Halk Hikayesinin Genel Özellikleri

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-25-2012

Halk Hikayesinin Genel Özellikleri

Halkın ortak duygularını yansıtan anlatma yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılan hikayelerdir Öykü türünün eski biçimleri olan bu ürünler halkın içinde ve halk diliyle oluşmuştur

Halk hikayeleri destan ile günümüz modern hikaye arasından bir köprü görevi üstlenmiştir Bu köprünün ilk ayağı ise XV yüzyılda yazıya geçirilen Dede Korkut Hikayeleridir

XV yüzyılda itibaren destanların yerlerini tutmaya başlayan ve günümüzde de özellikle Doğu Anadolu'da yaşamaya devam eden halk hikayeleri aşık dediğimiz anlatıcılar tarafından günümüze kadar getirilmiştir

Halk hikayeciliği geleneği destanlarla başlayıp Dede Korkut Hikayeleri Battalname Danışmentname Gazavatname Hamzaname Saltuk-name ile devam eden anlatma geleneğinin XV ile XX yüzyıl arasındaki sözlü edebiyatın aşamalarından biridir

Halk hikayeleri beli bir olay üzerine kurulan bir çeşit öykü gibidir Dolayısıyla kahramanlarıyla gerçek yaşamdaki insanlar arasında benzer özellikler vardır Hikayelerdeki olay ve kişiler oluştukları dönemin sosyal yapısını kültürel özelliklerini duyuş ve düşünüşünü kısacası zihniyetini yansıtan birer araçtır

Oluşma şekillerine bakıldığında halk hikayeleri ile destanlar arasından benzerlikler görülür ilk olarak hikayeye konu olan bir olay gerçekleşir Sonra bu olay sözlü gelenek içinde kuşaktan kuşağa aktarılır Bu aktarmalarda hikayeyi anlatanlar bazı bölümlerine türküleri de dahil eder böylece anlatıma müzik de eşlik eder Daha sonra aşıklar (saz şairleri halk şairleri) bu hikayeleri belli bir sıraya göre yeniden düzenleyerek halka açık yerlerde saz eşliğinde anlatırlar Böylece son şeklini alan halk hikayeleri sonradan yazıya geçirilerek unutulmaktan kurtarılmış olur

aşıklar bu hikayeleri anlatırken kendi yorumlarını hayal güçlerini ve üsluplarını katarak hikayeyi zenginleştirirler Bu yüzden aynı hikayenin farklı yörelerde farklı varyantlarıyla karşılaşmak mümkündür

Hikayelerde "aldı sazı eline" "aldı Kerem" "bakalam ne dedi" "deyüp kesti" gibi kalıplaşmış sözler bulunur

Halk hikayelerinde mekan unsuru destan ve masallardakine göre daha belirgin ancak modern hikaye ve romandakine göre daha yüzeyseldir Genellikle kent ülke adları veya fizikî mekan adları (kale saray bahçe dağ köşk gibi) verilir fakat bunlarda da ayrıntılı ve gerçekçi bir betimleme görülmez

Hikayelerde geçen olayların gerçekleştiği genel zaman dilimi çoğunlukla belirsizdir Bazı hikayelerde "çok eski zaman bir zaman vaktin birinde bir gün gel zaman git zaman" gibi belirsiz anları ifade eden kalıplaşmış sözler yer alır Bu dinleyiciye hayal zenginliği kazandırır Bunun yanında "yedi gün yedi ay yetmiş yıl kırk yıl dokuz gün" gibi sayılara bağlı olarak ifade edilen zamanlar da vardır Üç beş yedi dokuz kırk gibi sayılarla oluşturulan motifler hikayelerin yanı sıra destan ve masallarımızda da sık sık kullanılmıştır

Hikayedeki kahramanlar gerçeğe yakındır destanlarda olduğu gibi olağanüstülüklere fazla yer verilmez

Anlatımda nazım ve nesir iç içedir Olaylar nesirle duygular nazımla ifade edilir aşık hikaye anlatırken bazı yerlerde konuşmasına ara verir kahramanların ağzından genellikle mani biçiminde türkü söyler Hikayeci aşık bazen ayakta dolaşarak gerektikçe jest ve mimiklerle hikayedeki kahramanların konuşma ve duygu özelliklerini ses taklitleriyle belirterek anlatır çalar ve söyler Bu yönüyle halk hikayelerinde şiir müzik hikaye ve oyun iç içedir

