Yapım Eki Nedir?-Yapım Eki Türleri

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-25-2012

Yapım Eki Nedir?-Yapım Eki Türleri

Yapım Ekleri
İsimden İsim Yapma Ekleri
İsimden Fiil Yapma Ekleri
Fiilden İsim Yapma Ekleri
Sıfat Fiil Ekleri
Fiilden Fiil Yapma Ekleri
Zarf Fiil Ekleri

Türkçenin yapım ekleri

çekim ekleri ve bunlarla ilgili özelliklerine geçmeden önce kök gövde ek terimlerinin açıklanmasında yarar vardır:
Kök: Dildeki varlık

kavram ve eylemlerin adları olan

anlamlı en küçük birim

köktür

Türkçede genellikle tek heceli olan kökler

dilde önceden beri vardır

Kökler

yalnız başlarına kullanılabildiği gibi eklerle de kullanılabilir

Türkçede ister isim kökü ister fiil kökü olsun bütün kökler her zaman kelime başında bulunur ve (zamir çekiminde kök ünlüsünün değişmesi dışında) ek alma sırasında bazı ses değişiklikleri sayılmazsa

kelime köklerinde biçim değişikliği olmaz: ben-e > bana sen-e > sana; güç-ü > gücü; sev-gi-li dağ-cı-lık; de- > di-yor
Kullanım alanına yapım veya çekim ekiyle çıkan bütün kelimelerde kökler açık olarak görünür

Yani çekim ve yapım ekleri kelimeden ayrıldıktan sonra geride kalan dil birliği bir anlam ifade eder: bak-ı-ş-mış-lar genç-lik-ten Fakat bazı isim ve fiil kökleri

uzun zamandır yalnız başlarına kullanılmadıkları için bir kısım yapım ekleriyle kalıplaşmış olarak bulunurlar

Bu tipteki kökleri de karşılaştırma yoluyla tespit etmek mümkündür: bek-le- bek-çi çap-kın sav-cı yed-ek vb

Türkçedeki kelimeler

isim soyundan kelimeler ve fiil soyundan keli*meler olmak üzere iki ana grupta toplandığı için kelime kökleri de anlamlarına göre isim kökleri ve fiil kökleri olmak üzere ikiye ayrılır: İsim kökleri: Varlık veya kavramları karşılayan kökler isim kökleridir

İsim kökleri*nin karşıladığı nesneler veya kavramlar tek başlarına düşünülerek zihinde canlandırılabilir

Bu özelliğiyle isim kökleri tek başlarına kullanılabilir: alt dağ deniz el genç gök ilk kar kök taş Türk üst vb

Fiil kökleri: Eylemleri karşılayan köklerdir: al- bak- bul- çalış- gel- sor- oku- vb

Fiil kökleri

buradaki örneklerde olduğu gibi kendilerinden sonra kısa çizgi çekilerek yazılmalı ve bu yazılış (al- bak-) almak bakmak şeklinde okunmalıdır

Aksi hâlde

emir kipinde teklik ikinci kişiye göre çekimlenmiş olurlar

Fiil kökleri

nesnelere veya kişilere çekim ekleriyle bağlanmak suretiyle kullanım alanına çıktığı için isim kökleri gibi tek başlarına kullanılamazlar

Emir kipinin ikinci teklik kişiye göre çekiminde fiil kökleri

eksiz olarak kullanım alanına çıkmış gibi görünüyor

Fakat burada da ø ekle bir çekim söz konusudur:(sen) oku ø (sen) sor ø (sen) yaz ø
Varlıkları

kavramları ve eylemleri karşılayan isim ve fiil kökleri

birbi*rinden tamamen farklı dil birlikleri olduğu için ortak kök olamazlar

Barış boya güven sıva savaş şiş tat toz yama

örnekleri hem isim hem fiil kökü gibi görünmektedir

Ancak kelimelerin etimolojisi araştırıldığında bunların asıllarının fiil olduğu anlaşılacaktır

