabeni; çekyat geçgeç kaçgöç kapkaç örtbas seçal veryansın yapboz yazboz tahtası
6 -an/-en -r/-ar/-er/-ır/-ir -maz/-mez ve -mış/-miş sıfat-fiil eklerinin kalıplaşmasıyla oluşan birleşik kelimeler bitişik yazılır:
ağaçkakan alaybozan cankurtaran çöpçatan dalgakıran demirkapan etyaran filizkıran gökdelen oyunbozan saçkıran yelkovan yolgeçen;
akımtoplar altıpatlar barışsever basınçölçer betonkarar bilgisayar çoksatar dil*sever füzeatar özezer pürüzalır uçaksavar yurtsever;
baştanımaz değerbilmez etyemez hacıyatmaz kadirbilmez karıncaez-mez kuşkonmaz külyutmaz tanrıtanımaz varyemez;
çokbilmiş güngörmüş
7 İkinci kelimesi -dı (-di / -du / -dü -tı / -ti / -tu / -tü) kalıplaşmış belirli geçmiş zaman ekleriyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: albastı ciğerdeldi çıtkırıldım dalbastı fırdöndü gecekondu gündöndü hünkârbeğendi imambayıldı karyağdı külbastı mirasyedi papazkaçtı serdengeçti şıpsevdi zıpçıktı
8 Her iki kelimesi de -dı (-di / -du / -dü -tı / -ti / -tu / -tü) belirli geçmiş zaman veya -r /-ar /-er geniş zaman eklerini almış ve kalıplaşmış bulunan birleşik kelimeler bitişik yazı*lır: dedikodu kaptıkaçtı oldubitti uçtuuçtu (oyun); biçerbağlar biçerdö*ver göçerkonar kazaratar konargöçer okuryazar uyurgezer yanardö*ner yüzergezer
Aynı yapıda olan çakaralmaz kelimesi de bitişik yazılır
9 Somut olarak yer bildirmeyen alt üst ve üzeri sözlerinin sona getirilmesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: ayakaltı bilinçaltı gözaltı (gözetim) şuuraltı; akşamüstü akşamüzeri ayaküstü ayaküzeri bayra*müstü gerçeküstü ikindiüstü olağanüstü öğleüstü öğleüzeri suçüstü yüzüstü
10 İki veya daha çok kelimenin birleşmesinden oluşmuş kişi adları soyadları ve lakaplar bitişik yazılır: Alper Aydoğdu Birol Gülnihal Gülseren Gündoğdu Şenol Varol; Abasıyanık Adıvar Atatürk Gökalp Güntekin İnönü Karaosmanoğlu Tanpınar Yurdakul; Boynueğri Mehmet Paşa Tepedelenli Ali Paşa Yirmisekiz Çelebi Mehmet Yedisekiz Hasan Paşa
11 İki veya daha çok kelimeden oluşmuş Türkçe yer adları bitişik yazılır: Çanakkale Gümüşhane; Acıpayam Pınarbaşı Şebinkarahisar; Beşiktaş Kabataş
Şehir kent köy mahalle dağ tepe deniz göl ırmak su vb kelime*lerle kurulmuş sıfat tamlaması ve belirtisiz isim tamlaması kalıbındaki yer adları bitişik yazılır: Akşehir Eskişehir Suşehri Yenişehir; Atakent Batıkent Konutkent Korukent Çengelköy Sarıyer Yenimahalle; Karabağ Karadağ Uludağ; Kocatepe Tınaztepe; Akdeniz Karadeniz Kızıldeniz; Acıgöl; Kızılırmak Yeşilırmak; İncesu Karasu Sarısu Akçay
12 Kişi adları ve unvanlarından oluşmuş mahalle meydan köy vb yer ve kuruluş adlarında unvan kelimesi sonda ise gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır: Abidinpaşa Bayrampaşa Davutpaşa Ertuğrulgazi Kemalpaşa (ilçesi); Necatibey (Caddesi) Mustafabey (Caddesi)
13 Ara yönleri belirten kelimeler bitişik yazılır: güneybatı güney*doğu kuzeybatı kuzeydoğu
14 Bunlardan başka dilimizde her iki ögesi de asıl anlamını koru*duğu hâlde yaygın bir biçimde gelenekleşmiş olarak bitişik yazılan keli*meler de vardır:
a Baş sözüyle oluşturulan sıfat tamlamaları: başağırlık başbakan başçavuş başeser başfiyat başhekim başhemşire başkahraman başka*rakter başkent başkomutan başköşe başmüfettiş başöğretmen baş*parmak başpehlivan başrol başsavcı başşehir başyazar
b Bir topluluğun yöneticisi anlamındaki başı sözüyle oluşturulan belirtisiz isim tamlamaları: aşçıbaşı binbaşı çarkçıbaşı çeribaşı ele*başı mehterbaşı onbaşı ustabaşı yüzbaşı
