Cümle Bilgisi Nedir?-Cümle Bilgisi Hakkında

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-25-2012

Cümle Bilgisi Nedir?-Cümle Bilgisi Hakkında

Cümle bilgisi (söz dizimi sentaks): Cümleyi oluşturan kelime veya kelime gruplarının yapısını

bunların cümlede sıralanışlarını

görevlerini ve cümlenin yapısını inceleyen dil bilgisi dalıdır

Anlatılmak istenen duygu

düşünce veya olayın sözlü ya da yazılı olarak dilin kurallarına uygun biçimde ifadesi kolay değildir

Sağlam cümle kurma yeteneğinin kazanılması

dili kullanma alışkanlığının geliştirilmesine

bilgi birikimine

çok okumaya ve plânlı bir eğitime bağlıdır

Cümleyi bir gerdanlığa benzetirsek

cümledeki kelime ve kelime grupları da bu gerdanlığı oluşturan parçalar gibidir

Bir kuyumcu bu gerdanlığı meydana getiren parçaların her birini nasıl özenle seçip bunları belli bir ölçü ve düzen içerisinde

kendisinden de bir şeyler katarak birleştirip bir bütün oluşturuyorsa

eğitim almış kişiler de sağlam ve düzgün cümleler kurabilmelidir

Kelimelerin sözlük anlamlarını bilmek ve eklerin işlevlerini kavramak

düşüncelerin sağlam cümleler biçiminde ifadesi için yeterli değildir

Cümleyi oluşturan kelime gruplarını bilmeden

kelimenin söz içinde kazandığı anlamı kavramadan

asıl ve yardımcı ögeler arasındaki ilginin nasıl kurulduğunu öğrenmeden sağlam cümleler kurmak zordur

Bu bölümde

cümle kuruluşunda yer alan kelime gruplarından bahsedildikten sonra cümlenin ögeleri ve cümle çeşitleri üzerinde durulacaktır

KELİME GRUPLARI
Kelime grubu

birden fazla kelimeden oluştuğu hâlde cümledeki görevi bakımından bir kelimeden farksız olarak yerine göre bir kelime gibi çekim eki alabilen

yapı ve anlam bakımından bütünlük taşıyan dil birliğidir: bir içim su kitap mitap Kel Ali pahalı elbise sen ve ben sizin için sora sora yükte hafif Türkçe defteri yün kazak vb

Kelime grubuna belirtme grubuda denir

Kelime gruplarında genellikle yardımcı öge ve asıl öge (belirten – belirtilen

tamlayan – tamlanan) olmak üzere iki unsur bulunur

Yan yana gelen kelimeler birbirlerini tamamlayarak grubu oluşturur

Birleşik fiiller ve edat grupları dışında yardımcı unsurlar önce; asıl unsurlar sonra gelir

Konuşma dilinde ve şiirde bu sıra değişebilir

Türkçede yardımcı unsurlar asıl unsurlardan önce geldiği için kelime gruplarının diğer kelimelerle ilgisini kuran çekim eki

sondaki asıl unsurda bulunur

İkiden fazla kelimeli kelime gruplarında iç içe geçmiş

birbirini tamamlayan başka kelime grupları bulunabilir: camlı köşkün süslü kapısıisim tamlamasında hem tamlayan hem de tamlanan unsur sıfat tamlamasından oluşmuştur: camlı köşk süslü kapı

Kelime grubunun vurgusu

grubun yapısına ve anlamına göre değişir

Kelime gruplarının başlıcaları şunlardır: İsim Tamlaması
Sıfat Tamlaması
Aitlik Grubu
Tekrar Grubu
Birleşik İsim
Birleşik Fiil
Unvan Grubu
Edat Grubu
Ünlem Grubu
Bağlama Grubu
Sayı Grubu
Fiil Grupları
Kısaltma Grupları
İsim Tamlaması
Birden fazla ismin iyelik

tür

nitelik vb

ilgilerle oluşturduğu kelime grubudur: Akdeniz akşamları benim ödevim defne yaprağı gül kokusu hesap makinesi insanlık hâli masa örtüsü öğrencilerin sınavı öğretmenin kalemi vb

Grubu oluşturan kelimelerden birincisi tamlayan (belirten) ikincisi tamlanan (belirtilen)dır

Bu kelime grubunda

tamlayan ilgi hâli ekini (-ºn

-nºn); tamla*nan ise iyelik ekini (-ı

-i

-u

-u; -sı

-si

-su

sü) alır

Bu durumda tamlama

belirtili isim tamlaması olur: adamın iyisi dayımın oğlu Konya’nın havası köyün yolu öğrencinin sırası vb

Belirtili isim tamlamalarında sıfat

tamlayan veya tamlanandan önce getirilebilir

Anlam sıfatın yerine göre değişir: eski masanın örtüsü (eski olan masadır) masanın eski örtüsü (eski olan örtüdür)
İlgi eki söylenmezse (veya yazılmazsa) belirtisiz isim tamlaması olur: Amasya elması Ankara yolu ateş parçası belediye başkanı Erciyes dağı gül kurusu Marmara denizi Selçuk Üniversitesi söz varlığı su testisi gibi