Yansıma kelimelerin köklerini bu iki gruptan birine dahil etmek gere*kirse bunları isim kökü olarak göstermek gerekir: gürültü horultu patlama haykırmak vızıldamak
bin (isim 1000) - bin- (fiil); göç (isim) - göç- (fiil); güven (isim) – güven- (fiil); on (isim 10) - on- (fiil); sap (isim balta sapı) - sap- (fiil); var (isim) - var- (fiil); yaz (mevsim adı) - yaz- (fiil); yüz (isim 100) - yüz- (fiil) gibi örnekler sesteş kök olarak gösterilebilir

Gövde: Kelime köklerinden yapım ekleriyle türeyen

geniş köklerdir

Gövde

anlam ve kullanılış yönüyle kök gibidir

İsim köklerinden isim ve fiil gövdeleri; fiil köklerinden fiil ve isim gövdeleri yapılabilir

Dört çeşit yapım ekinden dört çeşit gövde yapılır

İsimden yapılmış isim gövdesi: aş-çı av-cı çağ-daş köy-lü vb

İsimden yapılmış fiil gövdesi: baş-la- boş-a- bun-a-l- tür-e- vb

Fiilden yapılmış fiil gövdesi: gör-ü-ş- piş-i-r- tara-n- yaz-dır- vb

Fiilden yapılmış isim gövdesi: aç-ı-k giy-i-m kaç-ak ver-gi yığ-ı-n vb

Ek: Kelimelerin yapısında yer alan

tek başına anlamı olmayan

görevini ve anlamını getirildiği köke göre kazanan biçimlerdir

Yapı yönüyle sondan eklemeli bir dil olan Türkçede

yeni kelimelerin türetilmesinde ve dile işleklik kazandırmada ekler

çok önemli bir görevi yerine getirirler

Türkçede ekler

yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki grupta toplanır:
Yapım Ekleri
Türkçede

yeni kelimeler türetmenin vazgeçilmez unsurlardan biri yapım ekleridir

Yapım ekleri

kelime köklerine ve gövdelerine gelerek dilin anlatım yeteneğini genişleten

dili zenginleştiren yeni kelimelerin türetilmesinde görev alırlar

Türetme

kökteki anlamla ilgi kurularak bir düzen içinde dilin kanunlarına göre gerçekleştirilir

Matematik gibi kuralları çok sağlam olan dilimizde esasen her köke her türlü ek getirilebilir

Ancak dil mantığı buna izin vermez

Yapım eklerinin türetme görevi dışında kelimeye kattığı anlam incelikleri de vardır

Bu yüzden bir ek

aynı türden bütün kelimelere getirilmez

Türetme görevini üstlenen yapım ekleri

aynı derecede işlek değildir

Meselâ

fiil köklerine gelerek fiil isimleri (mastar) yapan -mak -mek eki istisnasız bütün fiillere gelirken fiilden isim yapan -van eki yay-van gibi bir iki örnekte görülür

İşlek olmayan ve daha çok bazı kelimelerde kalıplaşmış olarak bulunan bu tipteki ekler

yeni kelimeler türetmeye pek elverişli değildir

İsme getirilen yapım eki

fiile getirilmez

Yazılışları

söylenişleri aynı olan yapım eklerini karıştırmamak gerekir

Türetilen kelime isme ait bir çekim eki alıyorsa kelimeye getirilen son yapım eki

isim yapma ekidir

Kelime

fiile ait bir çekim eki alıyorsa kelimedeki son yapım eki

fiil yapmıştır

Bu ayrımı cümlede kullanış biçiminden de anlamak mümkündür: sür-ü-den kelimesinde -ü eki fiilden isim yapmıştır

Kelime isme dönüşmeseydi ayrılma (-den) hâli eki getirilemezdi

sür-ü-dü-k örneğinde ise -üeki fiilden fiil yapmıştır

Bir eke ait birden fazla biçimin bulunması (bazı istisnalar dışında) Türkçedeki eklerin genellikle ünlü ve ünsüz uyumlarına uymasından kaynaklanmaktadır: -dır -dir -dur -dür; -tır -tir -tur -tür
Çekim eklerinde (bir-i-si hep-i-si gibibazı istisnalar dışında) aynı gruptan iki veya daha fazla ek üst üste gelemez