c Oğlu kızı sözleri: çapanoğlu eloğlu hinoğluhin elkızı
ç Ağa bey efendi hanım nine vb sözlerle kurulan birleşik kelime*ler: ağababa ağabey beyefendi efendibaba hanımanne hanımefendi hacıağa hıyarağalık kadınnine paşababa
d Biraz birkaç birkaçı birtakım birçok birçoğu hiçbir hiç*biri herhangi belirsizlik sıfat ve zamirleri de gelenekleşmiş olarak biti*şik yazılır
15 Ev kelimesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik ya*zılır: aşevi bakımevi basımevi doğumevi gözlemevi huzurevi ko*nukevi orduevi öğretmenevi polisevi yayınevi
16 Hane name zade kelimeleriyle oluşturulan birleşik kelime*ler bitişik yazılır: çayhane hane kahvehane yazıhane; beyanname kanunname se*yahatname siyasetname; amcazade dayızade teyzezade
UYARI: Eczahane hastahane pastahane postahane sözleri kullanımdaki yaygınlık dolayısıyla eczane hastane pastane postane biçiminde yazılmaktadır
17 Farsça kurala göre oluşturulan isim ve sıfat tamlamaları ile ka*lıplaşmış biçimler bitişik yazılır: cürmümeşhut darıdünya ehli*beyit ehvenişer erkânıharp fecrisadık gayrimenkul gayrimeşru hüsnükuruntu hüsnüniyet suikast hamdüsena hercümerç
18 Arapça kurala göre oluşturulan tamlamalar ve kalıplaşmış biçimler bitişik yazılır: aliyyülâlâ ceffelkalem darülaceze darülfünun daüssıla fevkalade fevkalbeşer hıfzıssıhha hüvelbaki şey*hülislam tahtelbahir tahteşşuur; âlemşümul cihanşümul aleykümselam Allahualem bismillah fenafillah fisebilillah hafazanallah inşallah maşallah velhasıl velhasılıkelam
19 Müzik makam adları bitişik yazılır: acembuselik hisarbuselik muhayyerkürdi
Bir sıfatla oluşturulan usul adlarında sıfat ayrı yazılır: ağır aksak yürük aksak yürük semai
20 Kanunda bitişik geçen veya bitişik olarak tescil ettirilmiş olan kuruluş adları bitişik yazılır: İçişleri Dışişleri Genelkurmay Yükseköğretim
B Ayrı Yazılan Birleşik Kelimeler
1 Etmek edilmek eylemek kılmak kılınmak olmak olunmak yar*dımcı fiilleriyle kurulan birleşik fiiller herhangi bir ses düşme*sine veya türemesine uğramazsa ayrı yazılır: alt etmek arz etmek azat etmek boş olmak dans etmek el etmek göç etmek ilan etmek kabul etmek kul etmek kul olmak not etmek oyun etmek sağ olmak söz etmek terk etmek var ol*mak yok etmek yok olmak
2 Birleşme sırasında kelimelerinden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğ*ramayan birleşik kelimeler ayrı yazılır
a Hayvan türlerinden birinin adıyla kurulanlar:
ada balığı ateş balığı dil balığı fulya balığı kedi balığı kılıç balığı köpek balığı ton balığı yılan balığı; acı balık bıyıklı balık dikenli balık
ardıç kuşu arı kuşu çalı kuşu deve kuşu muhabbet kuşu saka kuşu tarla kuşu yağmur kuşu; alıcı kuş boğmaklı kuş makaralı kuş
ağustos böceği ateş böceği cırcır böceği hamam böceği ipek böceği uçuç böceği uğur böceği; ağılı bö*cek çalgıcı böcek sümüklü böcek
at sineği et sineği meyve sineği sığır sineği su sineği uyuz sineği
deniz yılanı ok yılanı su yılanı; Ankara keçisi dağ keçisi yaban keçisi; fındık faresi tarla faresi; dağ sıçanı tarla sıçanı; Beç tavuğu dağ tavuğu; Amerika tavşanı yaban tav*şanı; kaya örümceği şeytan örümceği; bal arısı yaban arısı; Pekin ördeği yaban ördeği; Ankara kedisi Van kedisi; Afrika domuzu yaban domuzu
b Bitki türlerinden birinin adıyla kurulanlar:
ayrık otu beşparmak otu çörek otu eğrelti otu güzelavrat otu kelebek otu ökse otu pisipisi otu taşkıran otu yüksük otu; acı ot sütlü ot