Belirtisiz isim tamlamasında tamlayan isim genel ve belirsiz olmasına rağmen tamlanana bağlılık daha kuvvetlidir

Bu bakımdan sanki iki isim bir nesnenin adı olmak için birleşik isim oluşturmuşlardır: çalışma masası bulaşık makinesi çay bardağı dana eti duvar saati hesap makinesi İngiliz anahtarı pencere bandı yatak örtüsü gibi

Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayanla tamlanan arasına başka kelimeler girmez: bahar tazeliği çilek reçeli gibi

Bu sebeple millî eğitim eski müdürü Malatya eski valisi devlet eski bakanı makine yüksek mühendisi gibi tamlamalar yanlıştır

Sıfat

tamlamanın başında yer almalıdır: eski millî eğitim müdürü eski Malatya valisi eski devlet bakanı yüksek makine mühendisi gibi

Bugün her iki şekil de kullanılmaktadır

Yanlış kullanımda vurguya dikkat edilmelidir

Tamlama belirtili olursa araya başka kelimeler girebilir: motorların saatlerdir süren sinir bozucu gürültüsü gibi

Beşiktaş Fenerbahçe Galatasaray Kadıköy Topkapı gibi örneklerde (galatımeşhur olarak) tamlanan eki atılarak dil yanlışı yapılmıştır

Son zamanlarda bu yanlışlığın çeşitli sebeplerle gittikçe yaygınlaştığı görülmektedir: bayan giyim çocuk ayakkabı kemer patlıcan yaprak sarma ciğer tava tavuk döner şiş kebap Kumru Sokak Lise durak gül bahçe Zafer çarşı gibi örnekler Türkçenin yapısına uymaz

Bu konuya aydın insanların özen göstermesi gerekir

İkiden fazla isimle kurulan tamlamalara zincirleme isim tamlaması denir: çocuk kitapları sergisi insanların dürüstlüğünün göstergesi okulun giriş kapısı tavşanın suyunun suyu vb

Bu tipteki tamlamalarda ilgi ekinin ikiden fazla kullanılması anlatım bozukluğuna yol açar: okulun bahçesinin kapısının rengi vb

İsim tamlaması

esasen her iki ögesi isim olan iyelik grubunun üçüncü kişisinden başka bir şey değildir: benim arabam senin araban onun arabası bizim arabamız sizin arabanız onların arabası biçiminde kişilere göre yapılan iyelik çekiminde birinci ve ikinci kişilerde tamlayan yerine sadece kişi zamiri (ben

sen; biz

siz) kullanılırken üçüncü kişilerdeki o zamiri yerine sınırsız isim kullanılabilir

Bu durumda iyelik gruplarına isim tamlaması denebileceği gibi isim tamlamalarına da iyelik grubu demek mümkündür

İyelik grubunu (isim tamlamasını) oluşturan unsurlardan her biri tek kelime olabileceği gibi (benim öğrencim sözün özü) isim görevinde kelime grubu da olabilir

Tamlayan veya tamlananın birden fazla olması da mümkündür: dostluğun arkadaşlığın güzelliği; okulun lâboratuvarları sınıfları kantini gibi

Sıfat Tamlaması

Bir ismin kendisini niteleyen veya belirten bir sıfat unsuruyla oluşturduğu kelime grubuna sıfat tamlaması denir

Bu grupta sıfat

tamlayan; isim ise tamlanan durumundadır

Sıfat olarak kullanılan kelime çekim eki almaz: büyük şehir eski konak inatçı keçi karlı dağlar sıcak çorba soğuk su temiz toplum üç arkadaş gibi

Bir isme birden fazla sıfat bağlanabilir: akıllı uslu terbiyeli iri yapılı çalışkan bir genç gibi

Sıfat ve zarfların anlamlarını derece

ölçü bakımından belirten zarfların oluşturduğu kelime grupları da sıfat tamlaması olur: en güzel (yazı) daha kullanışlı (makine) çok hızlı (konuşuyor) gibi

Altın saat demir kapı gümüş yüzük plâstik kova yün çorap gibi örneklerin takısız isim tamlaması değil sıfat tamlaması olduğu unutulma*malıdır Kırmızı kalem kalın kumaş ince çizgi dürüst insan gibi sıfat tamlamalarında kırmızı kalın ince dürüst kelimeleri nasıl kendilerinden sonra gelen isimlere ait bir özellik

nitelik bildiriyorsa yukarıdaki örneklerin de bunlardan farkı yoktur

Geniş bahçe okumuş adam yakacak odun yollanacak para gibi sıfat tamlamalarında kelimelerin yeri değiştirilirse sıfatlar

yüklem yerine geçer ve böylece bir cümle ortaya çıkar: bahçe geniş (tir) adam okumuş odun yakacak para yollanacak
Aitlik Grubu