Ancak yapım ekleri için böyle bir sınırlama yoktur: yaz-dır-t-tır-ı-l-an
Türkçenin yapım ekleri;
a) İsimden isim yapma ekleri

b) İsimden fiil yapma ekleri

c) Fiilden fiil yapma ekleri

d) Fiilden isim yapma ekleri olmak üzere dört gruba ayrılır

İsimden İsim Yapma Ekleri

İsim tabanlarından yeni anlamlı başka isimler türetmede kullanılan eklerdir

İşlek olarak kullanılanlardan bazıları aşağıda örnekleriyle birlikte sıralanmıştır:
1 -lık -lik -luk -lük
a) Yer isimleri yapar: orman-lık saman-lık taş-lık zeytin-lik kum-luk odun-luk çöp-lük gül-lük kömür-lük vb

Dut-luk Et-lik İncir-lik Yumurta-lık (Burada özel isim olarak kulla*nılmıştır

)
b) Sıfatlar yapar: ay-lık (ücret) baklava-lık (un) bayram-lık (elbise) dolma-lık (biber) gömlek-lik (kumaş) hediye-lik (eşya) mevsim-lik (iş) vb

c) Alet

araç

gereç isimleri yapar: baş-lık kulak-lık sabah-lık diz-lik gece-lik gelin-lik sebze-lik buz-luk tuz-luk yağmur-luk ön-lük vb

(çaydan-lık iğneden-lik yağdan-lık örneklerinde ise –lık ileaynı işlevdeki Farsça –dan ekinden sonra gelmiştir

)
d) Meslek ve meslek aşaması gösteren adlar yapar: avukat-lık işçi-lik demirci-lik kılavuz-luk gözlükçü-lük; asistan-lık binbaşı-lık doçent-lik general-lik vb

e) Rütbe ve makam isimleri yapar: bakan-lık başkan-lık kaymakam-lık komutan-lık vali-lik müdür-lük rektör-lük vb

f) Soyut isimler ve durum isimleri yapar: aç-lık arkadaş-lık ayrı-lık çocuk-luk delikanlı-lık erkek-lik genç-lik güven-lik güzel-lik ihtiyar-lık iyi-lik kadın-lık kardeş-lik koca-lık temiz-lik vicdansız-lık yolcu-luk vb

g) Sayı isimlerinden sonra o sayının toplu olarak bulunduğunu bildi*ren isimler yapar: altı-lık beş-lik bin-lik on-luk dört-lük yüz-lük vb

h) Renk isimlerine getirilince

o rengin yaygın olarak bulunduğunu bildiren isimler yapar: beyaz-lık kara-lık kırmızı-lık mavi-lik mor-luk vb

ı) Ana-lık baba-lık evlat-lık oğul-luk gibi kelimelerde üveylik anlamı katar

i) Bağlılık ve özellik anlamı katan adlar yapar: akılcı-lık sağcı-lık devrimci-lik gerici-lik milliyetçi-lik solcu-luk toplumcu-luk Atatürkçü-lük vb

j) Aç-lık tok-luk az-lık çok-luk bağ-lık bahçe-lik var-lık yok-luk bir-lik beraber-lik dir-lik düzen-lik gül-lük gülistan-lık örneklerindeki gibi ikilemeler yapar

k) Getirildiği isme

çokluk veya topluluk anlamı katar: ağaç-lık çalı-lık çam-lık çayır-lık kavak-lık orman-lık vişne-lik söğüt-lük vb

2 -lı -li -lu -lü
a) Sıfat yapar: anlayış-lı (arkadaş) sayı-lı (gün) bilgi-li (öğretmen) gölge-li (yer) renk-li (kâğıt) bulut-lu (hava) gül-lü (bahçe) vb

gibi

b) Bir yere aitlik

bağlılık anlamı katar: Asya-lı bura-lı Konya-lı Kayseri-li lise-li mahalle-li doğu-lu Selçuk-lu köy-lü üniversite-li vb

c) Yaygın olarak kullanılmayan kök ve gövdelerle kalıplaşmış olarak

sıfat görevli kelimelerde bulunur: acık-lı alım-lı danışık-lı paha-lı tutar-lı giz-li elveriş-li sevgi-li yer-li top-lu us-lu söz-lü vb

d)İkileme kurar: al-lı yeşil-li an-lı şan-lı bel-li baş-lı sağ-lı sol-lu der-li top-lu gece-li gündüz-lü iç-li dış-lı iri-li ufak-lı vb