ateş çiçeği çuha çiçeği güzelhatun çiçeği ipek çiçeği küpe çiçeği lavanta çiçeği mum çiçeği yayla çiçeği yıldız çiçeği; ölmez çiçek
avize ağacı ban ağacı dantel ağacı kâğıt ağacı mantar ağacı mercan ağacı öd ağacı pelesenk ağacı süt ağacı tespih ağacı; kör ağaç
altın kökü boya kökü eğir kökü helvacı kökü meyan kökü; ek kök saçak kök yumru kök
dağ elması yer elması; çalı dikeni deve dikeni; köpek üzümü kuş üzümü; çakal armudu dağ armudu; at kestanesi kuzu kestanesi; can eriği gövem eriği; kuzu mantarı yer mantarı; su ka*mışı şeker kamışı; dağ nanesi taş nanesi; ayı gülü Japon gülü; Antep fıstığı çam fıstığı; sırık fasulyesi soya fasulyesi; Amerika bademi taş bademi; Afrika menek*şesi deniz menekşesi; Japon sarma*şığı kuzu sarmaşığı; Hint inciri kavak inciri; armut kurusu kayısı ku*rusu; su sarımsağı şeker pancarı
kuru fasulye kuru incir kuru soğan kuru üzüm
UYARI : Çiçek dışında anlamlar taşıyan baklaçiçeği (renk) narçi*çeği (renk) suçiçeği (hastalık); ot dışında anlamlar taşıyan ağızotu (barut) sıçanotu (arsenik); ses düşmesine uğramış olan çöreotu ve yay*gın bir biçimde gelenekleşmiş olan semizotu dereotu bitişik yazılır
c Nesne eşya ve alet adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler:
alçı taşı bileği taşı çakmak taşı damla taşı Hacıbektaş taşı ki*reç taşı lüle taşı Oltu taşı sünger taşı yılan taşı; buzul taş damla taş dikili taş kayağan taş yaprak taş
arap sabunu el sabunu; kahve değirmeni yel değirmeni; kahve dolabı su dolabı; oturma odası; duvar saati kol saati; duvar takvimi masa takvimi; yemek masası; itfaiye aracı kurtarma aracı; masa ör*tüsü yatak örtüsü; el kitabı Frenk gömleği İngiliz anahtarı İngiliz si*cimi; alt geçit tüp geçit üst geçit çekme demir çekme kat dolma kalem dönme dolap kesme kaya toplu iğne vurmalı çalgılar vurmalı sazlar yapma çiçek
afyon ruhu katran ruhu lokman ruhu nane ruhu tuz ruhu
ç Yol ve ulaşımla ilgili birleşik kelimeler: Arnavut kaldırımı; çevre yolu deniz yolu hava yolu kara yolu keçi yolu; köprü yol
d Durum olgu ve olay bildiren sözlerden biriyle kurulan birleşik ke*limeler: açık oturum açık öğretim ana dili ay tutulması baş ağrısı baş belası baş dönmesi çıkış yolu çözüm yolu dil birliği din birliği güç birliği iş birliği iş bölümü madde başı ses uyumu yer çekimi
e Bilim ve bilgi sözleriyle kurulan birleşik kelimeler: anlam bilimi dil bilimi edebiyat bilimi gök bilimi halk bilimi ruh bilimi toplum bilimi toprak bilimi yer bilimi; dil bilgisi halk bilgisi ses bil*gisi şekil bilgisi
f Yuvar ve küre sözleriyle kurulan birleşik kelimeler: göz yuvarı hava yuvarı ısı yuvarı ışık yuvarı renk yuvarı yer yuvarı; hava küre ışık küre su küre taş küre yarı küre yarım küre
g Yiyecek içecek adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler: bohça böreği su böreği talaş böreği; ba*dem yağı çiçek yağı kuyruk yağı; arpa suyu maden suyu meyve suyu; kaşar peyniri tulum peyniri beyaz peynir; Adana kebabı tas kebabı Urfa kebabı; İnegöl köftesi İzmir köftesi; ezogelin çorbası mercimek çor*bası yoğurt çorbası; irmik helvası kâğıt helvası koz helva; acı badem kurabiyesi; Kemalpaşa tatlısı peynir tatlısı yoğurt tatlısı; ba*dem şekeri balık yumurtası
burgu makarna çubuk makarna yüksük makarna; kakaolu kek üzümlü kek; çiğ köfte içli köfte; dolma biber kesme şeker süzme yoğurt yarma şeftali; kuru yemiş