-ki aitlik ekiyle yapılan bu grup

cümlede zamir veya sıfat görevinde bulunur: çalışkan öğrencininki sizinki tarihten önceki üniversite ile çarşı arasında gidip gelen dolmuşlardaki vb

Tekrar Grubu
Kuvvetlendirme

çokluk ve devamlılık işlevlerinden birini yerine getirmek üzere aynı türden iki kelimenin eksiz olarak arka arkaya getirilmesiyle yapılan kelime grubudur: bir bir (anlattı) çoluk çocuk deli dolu gide gide (bir söğüde dayandım) sora sora (Bağdat bulunur) yumuk yumuk (eller) vb

Tekrar grupları yapılışlarına göre aynen tekrarlar

eş anlamlı tekrarlar

zıt anlamlı tekrarlar ve ilâveli tekrarlar olmak üzere dörde ayrılır:
Aynen tekrarlar aynı kelimenin arka arkaya iki kez söylenmesiyle yapılır: adım adım azar azar dura dura derin derin güle güle göz göz gürül gürül hızlı hızlı ikişer ikişer tatlı tatlı tıkır tıkır yavaş yavaş vb

Eş anlamlı tekrarlar eş anlamlı veya yakın anlamlı kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılır: açık saçık eğri büğrü falan filan ipsiz sapsız saç sakal saçma sapan toz toprak yana yakıla vb

Zıt anlamlı tekrarlar birbirinin zıddı iki kelimenin arka arkaya getirilmesiyle yapılır: acı tatlı alt üst aşağı yukarı bata çıka büyük küçük canlı cansız düşe kalka içli dışlı irili ufaklı iyi kötü vb

İlâveli tekrarlar bir kelimenin başına ilâve ses veya bir hece getirilerek yapılır: adam madam ev mev; apaçık büsbütün dümdüz kapkara mosmor yemyeşil vb

İlâveli tekrarlarda m p r s seslerinden yararlanılır: bembeyaz kıpkırmızı tertemiz koskoca vb

Tekrar gruplarının arasına herhangi bir noktalama işareti konmayacağı unutulmamalıdır Birleşik İsim
Bazı yer adları ve ikili üçlü bütün kişi adları birleşik isim grubunu oluşturur: Çanakkale Sarıyer Şereflikoçhisar Yenişehir; Ahmet Caferoğlu Ahmet Hamdi Tanpınar Faruk Nafiz Çamlıbel Faruk Kadri Timurtaş Necmettin Hacıeminoğlu Reşat Nuri Güntekin gibi

Birleşik Fiil
Bir eylemi karşılamak üzere isim veya fiile bir yardımcı fiilin getirilmesiyle yapılan kelime grubudur

Bunlar yapılışlarına göre üçe ayrılır:
a) İsme yardımcı fiil getirilerek yapılan birleşik fiiller: bulun- et- eyle- kıl- ol- yap- yardımcı fiilleri isimle birleşerek birleşik fiil yaparlar

Bunlardan et- eyle- yap- geçişli (nesne alan) birleşik fiiller yapar: affet- alay et- alt et- göz et- hisset- kabul et- naklet- reddet- oyun et- sabret- şikayet et- şükret- telefon et- terk et- zannet- yok et-; hasta eyle- sabreyle- kul eyle-; namaz kıl-; gürültü yap- program yap- spor yap-; adam ol- dost ol- kör ol- memnun ol- pişman ol- sağ ol-; gelmiş bulun- yapmış bulun- vb

b) Fiile yardımcı fiil getirilerek yapılan birleşik fiiller: Fiile

(kurallı) birleşik fiil yapan bil- dur- gel- gör- kal- koy- yaz- fiillerinin getirilmesiyle yapılır

Bu grupta yardımcı fiiller

kendi anlamlarıyla değil

sadece yardımcı fiil işleviyle çekim unsuru olarak görev üstlenirler

bil- yeterlik; ver- tezlik; dur- gel- gör- kal- koy- sürerlik; yaz- yaklaşma ifade eder

Bu fiiller

asıl fiillere zarf-fiil eki getirilerek birleştirilirler: durabil- gelebil- gülebil- satabil- yazabil- (yeterlik); alıver- çekiver- soruver- takıver- (tezlik); bakıp dur- gidedur- süregel- isteyigör- bakakal- oturakoy- (sürerlik); düşeyaz- öleyaz- (yaklaşma) Bunlardan -ıp -ip -up -üp’lü zarf-fiil eki sadece dur- fiiliyle birleşik fiil yapmaktadır

c) Anlamca kaynaşmış deyimleşmiş birleşik fiiller: Eksiz veya çekim eki almış bir isimden sonra yardımcı fiil getirilerek yapılan birleşik fiillerdir

Bunlar anlam bakımından Türkçedeki deyimlerin bir kısmını meydana getirir: baş kaldır- el aç- çile çek- diş bile- göz ko- gönül ver- kol gez- nazar değ-; başa gel- baştan çıkar- canını al- deliye dön- elden ayaktan düş- elini eteğini çek- kolunu kanadını kır- yoldan çık- gibi