İkilemeler kuran -lı -li -lu -lü ekinin eski biçimi de böyledir

Fakat diğer örneklerdeki ekin eski şekli -lıg -lig -lug -lüg olup başka bir ektir: tat-lıg > tat-lı küç-lüg > güç-lü örneklerindeki gibi

3 -sız -siz -suz -süz
Olumsuz anlam taşıyan adlar

sıfatlar

zarflar yapar: ahlâk-sızlık

ar-sız hır-sız ök-süz (annesiz)

tel-siz; bağım-sız (ülke) görgü-süz (adam); kimse-siz (yaşıyor) tutar-sız (davranıyor) vb

Bu ekle

ikilemeler de yapılır: borç-suz harç-sız ipsiz sap-sız iş-siz güç-süz kayıt-sız şart-sız ses-siz ses-siz tat-sız tuz-suz yer-siz yurt-suz vb

4 -cı -ci -cu -cü; -çı -çi -çu -çü
Meslek

alışkanlık

taraftarlık isimleri yapar:
araba-cı bilgisayar-cı cam-cı iz-ci koru-cu göz-cü balık-çı kitap-çı diş-çi iş-çi simit-çi tost-çu gözlük-çü; şaka-cı yalan-cı geri-ci kin-ci kader-ci sol-cu uyku-cu barış-çı fırsat-çı halk-çı inat-çı yaltak-çı milliyet-çi Türk-çü vb

5 -cık -cik -cuk -cük; -çık -çik -çuk -çük
a) Küçültme

azlık

acıma

sevgi

şefkat bildiren adlar yapar: ada-cık az(ı)-cık adam-cık ağaç-çık anneciğim (anne-cik-im) Ayhan-cığım boru-cuk dere-cik kadın-cık kedi-cik kimse-cik küçü(k)-cük teyzeciğim (teyze-cik-im) yavru-cuk yumuşa-cık (yumuşak-çık) zavallı-cık
b) Hastalık isimleri yapar: arpa-cık yılan-cık kızamık-çık pamuk-çuk
c) Bitki isimleri yapar: kızıl-cık dil-cik gelin-cik
d) Organ isimleri yapar: elma-cık (kemiği) karın-cık badem-cik kese-cik köprü-cük (kemiği) kapak-çık
e) Hayvan isimleri yapar: sığır-cık tatar-cık
f) Alet isimleri yapar: dağar-cık iğne-cik maymun-cuk dip-çik
g) Yer isimleri yapar: Ayva-cık Çınar-cık Germen-cik Harman-cık Ova-cık Yaka-cık Göl-cük
6 -ca -ce -ça -çe
a) Özellikle sıfatlara ve zarflara çekim eki gibi gelerek asıl işlevi olan eşitlik benzerlik görelik nispet gibi anlamları kazandırır: adam-ca akıl-ca ala-ca bu-n-ca çılgın-ca filan-ca kısa-ca sarı-ca soy-ca yakın-ca aile-ce ben-ce bilgi-ce bölüm-ce deli-ce ekşi-ce güzel-ce iyi-ce kendi-n-ce siz-ce çocuk-ça yaş-ça açık-ça ak-ça adet-çe geniş-çe gök-çe

b) Ayrı-ca başlı-ca doğru-ca düşman-ca kolay-ca böyle-ce erken-ce gizli-ce ön-ce sert-çe çabuk-ça hoş-ça yavaş-ça örneklerindeki gibi adlardan

sıfatlardan bazen de zamirlerden sonra gelerek zarf yapar

c) Dil ve lehçe isimleri yapar: Alman-ca İngiliz-ce Arap-ça Fars-ça Rus-ça Türk-çe; Çuvaş-ça Yakut-ça

d) Yer isimleri yapar: Çamlı-ca Çatal-ca Çukur-ca Kozlu-ca Kumlu-ca Sapan-ca Yarım-ca Derin-ce Düz-ce Sütlü-ce Yeni-ce

e) Doğrudan doğruya isimler ve sıfatlar yapar: o-n-ca ılı-ca kokar-ca; ala-ca (karga) aptal-ca (söz) Kara-ca (Ali) gibi