ğ Gök cisimleri: Çoban Yıldızı Kervan Yıldızı Kutup Yıldızı kuy*ruklu yıldız; gök taşı hava taşı meteor taşı
h Organ veya organ yerine geçen sözlerden biriyle kurulan birleşik kelimeler: patlak göz süzgün göz; aşık kemiği bel kemiği elmacık kemiği; serçe parmak şehadet par*mağı yüzük parmağı; azı dişi köpek dişi süt dişi; kuyruk sokumu safra kesesi; çatma kaş takma diş takma kirpik takma kol; ekşi surat kepçe surat; gaga burun (kimse) karga burun kepçe kulak ça*kır pençe demir yumruk kuru kemik
ı Benzetme yoluyla insanın bir niteliğini anlatmak üzere bitki hay*van ve nesne adlarıyla kurulan birleşik kelimeler: çetin ceviz çöpsüz üzüm; eski kurt sarı çıyan sağmal inek; ağır top eksik etek eski toprak eski tüfek kara maşa sapsız balta
i Zamanla ilgili birleşik kelimeler: bağ bozumu gece yarısı gün or*tası hafta başı hafta sonu
3 -r / -ar / -er -maz / -mez ve -an / -en sıfat-fiil ekleriyle kurulan sıfat tam*laması yapısındaki birleşik kelimeler ayrı yazılır: bakar kör çalar saat çıkar yol döner sermaye güler yüz koşar adım yazar kasa yeter sayı; çıkmaz sokak geçmez akçe görünmez kaza ölmez çiçek tükenmez kalem; akan yıldız doyuran buhar uçan daire
4 Renk sözü veya renklerden birinin adıyla kurulmuş isim tamla*ması yapısındaki renk adları ayrı yazılır: bal rengi duman rengi gümüş rengi portakal rengi saman rengi; ateş kırmızısı boncuk mavisi çivit mavisi gece mavisi limon sa*rısı safra yeşili süt kırı
5 Rengin tonunu belirtmek üzere renkten önce kullanılan sıfatlar ayrı yazılır: açık mavi açık yeşil kara sarı kirli sarı koyu mavi koyu yeşil
6 Yer adlarında kullanılan batı doğu güney kuzey güneybatı güneydoğu kuzeybatı kuzeydoğu aşağı orta yukarı iç yakın uzak kelimeleri ayrı yazılır: Doğu Anadolu Batı Trakya Orta Anadolu Kuzey Amerika Güney Amerika Orta Asya Orta Doğu Yakın Doğu Uzak Doğu Güneybatı Anadolu İç Asya İç Anadolu Aşağı Ayrancı Yukarı Ayrancı
7 Kişi adlarından oluşmuş mahalle bulvar cadde sokak ilçe köy vb yer ve kuruluş adlarında sondaki unvanlar hariç şahıs adları ayrı yazılır: Yunus Emre Mahallesi; Gazi Mustafa Kemal Bulvarı; Ziya Gökalp Bulvarı; Nene Hatun Caddesi; Fevzi Çakmak Sokağı Cemal Nadir Sokağı; Koca Mustafapaşa; Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi Sultan Ahmet Camii Sütçü İmam Üniversitesi
8 Dış iç öte sıra sözleriyle oluşturulan bir*leşik kelime ve terimler ayrı yazılır: ahlak dışı çağ dışı din dışı kanun dışı olağan dışı yasa dışı; ceviz içi hafta içi yurt içi; fizik ötesi kızıl ötesi mor ötesi sınır ötesi; aklı sıra ardı sıra peşi sıra yanı sıra
9 Somut olarak yer belirten alt ve üst sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır: deri altı su altı toprak altı yer altı (yüzey); arka üstü baş üstü böbrek üstü bezi tepe üstü (trafikte)
10 Alt üst ana ön art arka yan karşı iç dış orta büyük küçük sağ sol peşin bir iki tek çok çift sözlerinin başa getirilmesiyle oluştu*rulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır: alt yazı; üst kat üst küme; ana bilim dalı ana dili; ön söz ön yargı; art damak art niyet; arka teker; yan cümle yan etki; karşı görüş karşı oy; iç sa*vaş iç tüzük; dış borç dış hat; orta kulak orta oyunu; büyük anne büyük baba; küçük harf küçük parmak; sağ açık sağ bek; sol açık sol bek; peşin fikir peşin hüküm; bir gözeli bir hücreli; iki anlamlı iki eşeyli; tek eşli tek hücreli; çok düzlemli çok hücreli; çift ayaklılar çift kanatlılar
Alıntı Yaparak Cevapla