Unvan Grubu

Kişi adıyla bir unvan veya akrabalık isminin ek almadan oluşturduğu gruptur

Unvan veya akrabalık adı kişi adından sonra gelir: Hüseyin Çavuş Mehmet Efendi Oğuz Kağan Muharrem Bey Sevim Hanım; Ayşe nine Fahriye abla Kenan amca Meral teyze Zeki dede gibi

Unvan veya akrabalık ismi başa getirilirse birleşik isim olur: Dede Korkut Genç Osman Albay Yetkin Molla Kasım gibi

Edat Grubu

Bir ismin

kendisinden sonra gelen çekim edatıyla oluşturduğu kelime grubudur

İsim unsuru tek kelime olabileceği gibi isim görevinde bir kelime grubu da olabilir: bana göre bir hafta kalmak üzere bizim için çalıp oynamaktan başka dönemin sonuna doğru rektörlükten bildirildiğine göre saman altından su yürüten biri gibi senin güzel hatırın için testereyle gibi

Ünlem Grubu

Bir seslenme edatıyla ismin ek almadan oluşturduğu kelime grubudur: ay oğul be kardeşim ey Türk gençliği ey bu topraklar için toprağa düşmüş asker ey millet ey yiğit yâ Ali vb

Örneklerde görüldüğü gibi edat önce; isim veya isim görevindeki kelime grubu sonra gelir

Bağlama Grubu

Sıralama işlevindeki ve ile ilâ (-den-e kadar) edatlarıyla kurulan kelime grubudur: güzel ve çirkin Mai ve Siyah sen ve ben; doğruyla yanlış Tahir ile Zühre teyzesinin kızıyla yeğeni yerle gök seksen ilâ doksan vb

Birliği ve yapısı en zayıf olan kelime grubu

bağlama grubudur

Sağlama Grubu

Türkçede sayılar üç beş elli yüz bin milyon milyar örneklerindeki gibi tek kelimeyle; beş yüz yetmiş bin on milyar örneklerindeki gibi sıfat tamlamasıyla ve on sekiz yirmi dört sekiz yüz on dokuz on beş milyar dört yüz elli iki milyon yedi yüz otuz iki örneklerindeki gibi sayı grubuyla karşılanırlar

Demek ki sayı grubu

tek kelimelik sayıların 10’dan sonrakilerinin ve sıfat tamlaması biçimindeki sayıların ara yerlerindeki sayılardır

Grubu oluşturan sayılar eksiz olarak arka arkaya sıralanırken büyük sayı önce

küçük sayı sonra gelir

Fiil Grupları

Fiilden türetilen fakat çekime girmeyerek sadece olumsuzu yapılabilen fiil ismi

sıfat-fiil ve zarf-fiillerle kurulan kelime gruplarıdır:
a) Fiil ismi grubu: Fiillerden

mastar eki de denen -ºş; -ma -me; -mak -mek ekleriyle türetilen isimlerin kendilerinden önce gelen unsurlarla birlikte oluşturdukları kelime grubudur

Mastar ekleri

fiillerin isimlerini yaparlar

-mak -mek’li fiil isimleri hareket isimleri yaptığı için kullanıma daha elverişlidir: alış veriş yapmak pazara gitmek resim yapmak yemek yemek canı istememek toplantıya katılmak sinirlerini bozmak gece gündüz çalışmak kolu kırılmak öğrencileri evlerinden okula götürmek; Ankara’ya yürüyüş sıkışık trafikte köprüden geçiş on beş yıl görev yaptığı okulundan ayrılış; ileri görüşlü olma etkili ve güzel konuşma günde sekiz saat çalışma gibi

b) Sıfat-fiil grubu:Sıfat-fiilin

kendisine bağlı unsurlarla oluşturduğu kelime grubudur

Bu grupta da sıfat-fiil sonda bulunur

Bu grup genellikle sıfat görevindedir: annesine hiç çekmeyen (kız) havadan gelen (para) temiz havada yürüyüş yapan (adam) günlerdir uğraşarak yazdığım (makale) yıkandıktan sonra ütülenecek (çamaşırlar) modası geçmiş (lâflar) kör olası (hayvan) gibi

c) Zarf-fiil grubu:Fiillerden zarf-fiil ekleriyle türetilen kelimelerin kendilerinden önceki unsurlarla bir araya gelerek oluşturduğu ve her zaman zarf olarak kullanılan kelime grubudur: sabahtan akşama kadar sağda solda konuşup kaldığını sandığı dersten geçtiğini öğrenince sınıfın ortasında birden ağlamaya başlayınca bugüne kadar kimseye eyvallah etmeden bütün günahları için tövbe ederek söylene söylene gibi

Kısaltma Grupları

Kelime gruplarıyla cümlelerin kısalıp yıpranması ve kalıplaşma ile ortaya çıkan gruplardır: baş başa baş üstüne eller yukarı (kalksın) günaydın (olsun) güle güle (gidiniz) o gün bugün omuz omuza yan yana yüz yüze gibi