7-daş -deş -taş -teş
Eşlik

ortaklık

bağlılık

aitlik bildiren isimler yapar: adaş (<ad- daş) anlam-daş arka-daş çağ-daş gönül-daş kardeş (<karın-daş) sır-daş soy-daş ülkü-daş yol-daş öz-deş yön-deş denk-taş emek-taş yurt-taş kök-teş ses-teş

8 -ncı -nci -ncu -ncü
Sıralama ve derece bildiren isimler yapar: altı-ncı bir-i-nci elli-nci iki-nci son-u-ncu üç-ü-ncü yüz-ü-ncü gibi
9 -ar -er; -şar -şer
Asıl sayı adlarından üleştirme sayıları yapar

Ünsüzle biten sayılara -ar -er; ünlüyle biten sayılara -şar -şer biçimi getirilir: kırk-ar on-ar beş-er bir-er üç-er; altı-şar iki-şer yedi-şer gibi

10 -sal -sel
Yapı olarak yanlış olmasına rağmen –sal -sel eki bugün yaygın olarak kullanılmaktadır

Bilim eseri yerine bilimsel eser

kamu alanı yerine kamusal alan gibi yanlış kullanmalar tercih edilmektedir

Günümüzde nispet ifade eden î ekinin yerine -l ( doğa-l özne-l yasa-l) -al -el (ulus-al söz-el) ve –sal -sel (sayı-sal bölge-sel) ekleri de kullanılmaktadır

Türkçedeki batı kökenli keli*melerde de nisbet î’si yerine –k eki de (sosyoloji-k biyoloji-k) kullanılmaktadır

-sal -sel eki açı-sal anıt-sal doğru-sal duygu-sal hayvan-sal kalıt-sal kara-sal kut-sal onur-sal tarım-sal yapı-sal birey-sel bitki-sel bölge-sel çizgi-sel evren-sel gelenek-sel örneklerinde görüldüğü gibi sıkça kullanılmaktadır

Ancak yapı olarak yanlış olan bu şekli yaygın örneklerinin dışında kullanmamaya özen göstermek gerekir

Bunlardan başka

getirildiği isme değişik anlamlar katan ve sınırlı sayıda örnekte rastlanan isimden isim yapma ekleri de vardır

İsimden türemiş isimler hakkında fikir vermesi düşüncesiyle bunların çoğu aşağıda örnekleriyle birlikte verilmiştir:
-aç -eç (boz-aç kır-aç top-aç) -ak -ek (baş-ak sol-ak top-ak ben-ek)-an -en (oğulan>oğlan kız-an er-en) -cıl -cil -cul-cül; -çıl -çil -çul -çül (tavşan-cıl ben-cil ev-cil ölüm-cül balık-çıl kır-çıl et-çilot-çul) -cileyin (ben-cileyin sen-cileyin) -ç (ana-ç ata-ç baba-ç) -gıl -gil -gül -kıl -kil) (Ali-gil dayım-gil kır-kıl iç-kil dört-gül) -ka -ge (baş-ka öz-ge) -kan -ken (baş-kan er-ken) -kek (er-kek)-man -men (ak-man ata-man kara-man konuk-man yal-man dik-men evci-men gök-men köle-men küçük-men> küçü-men köse-men öz-men) -la (kış-la-g>kış-la yay-la-g>yay-la) -lak -lek (av-lak kış-lak kuş-lak ot-lak su-lak ev-lek) -leyin (akşam-leyin gece-leyin sabah-leyin) -msı -msi -msu-msü (acı-msı ağac-ı-msı kırmızı-msı sarı-msı tatlı-msı tepe-msi ekşi-msi yeşil-i-msi mor-u-msu) -mtırak (ekşi-mtırak acı-mtırak sarı-mtırak mavi-mtırak yeşili-mtırak) -rak -rek (acı-rak kısa-rak tatlı-rak iri-rek) -sak -sek (bağır-sak kur-sak dir-sek tüm-sek) -sı -si -su -sü (kadın-sı erkek-si çocuk-su) -şın -şin (ak-şın kara-şın sarı-şın gök-şin) -t (eş-i-t yaş-ı-t) -z (altı-z beş-i-z dörd-ü-z iki-z üç-ü-z)
İsimden Fiil Yapma Ekleri