Halk hikayeleri genellikle kasaba ve köylerde; uzun kış gecelerinde ramazan gecelerinde düğünlerde ve başka nedenlerle yapılan toplantılarda anlatılır Kırsal bölgelerde köy odaları; kasaba ve şehirlerde ise genellikle kahveler bu anlatımlar için seçilen mekanlardır Bir hikayenin anlatımı; konunun uzunluğuna hikayeci-aşıkların gücüne dinleyicilerin ilgisine göre her bir toplantı dört - beş saat olmak üzere 3-7 gece hatta kimi zaman daha da uzun sürer Anlatıcı bazen temaya bağlı kalarak kendisi de hikayeye eklemeler yapabilir Hikayecinin yere ve zamana göre asıl konuya eklediği başka olay ve menkıbelere "karavelli" adı verilir

Halk hikayelerinde halkın günlük yaşamda kullandığı sözcük ve deyimlerle zenginleştirilmiş yöresel tabirlerin de yer aldığı yalın bir dil kullanılır Gerek dinleyici gerek anlatıcı olsun halktan kişiler olması kullanılan dilin sade ve anlaşılır olmasını gerektirir

Halk hikayeleri metinleri birer edebî metindir kurmacadır Sanatsal yönü bulunun bu metinlerde dil şiirsel işleviyle kullanılmıştır

Bu hikayelerin anlatımında ilahi bakış açısı kullanılır yani hikayenin anlatıcısı hikayedeki her şeyi bilen bir bakış açısına sahiptir

Halk hikayelerinde din ve kahramanlık konuları da bulunmakla beraber en önemli tema aşktır Aşk temasıyla oluşan önemli halk hikayeleri şunlardır Tahir ile Zühre Kerem ile Aslı Ferhat ile Şirin Arzu ile Kamber Emrah ile Selvihan

Halk hikayeleri genellikle üç bölümden oluşur: Dinleyiciyi hikayeye hazırlamak amacıyla söylenen ve asıl konuyla ilgisi bulunmayan birinci bölüme "döşeme" adı verilir Döşemede genellikle eski aşıkların adı anılır bir tekerleme söylenir dinleyicilere dürüstlük erdemli olmak birlik ve beraberlik gibi evrensel mesajlar verilir: Bir dua ile başlayan hikayenin anlatıldığı bölüm ise ikinci bölüm yani "asıl olay"dır Bu bölümde kahramanlar ve konu kısaca tanıtıldıktan sonra hikaye anlatılır
Üçüncü bölüme dua adı verilir Bu bölümde sevip kavuşamayanlar için dua edilir Hikaye anlatıcısı (aşık) alçakgönüllük göstererek "Ustamızın adı Hıdır elimizden gelen budur" diyerek hikayeyi bitirir

Halk hikayelerini konularına göre iki grupta toplamak mümkündür:

1 Aşk Hikayeleri: Uzun süre toplumun hafızasında yaşayan aşkların hika-yeleştirildiği sevgi temasını işleyen hikayelerdir

Bunların bir bölümü saz şairlerinin hayatı üzerine kurulmuştur

Aşk hikayelerinde birbirine kavuş*maları önleyen din ayrılığı (Kerem ile Aslı)

sınıf ayrılığı (Emrah ile Selvi*han)

servet eşitsizliği (Arzu ile Kamber) gibi toplumsal engellerle mücade*leler anlatılır

2 Kahramanlık (Destansı) Halk Hikayeleri: Daha çok destana ait bazı özellikleri de içeren yiğitlik teması üzerine kurulan hikayelerdir

Dede Kor*kut Hikayeleri ve Köroğlu hikayesi bu türün en güzel örnekleridir

Bu tür hikayelerde tarihî kişiliği ön planda olan

tarihe mal olmuş kahramanların veya dinî açıdan önemi sayılan kişilerin maceraları konu edilir

Battal Gazi

Danişment Gazi

Hz

Ali ile ilgili hikayeler bu türe örnek gösterilebilir

Halk hikayelerini kaynakları Bakımından üç grupta toplayabiliriz:

1 Türk Kaynaklı Olanlar: Dede Korkut Hikayeleri

Kerem ile Aslı

aşık Garip ile Şahsanem

Emrah ile Selvihan

Köroğlu Hikayesi

Karacaoğlan ile İsmigan Sultan

2 Arap - İslam Kaynaklı Olanlar: Leyla ile Mecnûn

Yusuf ile Züleyha

Gazavat-ı Ali (Hz

Ali Cenkleri)