Bu grupların herhangi bir kuralı olmamakla birlikte genellikle iki isim unsurundan oluşur

08-25-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Cümle Bilgisi Nedir?-Cümle Bilgisi Hakkında Cümle Bilgisi Nedir?-Cümle Bilgisi Hakkında Cümle bilgisi (söz dizimi sentaks): Cümleyi oluşturan kelime veya kelime gruplarının yapısını bunların cümlede sıralanışlarını görevlerini ve cümlenin yapısını inceleyen dil bilgisi dalıdırAnlatılmak istenen duygu düşünce veya olayın sözlü ya da yazılı olarak dilin kurallarına uygun biçimde ifadesi kolay değildir Sağlam cümle kurma yeteneğinin kazanılması dili kullanma alışkanlığının geliştirilmesine bilgi birikimine çok okumaya ve plânlı bir eğitime bağlıdır Cümleyi bir gerdanlığa benzetirsek cümledeki kelime ve kelime grupları da bu gerdanlığı oluşturan parçalar gibidir Bir kuyumcu bu gerdanlığı meydana getiren parçaların her birini nasıl özenle seçip bunları belli bir ölçü ve düzen içerisinde kendisinden de bir şeyler katarak birleştirip bir bütün oluşturuyorsaeğitim almış kişiler de sağlam ve düzgün cümleler kurabilmelidir Kelimelerin sözlük anlamlarını bilmek ve eklerin işlevlerini kavramak düşüncelerin sağlam cümleler biçiminde ifadesi için yeterli değildir Cümleyi oluşturan kelime gruplarını bilmeden kelimenin söz içinde kazandığı anlamı kavramadan asıl ve yardımcı ögeler arasındaki ilginin nasıl kurulduğunu öğrenmeden sağlam cümleler kurmak zordur Bu bölümde cümle kuruluşunda yer alan kelime gruplarından bahsedildikten sonra cümlenin ögeleri ve cümle çeşitleri üzerinde durulacaktır KELİME GRUPLARI Kelime grubu birden fazla kelimeden oluştuğu hâlde cümledeki görevi bakımından bir kelimeden farksız olarak yerine göre bir kelime gibi çekim eki alabilen yapı ve anlam bakımından bütünlük taşıyan dil birliğidir: bir içim su kitap mitap Kel Ali pahalı elbise sen ve ben sizin için sora sora yükte hafif Türkçe defteri yün kazak vb Kelime grubuna belirtme grubuda denir Kelime gruplarında genellikle yardımcı öge ve asıl öge (belirten – belirtilen tamlayan – tamlanan) olmak üzere iki unsur bulunur Yan yana gelen kelimeler birbirlerini tamamlayarak grubu oluşturur Birleşik fiiller ve edat grupları dışında yardımcı unsurlar önce; asıl unsurlar sonra gelir Konuşma dilinde ve şiirde bu sıra değişebilir Türkçede yardımcı unsurlar asıl unsurlardan önce geldiği için kelime gruplarının diğer kelimelerle ilgisini kuran çekim eki sondaki asıl unsurda bulunur İkiden fazla kelimeli kelime gruplarında iç içe geçmiş birbirini tamamlayan başka kelime grupları bulunabilir: camlı köşkün süslü kapısıisim tamlamasında hem tamlayan hem de tamlanan unsur sıfat tamlamasından oluşmuştur: camlı köşk süslü kapı Kelime grubunun vurgusu grubun yapısına ve anlamına göre değişir Kelime gruplarının başlıcaları şunlardır: İsim Tamlaması Sıfat Tamlaması Aitlik Grubu Tekrar Grubu Birleşik İsim Birleşik Fiil Unvan Grubu Edat Grubu Ünlem Grubu Bağlama Grubu Sayı Grubu Fiil Grupları Kısaltma Grupları İsim Tamlaması Birden fazla ismin iyelik tür nitelik vb ilgilerle oluşturduğu kelime grubudur: Akdeniz akşamları benim ödevim defne yaprağı gül kokusu hesap makinesi insanlık hâli masa örtüsü öğrencilerin sınavı öğretmenin kalemi vb Grubu oluşturan kelimelerden birincisi tamlayan (belirten) ikincisi tamlanan (belirtilen)dır Bu kelime grubunda tamlayan ilgi hâli ekini (-ºn -nºn); tamlanan* ise iyelik ekini (-ı -i -u -u; -sı -si -su sü) alır Bu durumda tamlama belirtili isim tamlaması olur: adamın iyisi dayımın oğlu Konya’nın* havası köyün yolu öğrencinin sırası* vb Belirtili isim tamlamalarında sıfat tamlayan veya tamlanandan önce getirilebilir Anlam sıfatın yerine göre değişir: eski masanın örtüsü (eski olan masadır) masanın eski örtüsü (eski olan örtüdür) İlgi eki söylenmezse (veya yazılmazsa) belirtisiz isim tamlaması olur: Amasya elması Ankara yolu ateş parçası belediye başkanı Erciyes dağı gül kurusu Marmara denizi Selçuk Üniversitesi söz varlığı su testisi gibi Belirtisiz isim tamlamasında tamlayan isim genel ve belirsiz olmasına rağmen tamlanana bağlılık daha kuvvetlidir Bu bakımdan sanki iki isim bir nesnenin adı olmak için birleşik isim oluşturmuşlardır: çalışma masası bulaşık makinesi çay bardağı dana eti duvar saati hesap makinesi İngiliz anahtarı pencere bandı yatak örtüsü gibi Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayanla tamlanan arasına başka kelimeler girmez: bahar tazeliği çilek reçeli gibi Bu sebeple millî eğitim eski müdürü Malatya eski valisi devlet eski bakanı makine yüksek mühendisi gibi tamlamalar yanlıştır Sıfat tamlamanın başında yer almalıdır: eski millî eğitim müdürü eski Malatya valisi eski devlet bakanı yüksek makine mühendisi gibi Bugün her iki şekil de kullanılmaktadır Yanlış kullanımda vurguya dikkat edilmelidir Tamlama belirtili olursa araya başka kelimeler girebilir: motorların saatlerdir süren sinir bozucu gürültüsü gibi Beşiktaş Fenerbahçe Galatasaray Kadıköy Topkapı gibi örneklerde (galatımeşhur olarak) tamlanan eki atılarak dil yanlışı yapılmıştır Son zamanlarda bu yanlışlığın çeşitli sebeplerle gittikçe yaygınlaştığı görülmektedir: bayan giyim çocuk ayakkabı kemer patlıcan yaprak sarma ciğer tava tavuk döner şiş kebap Kumru Sokak Lise durak gül bahçe Zafer çarşı gibi örnekler Türkçenin yapısına uymaz Bu konuya aydın insanların özen göstermesi gerekir İkiden fazla isimle kurulan tamlamalara zincirleme isim tamlaması denir: çocuk kitapları sergisi insanların dürüstlüğünün göstergesi okulun giriş kapısı tavşanın suyunun suyu vb Bu tipteki tamlamalarda ilgi ekinin ikiden fazla kullanılması anlatım bozukluğuna yol açar: okulun bahçesinin kapısının* rengi* vb İsim tamlaması esasen her iki ögesi isim olan iyelik grubunun üçüncü kişisinden başka bir şey değildir: benim arabam senin araban onun arabası bizim arabamız sizin arabanız onların arabası biçiminde kişilere göre yapılan iyelik çekiminde birinci ve ikinci kişilerde tamlayan yerine sadece kişi zamiri (ben sen; biz siz) kullanılırken üçüncü kişilerdeki o zamiri yerine sınırsız isim kullanılabilir Bu durumda iyelik gruplarına isim tamlaması denebileceği gibi isim tamlamalarına da iyelik grubu demek mümkündür İyelik grubunu (isim tamlamasını) oluşturan unsurlardan her biri tek kelime olabileceği gibi (benim öğrencim sözün özü) isim görevinde kelime grubu da olabilir Tamlayan veya tamlananın birden fazla olması da mümkündür: dostluğun arkadaşlığın güzelliği; okulun lâboratuvarları sınıfları kantini gibi Sıfat Tamlaması Bir ismin kendisini niteleyen veya belirten bir sıfat unsuruyla oluşturduğu kelime grubuna sıfat tamlaması denir Bu grupta sıfat tamlayan; isim ise tamlanan durumundadır Sıfat olarak kullanılan kelime çekim eki almaz: büyük şehir eski konak inatçı keçi karlı dağlar sıcak çorba soğuk su temiz toplum üç arkadaş gibi Bir isme birden fazla sıfat bağlanabilir: akıllı uslu terbiyeli iri yapılı çalışkan bir genç gibi Sıfat ve zarfların anlamlarını derece ölçü bakımından belirten zarfların oluşturduğu kelime grupları da sıfat tamlaması olur: en güzel (yazı) daha kullanışlı (makine) çok hızlı (konuşuyor) gibi *Altın saat demir kapı gümüş yüzük plâstik kova yün çorap* *gibi örneklerin takısız isim tamlaması değil sıfat tamlaması olduğu unutulmamalıdır** Kırmızı kalem kalın kumaş ince çizgi dürüst insan gibi sıfat tamlamalarında kırmızı kalın ince dürüst kelimeleri nasıl kendilerinden sonra gelen isimlere ait bir özellik nitelik bildiriyorsa yukarıdaki örneklerin de bunlardan farkı yoktur Geniş bahçe okumuş adam yakacak odun yollanacak para gibi sıfat tamlamalarında kelimelerin yeri değiştirilirse sıfatlar yüklem yerine geçer ve böylece bir