İsim kök ve gövdelerinden fiiller yapmak için kullanılan bu eklerin ayrı ayrı işlevleri yoktur

Hepsinin ortak işlevi

isimleri fiilleştirmek olduğu için türetilen fiilin anlamını ekler değil kök veya gövde konumunda olan isimler belirler

Bunlardan çok kullanılanları örnekleriyle aşağıda gösterilmiştir:
1 -la- -le-
İsim soylu kelimelerden fiil gövdesi kurar: ak-la- av-la- bağ-la- baş-la- nokta-la- suç-la- ucuz-la- yaz-la yok-la- yol-la- ateş-le- belge-le- dem-le- demir-le- diş-le- giz-le- kilit-le- mim-le ter-le- ütü-le-; çat-la- çın-la- gür-le- hav-la- üf-le- vb

gibi

Bu ekle yapılan fiillerden bazıları bugün bu şekliyle kullanılmazlar

-n- -ş- -t- fiilden fiil yapma ekleriyle genişletilmiş olarak yeni bir ek görüntüsüyle ortaya çıkarlar: can-lan- dik-len- yaş-lan- bol-laş- dinç-leş- iyi-leş- makine-leş- Türkçe-leş- kir-let- vb

gibi

Bazı dilciler bu özellik sebebiyle eki

-lan- -len-; -laş- -leş-; -lat- -let- biçiminde de gösterirler

2 -al- -el-
İsim kökleri ve gövdelerinden genellikle dönüşlü çatıda fiiller kurar: az-al- boş-al- bun-al- dar-al- kör-el- yön-el- gibi
3 -l-
İşlevi

-al- / -el- ekiyle aynıdır: doğru-l- duru-l- ince-l- kısa-l- sivri-l- vb

4 -a- -e-:
İsim soylu kelimelerden fiil gövdeleri kurar: ad-a- benz-e- (<beniz-e-) boş-a- kan-a- oy(u)n-a- tür-e- tün-e- (tün: gece) yaş-a- vb

İsimden fiil yapan ve sınırlı kullanım alanı olan diğer ekler (bazı örnekleriyle) şöyle sıralanabilir: -ar- -er- (ağ-ar- baş-ar- mor-ar- on-ar- ev-er- göğ-er-); -da- -de- (çatır-da- fısıl-da- horul-da- ışıl-da- kütür-de- ); -k- (aç-ı-k->ac-ı-k- bir-i-k- geç-i-k->gec-i-k- göz-ü-k-); -kır- -kir- -kur- -kür- (fış-kır- hıç-kır- kış-kır-t- püs-kür- tü-kür-); -msa--mse- (az-ı-msa- ben-i-mse- kötü-mse küçükümse> küçü-mse-); -r- (deli-r-);-sa- -se- (buğa-sa- aygır-sa- su-sa- umur-sa mühim-se- garip-se- önem-se-)

Yapım Ekleri ve Uygulaması
Fiilden İsim Yapma Ekleri
Fiil kök ve gövdelerinden

isimler yapmakta kullanılan eklerdir

Bu eklerin sayıca çok ve işlek olması

Türkçenin fiilden isim yapmaya elverişli bir dil olduğunun da göstergesidir

1 -gan -gen; -kan -ken
Alışkanlık

özellik

aşırılık anlamı katar: atıl-gan alış-kan kay-gan sıkıl-gan sürün-gen; çalış-kan somurt-kan yalıt-kan değiş-ken üret-ken gibi

2 -gı -gi -gu -gü; -kı -ki -ku -kü
Kullanım alanı çok geniş olan eklerden biridir

Fiilin gösterdiği hare*ketle ilgili türlü nesneleri

kavramları karşılar

Alet isimleri de yapar: al-gı çal-gı sar-gı say-gı bil-gi der-gi ez-gi ser-gi ver-gi kur-gu sor-gu vur-gu gör-gü ör-gü sür-gü; at-kı bas-kı biç-ki bit-ki seç-ki iliş-ki kes-ki tut-ku düş-kü küs-kü vb