Battal Gazi

Danişment Gazi vs

3 İran- Hint Kaynaklı Olanlar: Ferhat ile Şirin

Kehle ve Dimme

08-25-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Halk Hikayesinin Genel Özellikleri Halk Hikayesinin Genel Özellikleri Halkın ortak duygularını yansıtan anlatma yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılan hikayelerdir Öykü türünün eski biçimleri olan bu ürünler halkın içinde ve halk diliyle oluşmuştur Halk hikayeleri destan ile günümüz modern hikaye arasından bir köprü görevi üstlenmiştir Bu köprünün ilk ayağı ise XV yüzyılda yazıya geçirilen Dede Korkut Hikayeleridir XV yüzyılda itibaren destanların yerlerini tutmaya başlayan ve günümüzde de özellikle Doğu Anadolu'da yaşamaya devam eden halk hikayeleri aşık dediğimiz anlatıcılar tarafından günümüze kadar getirilmiştir Halk hikayeciliği geleneği destanlarla başlayıp Dede Korkut Hikayeleri Battalname Danışmentname Gazavatname Hamzaname Saltuk-name ile devam eden anlatma geleneğinin XV ile XX yüzyıl arasındaki sözlü edebiyatın aşamalarından biridir Halk hikayeleri beli bir olay üzerine kurulan bir çeşit öykü gibidir Dolayısıyla kahramanlarıyla gerçek yaşamdaki insanlar arasında benzer özellikler vardır Hikayelerdeki olay ve kişiler oluştukları dönemin sosyal yapısını kültürel özelliklerini duyuş ve düşünüşünü kısacası zihniyetini yansıtan birer araçtır Oluşma şekillerine bakıldığında halk hikayeleri ile destanlar arasından benzerlikler görülür ilk olarak hikayeye konu olan bir olay gerçekleşir Sonra bu olay sözlü gelenek içinde kuşaktan kuşağa aktarılır Bu aktarmalarda hikayeyi anlatanlar bazı bölümlerine türküleri de dahil eder böylece anlatıma müzik de eşlik eder Daha sonra aşıklar (saz şairleri halk şairleri) bu hikayeleri belli bir sıraya göre yeniden düzenleyerek halka açık yerlerde saz eşliğinde anlatırlar Böylece son şeklini alan halk hikayeleri sonradan yazıya geçirilerek unutulmaktan kurtarılmış olur aşıklar bu hikayeleri anlatırken kendi yorumlarını hayal güçlerini ve üsluplarını katarak hikayeyi zenginleştirirler Bu yüzden aynı hikayenin farklı yörelerde farklı varyantlarıyla karşılaşmak mümkündür Hikayelerde "aldı sazı eline" "aldı Kerem" "bakalam ne dedi" "deyüp kesti" gibi kalıplaşmış sözler bulunur Halk hikayelerinde mekan unsuru destan ve masallardakine göre daha belirgin ancak modern hikaye ve romandakine göre daha yüzeyseldir Genellikle kent ülke adları veya fizikî mekan adları (kale saray bahçe dağ köşk gibi) verilir fakat bunlarda da ayrıntılı ve gerçekçi bir betimleme görülmez Hikayelerde geçen olayların gerçekleştiği genel zaman dilimi çoğunlukla belirsizdir Bazı hikayelerde "çok eski zaman bir zaman vaktin birinde bir gün gel zaman git zaman" gibi belirsiz anları ifade eden kalıplaşmış sözler yer alır Bu dinleyiciye hayal zenginliği kazandırır Bunun yanında "yedi gün yedi ay yetmiş yıl kırk yıl dokuz gün" gibi sayılara bağlı olarak ifade edilen zamanlar da vardır Üç beş yedi dokuz kırk gibi sayılarla oluşturulan motifler hikayelerin yanı sıra destan ve masallarımızda da sık sık kullanılmıştır Hikayedeki kahramanlar gerçeğe yakındır destanlarda olduğu gibi olağanüstülüklere fazla yer verilmez Anlatımda nazım ve nesir iç içedir Olaylar nesirle duygular nazımla ifade edilir aşık hikaye anlatırken bazı yerlerde konuşmasına ara verir kahramanların ağzından genellikle mani biçiminde türkü söyler Hikayeci aşık bazen ayakta dolaşarak gerektikçe jest ve mimiklerle hikayedeki kahramanların konuşma ve duygu özelliklerini ses taklitleriyle