cümle ortaya çıkar: bahçe geniş (tir) adam okumuş odun yakacak para yollanacak Aitlik Grubu -ki aitlik ekiyle yapılan bu grup cümlede zamir veya sıfat görevinde bulunur: çalışkan öğrencininki sizinki tarihten önceki üniversite ile çarşı arasında gidip gelen dolmuşlardaki vb Tekrar Grubu Kuvvetlendirme çokluk ve devamlılık işlevlerinden birini yerine getirmek üzere aynı türden iki kelimenin eksiz olarak arka arkaya getirilmesiyle yapılan kelime grubudur: bir bir (anlattı) çoluk çocuk deli dolu gide gide (bir söğüde dayandım) sora sora (Bağdat bulunur) yumuk yumuk (eller) vb Tekrar grupları yapılışlarına göre aynen tekrarlar eş anlamlı tekrarlar zıt anlamlı tekrarlar ve ilâveli tekrarlar olmak üzere dörde ayrılır: *Aynen tekrarlar* aynı kelimenin arka arkaya iki kez söylenmesiyle yapılır: adım adım azar azar dura dura derin derin güle güle göz göz gürül gürül hızlı hızlı ikişer ikişer tatlı tatlı tıkır tıkır yavaş yavaş vb *Eş anlamlı tekrarlar* eş anlamlı veya yakın anlamlı kelimelerin tekrarlanmasıyla yapılır: açık saçık eğri büğrü falan filan ipsiz sapsız saç sakal saçma sapan toz toprak yana yakıla vb *Zıt anlamlı tekrarlar* birbirinin zıddı iki kelimenin arka arkaya getirilmesiyle yapılır: acı tatlı alt üst aşağı yukarı bata çıka büyük küçük canlı cansız düşe kalka içli dışlı irili ufaklı iyi kötü vb *İlâveli tekrarlar* bir kelimenin başına ilâve ses veya bir hece getirilerek yapılır: adam madam ev mev; apaçık büsbütün dümdüz kapkara mosmor yemyeşil vb İlâveli tekrarlarda m p r s seslerinden yararlanılır: bembeyaz kıpkırmızı tertemiz koskoca vb Tekrar gruplarının arasına herhangi bir noktalama işareti konmayacağı unutulmamalıdır Birleşik İsim Bazı yer adları ve ikili üçlü bütün kişi adları birleşik isim grubunu oluşturur: Çanakkale Sarıyer Şereflikoçhisar Yenişehir; Ahmet Caferoğlu Ahmet Hamdi Tanpınar Faruk Nafiz Çamlıbel Faruk Kadri Timurtaş Necmettin Hacıeminoğlu Reşat Nuri Güntekin gibi Birleşik Fiil Bir eylemi karşılamak üzere isim veya fiile bir yardımcı fiilin getirilmesiyle yapılan kelime grubudur Bunlar yapılışlarına göre üçe ayrılır: a) İsme yardımcı fiil getirilerek yapılan birleşik fiiller: bulun- et- eyle- kıl- ol- yap- yardımcı fiilleri isimle birleşerek birleşik fiil yaparlar Bunlardan et- eyle- yap- geçişli (nesne alan) birleşik fiiller yapar: affet- alay et- alt et- göz et- hisset- kabul et- naklet- reddet- oyun et- sabret- şikayet et- şükret- telefon et- terk et- zannet- yok et-; hasta eyle- sabreyle- kul eyle-; namaz kıl-; gürültü yap- program yap- spor yap-; adam ol- dost ol- kör ol- memnun ol- pişman ol- sağ ol-; gelmiş bulun- yapmış bulun- vb b) Fiile yardımcı fiil getirilerek yapılan birleşik fiiller: Fiile (kurallı) birleşik fiil yapan bil- dur- gel- gör- kal- koy- yaz- fiillerinin getirilmesiyle yapılır Bu grupta yardımcı fiiller kendi anlamlarıyla değil sadece yardımcı fiil işleviyle çekim unsuru olarak görev üstlenirler bil- yeterlik; ver- tezlik; dur- gel- gör- kal- koy- sürerlik; yaz- yaklaşma ifade eder Bu fiiller asıl fiillere zarf-fiil eki getirilerek birleştirilirler: durabil- gelebil- gülebil- satabil- yazabil- (yeterlik); alıver- çekiver- soruver- takıver- (tezlik); bakıp dur- gidedur- süregel- isteyigör- bakakal- oturakoy- (sürerlik); düşeyaz- öleyaz- (yaklaşma) Bunlardan -ıp -ip -up -üp’lü zarf-fiil eki sadece *dur-* fiiliyle birleşik fiil yapmaktadır c) Anlamca kaynaşmış deyimleşmiş birleşik fiiller: Eksiz veya çekim eki almış bir isimden sonra yardımcı fiil getirilerek yapılan birleşik fiillerdir Bunlar anlam bakımından Türkçedeki deyimlerin bir kısmını meydana getirir: baş kaldır- el aç- çile çek- diş bile- göz ko- gönül ver- kol gez- nazar değ-; başa gel- baştan çıkar- canını al- deliye dön- elden ayaktan düş- elini eteğini çek- kolunu kanadını kır- yoldan çık- gibi Unvan Grubu