3 -gın -gin -gun -gün; -kın -kin -kun -kün
Aşırılık anlamı taşıyan ve genellikle sıfat gibi kullanılan isimler türetir: az-gın dal-gın bez-gin bil-gin boz-gun ol-gun yor-gun üz-gün; yat-kın bit-kin et-kin geç-kin piş-kin seç-kin tut-kun küs-kün gibi

4 -ı -i -u -ü
Olan

yapan veya yapılanı karşılayan isimler türeten işlek bir ektir: an-ı başar-ı bat-ı çarp-ı kaz-ı say-ı sık-ı yaz-ı beğen-i bildir-i diz-i gez-i doğ-u dol-u kork-u pus-u sor-u sun-u öl-ü ört-ü gibi

5 -ıcı -ici -ucu -ücü
Meslek ya da özellik bildiren isimler yapar: ak-ıcı al-ıcı bak-ıcı kurtar-ıcı yaz-ıcı çek-ici gez-ici tüket-ici üret-ici ver-ici boğ-ucu oku-y-ucu soğut-ucu tut-ucu güldür-ücü sür-ücü gibi

6 -ış -iş -uş -üş *
Sayılı birkaç fiil dışında bütün fiil köklerine ve gövdelerine gelebilen işlek eklerden biridir

Kalıcı isimler de yapar: al-ış anla-y-ış bak-ış davran-ış sat-ış yağ-ış yaratıl-ış gir-iş söyle-y-iş ver-iş doğ-uş duy-uş sun-uş gör-üş
6 -k
Fiil kök ve gövdelerinden genellikle sıfat görevinde kullanılan kelimeler türeten işlek eklerden biridir: aç-ı-k birleş-i-k boz-u-k del-i-k dile-k don-u-k ez-i-k göç-ü-k iste-k kes-i-k kır-ı-k sök-ü-k tara-k uyuş-u-k yan-ı-k yerleş-i-k vb

7 -m
Kalıcı isimler yapan işlek eklerdendir: al-ı-m bak-ı-m bas-ı-m bil-i-m çek-i-m çiz-i-m doğ-u-m eğit-i-m ek-i-m geç-i-m giy-i-m iç-i-m öl-ü-m sar-ı-m sat-ı-m seç-i-m sun-u-m tak-ı-m tanı-m tad-ı-m tüket-i-m uçur-u-m üret-i-m ver-i-m yud-u-m vb

8 -ma -me
Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir

Asıl görevi

iş isimleri yapmaktır: oku-ma sula-ma soruştur-ma bekle-me git-me gez-me görüş-me
As-ma ayaklan-ma bas-ma danış-ma doku-ma dol-ma dondur-ma kavur-ma tamla-ma tonla-ma yak-ma yaz-ma yokla-ma besle-me böl-me bütünle-me dik-me iç-me sür-me örneklerindeki gibi kalıcı isimler de yapar

9 -mak -mek
Türkçedeki bütün fiil kökleri ve gövdelerine gelir

Asıl görevi

fiil isimleri yapmaktır: aç-mak ağla-mak kaz-mak ofla-mak utan-mak yalvar-mak bil-mek derle-mek gül-mek vb

Ayrıca çak-mak kay-mak tok-mak ek-mek il-mek ye-mek örneklerinde olduğu gibi az sayıda kalıcı isimler de yapar

10 -tı -ti -tu -tü
Genellikle yansıma tabanlarından ve dönüşlü çatı kuran eklerden sonra gelerek isimler türetir: cayır-tı cızır-tı çatır-tı gıcır-tı homur-tu gümbür-tü kütür-tü; alın-tı bunal-tı çarpın-tı çıkın-tı kabar-tı karar-tı kaşın-tı kızar-tı sığın-tı sıkın-tı uzan-tı belir-ti öden-ti tiksin-ti ürper-ti doğrul-tu görün-tü vb

Fiile gelen örneklerde bu eki -ntı -nti -ntu -ntü olarak da düşünebiliriz

Yukarıda sıralanan fiilden isim yapma ekleri

diğerlerine göre örnekleri çok olan işlek eklerdir

Bunların dışında sınırlı sayıda örnekte rastlanan ve diğerlerine göre daha az işlek olan fiilden isim yapma ekleri de vardır

Bunlar

aşağıda alfabetik düzende sıralanmıştır:
-a -e : doğ-a sap-a oy-a yar-a diz-e geç-e gel-e sür-e
-ağan