belirterek anlatır çalar ve söyler Bu yönüyle halk hikayelerinde şiir müzik hikaye ve oyun iç içedir Halk hikayeleri genellikle kasaba ve köylerde; uzun kış gecelerinde ramazan gecelerinde düğünlerde ve başka nedenlerle yapılan toplantılarda anlatılır Kırsal bölgelerde köy odaları; kasaba ve şehirlerde ise genellikle kahveler bu anlatımlar için seçilen mekanlardır Bir hikayenin anlatımı; konunun uzunluğuna hikayeci-aşıkların gücüne dinleyicilerin ilgisine göre her bir toplantı dört - beş saat olmak üzere 3-7 gece hatta kimi zaman daha da uzun sürer Anlatıcı bazen temaya bağlı kalarak kendisi de hikayeye eklemeler yapabilir Hikayecinin yere ve zamana göre asıl konuya eklediği başka olay ve menkıbelere "karavelli" adı verilir Halk hikayelerinde halkın günlük yaşamda kullandığı sözcük ve deyimlerle zenginleştirilmiş yöresel tabirlerin de yer aldığı yalın bir dil kullanılır Gerek dinleyici gerek anlatıcı olsun halktan kişiler olması kullanılan dilin sade ve anlaşılır olmasını gerektirir Halk hikayeleri metinleri birer edebî metindir kurmacadır Sanatsal yönü bulunun bu metinlerde dil şiirsel işleviyle kullanılmıştır Bu hikayelerin anlatımında ilahi bakış açısı kullanılır yani hikayenin anlatıcısı hikayedeki her şeyi bilen bir bakış açısına sahiptir Halk hikayelerinde din ve kahramanlık konuları da bulunmakla beraber en önemli tema aşktır Aşk temasıyla oluşan önemli halk hikayeleri şunlardır Tahir ile Zühre Kerem ile Aslı Ferhat ile Şirin Arzu ile Kamber Emrah ile Selvihan Halk hikayeleri genellikle üç bölümden oluşur: Dinleyiciyi hikayeye hazırlamak amacıyla söylenen ve asıl konuyla ilgisi bulunmayan birinci bölüme "döşeme" adı verilir Döşemede genellikle eski aşıkların adı anılır bir tekerleme söylenir dinleyicilere dürüstlük erdemli olmak birlik ve beraberlik gibi evrensel mesajlar verilir: Bir dua ile başlayan hikayenin anlatıldığı bölüm ise ikinci bölüm yani "asıl olay"dır Bu bölümde kahramanlar ve konu kısaca tanıtıldıktan sonra hikaye anlatılır Üçüncü bölüme dua adı verilir Bu bölümde sevip kavuşamayanlar için dua edilir Hikaye anlatıcısı (aşık) alçakgönüllük göstererek "Ustamızın adı Hıdır elimizden gelen budur" diyerek hikayeyi bitirir Halk hikayelerini konularına göre iki grupta toplamak mümkündür: 1 Aşk Hikayeleri: Uzun süre toplumun hafızasında yaşayan aşkların hika-yeleştirildiği sevgi temasını işleyen hikayelerdir Bunların bir bölümü saz şairlerinin hayatı üzerine kurulmuştur Aşk hikayelerinde birbirine kavuşmaları önleyen din ayrılığı (Kerem ile Aslı) sınıf ayrılığı (Emrah ile Selvihan) servet eşitsizliği (Arzu ile Kamber) gibi toplumsal engellerle mücadeleler anlatılır 2 Kahramanlık (Destansı) Halk Hikayeleri:* Daha çok destana ait bazı özellikleri de içeren yiğitlik teması üzerine kurulan hikayelerdir Dede Korkut Hikayeleri ve Köroğlu hikayesi bu türün en güzel örnekleridir Bu tür hikayelerde tarihî kişiliği ön planda olan tarihe mal olmuş kahramanların veya dinî açıdan önemi sayılan kişilerin maceraları konu edilir Battal Gazi Danişment Gazi Hz Ali ile ilgili hikayeler bu türe örnek gösterilebilir Halk hikayelerini kaynakları Bakımından üç grupta toplayabiliriz: 1 Türk Kaynaklı Olanlar:* Dede Korkut Hikayeleri Kerem ile Aslı aşık Garip ile Şahsanem Emrah ile Selvihan Köroğlu Hikayesi Karacaoğlan ile İsmigan Sultan 2 Arap - İslam Kaynaklı Olanlar: Leyla ile Mecnûn Yusuf ile Züleyha Gazavat-ı Ali (Hz Ali Cenkleri) Battal Gazi Danişment Gazi vs 3 İran- Hint Kaynaklı Olanlar: Ferhat ile Şirin Kehle ve Dimme