Kişi adıyla bir unvan veya akrabalık isminin ek almadan oluşturduğu gruptur Unvan veya akrabalık adı kişi adından sonra gelir: Hüseyin Çavuş Mehmet Efendi Oğuz Kağan Muharrem Bey Sevim Hanım; Ayşe nine Fahriye abla Kenan amca Meral teyze Zeki dede gibi Unvan veya akrabalık ismi başa getirilirse birleşik isim olur: Dede Korkut Genç Osman Albay Yetkin Molla Kasım gibi Edat Grubu Bir ismin kendisinden sonra gelen çekim edatıyla oluşturduğu kelime grubudur İsim unsuru tek kelime olabileceği gibi isim görevinde bir kelime grubu da olabilir: bana göre bir hafta kalmak üzere bizim için çalıp oynamaktan başka dönemin sonuna doğru rektörlükten bildirildiğine göre saman altından su yürüten biri gibi senin güzel hatırın için testereyle gibi Ünlem Grubu Bir seslenme edatıyla ismin ek almadan oluşturduğu kelime grubudur: ay oğul be kardeşim ey Türk gençliği ey bu topraklar için toprağa düşmüş asker ey millet ey yiğit yâ Ali vb Örneklerde görüldüğü gibi edat önce; isim veya isim görevindeki kelime grubu sonra gelir Bağlama Grubu Sıralama işlevindeki ve ile ilâ (-den-e kadar) edatlarıyla kurulan kelime grubudur: güzel ve çirkin Mai ve Siyah sen ve ben; doğruyla yanlış Tahir ile Zühre teyzesinin kızıyla yeğeni yerle gök seksen ilâ doksan vb Birliği ve yapısı en zayıf olan kelime grubu bağlama grubudur Sağlama Grubu Türkçede sayılar üç beş elli yüz bin milyon milyar örneklerindeki gibi tek kelimeyle; beş yüz yetmiş bin on milyar örneklerindeki gibi sıfat tamlamasıyla ve on sekiz yirmi dört sekiz yüz on dokuz on beş milyar dört yüz elli iki milyon yedi yüz otuz iki örneklerindeki gibi sayı grubuyla karşılanırlar Demek ki sayı grubu tek kelimelik sayıların 10’dan sonrakilerinin ve sıfat tamlaması biçimindeki sayıların ara yerlerindeki sayılardır Grubu oluşturan sayılar eksiz olarak arka arkaya sıralanırken büyük sayı önce küçük sayı sonra gelir Fiil Grupları Fiilden türetilen fakat çekime girmeyerek sadece olumsuzu yapılabilen fiil ismi sıfat-fiil ve zarf-fiillerle kurulan kelime gruplarıdır: a) Fiil ismi grubu: Fiillerden mastar eki de denen -ºş; -ma -me; -mak -mek ekleriyle türetilen isimlerin kendilerinden önce gelen unsurlarla birlikte oluşturdukları kelime grubudur Mastar ekleri fiillerin isimlerini yaparlar -mak -mek’li fiil isimleri hareket isimleri yaptığı için kullanıma daha elverişlidir: alış veriş yapmak pazara gitmek resim yapmak yemek yemek canı istememek toplantıya katılmak sinirlerini bozmak gece gündüz çalışmak kolu kırılmak öğrencileri evlerinden okula götürmek; Ankara’ya yürüyüş sıkışık trafikte köprüden geçiş on beş yıl görev yaptığı okulundan ayrılış; ileri görüşlü olma etkili ve güzel konuşma günde sekiz saat çalışma gibi b) Sıfat-fiil grubu:Sıfat-fiilin kendisine bağlı unsurlarla oluşturduğu kelime grubudur Bu grupta da sıfat-fiil sonda bulunur Bu grup genellikle sıfat görevindedir: annesine hiç çekmeyen (kız) havadan gelen (para) temiz havada yürüyüş yapan (adam) günlerdir uğraşarak yazdığım (makale) yıkandıktan sonra ütülenecek (çamaşırlar) modası geçmiş (lâflar) kör olası (hayvan) gibi c) Zarf-fiil grubu:Fiillerden zarf-fiil ekleriyle türetilen kelimelerin kendilerinden önceki unsurlarla bir araya gelerek oluşturduğu ve her zaman zarf olarak kullanılan kelime grubudur: sabahtan akşama kadar sağda solda konuşup kaldığını sandığı dersten geçtiğini öğrenince sınıfın ortasında birden ağlamaya başlayınca bugüne kadar kimseye eyvallah etmeden bütün günahları için tövbe ederek söylene söylene gibi Kısaltma Grupları Kelime gruplarıyla cümlelerin kısalıp yıpranması ve kalıplaşma ile ortaya çıkan gruplardır: baş başa baş üstüne eller yukarı (kalksın) günaydın (olsun) güle güle (gidiniz) o gün bugün omuz omuza yan yana yüz yüze gibi Bu grupların herhangi bir kuralı olmamakla birlikte genellikle iki isim unsurundan oluşur