-eğen :dur-ağan ol-ağan yat-ağan gez-eğen
-ak -ek : barın-ak bat-ak bıç-ak dur-ak kaç-ak kay-ak kon-ak sap-ak tut-ak yat-ak dön-ek sür-ek ürk-ek
-alak

-elek : as-alak yat-alak çök-elek
-amak

-emek : bas-amak kaç-amak tut-amak
-anak

-enek: ol-anak tut-anak gel-enek gör-enek kes-enek seç-enek
-ca

-ce:sakın-ca dinlen-ce düşün-ce eğlen-ce güven-ce söylen-ce
-ç: gülün-ç iğren-ç inan-ç kılın-ç kıskan-ç korkun-ç sevin-ç usan-ç Eskiden sadece –n-’li çatılara gelen bu ek günümüzde ünlüyle biten fiillere de getirilmektedir: bağla-ç imle-ç tümle-ç
-aç

-eç: kaldır-aç sark-aç say-aç büyüt-eç gül-eç sür-eç
-dı

-di

-du

-dü; -tı

-ti

-tu

-tü: imambayıl-dı hünkarbeğen-di şıpsev-di gecekon-du ayakbas-tı külbas-tı piş-ti eltieltiyeküs-tü
-ga

-ge: dal-ga yon-ga bil-ge böl-ge diz-ge göster-ge sömür-ge süpür-ge öner-ge
-gaç

-geç; -kaç

-keç: solun-gaç utan-gaç il-geç süz-geç üşen-geç yüz-geç kıs-kaç
-gıç

-giç

-guç

-güç: başlan-gıç dal-gıç bil-giç sor-guç
-maca

-mece : at-ma-ca bul-ma-ca koş-ma-ca bil-me-ce çek-me-ce düz-me-ce kes-me-ce seç-me-ce
-maç

-meç: al-maç bula-maç çığırt-maç kar-maç kurut-maç sık-maç yak-maçyanılt-maç yırt-maç böl-meç de-meç
-man

-men: az-man danış-man okut-man öğret-men say-man seç-men yaz-man yönet-men
-mık

-mik

-muk

-mük: kıy-mık il-mik kus-muk soy-muk
-n: ak-ı-n bas-ı-n diz-i-n gel-i-n say-ı-n tüt-ü-n yay-ı-n yığ-ı-n
-t : an-ı-t bin-i-t dik-i-t geç-i-t kes-i-t öğ-ü-t um-u-t kon-u-t taşı-t yak-ı-t yap-ı-t yaz-ı-t
Buramtutam çatal dolanbaç>dolambaç saklanbaç>saklambaç göçeri uçarı ışıl kaypak sürünceme tutsak yağmur yayvan kelimelerinde koyu yazılan ekler ise (neredeyse) bu örneklerle sınırlıdır

* -ış (-iş-uş-üş); -ma -me ve –mak -mek ekleri fiillerin ismini bildirir

Bu yönüyle mastar veya isim-fiil olarak da adlandırılırlar

Bu ekleri alan isimler

fiil çekimine girmezler

İsim soylu kelimelerin tüm özelliklerini gösterirler

Sıfat Fiil Ekleri

Sıfat-fiiller

fiillerden yapılan geçici sıfatlardır

Fiil köklerine ve gövdelerine getirilen eklerle yapılırlar

Şekil bakımından fiilin özel biçimleri

işlev yönüyle de isim karakterindeki kelimelerdir

Fiillerin geçici hareket isimlerini oluştururlar

Sıfat-fiiller

bir ismin sıfatı olabilirler

çokluk

iyelik ve hâl eklerini alarak edatlara da bağlanabilirler

Sıfat-fiiller; yerine göre yüklem olur

kalıcı isim olur

sıfat gibi kullanılır

isim gibi çekimlenirler

Bir fiil şekli olan sıfat-fiiller

zaman ve hareket de bildirirler

Sıfat-fiil ekleri

fiillerden çoğunlukla sıfat görevinde kullanılan geçici isimler yapar

Bazı örneklerde kalıcı isimler yaptığı için bu eklerin fiilden isim yapma ekleri arasında gösterilmesi yanlıştır

Sıfat-fiil yapan ekler şunlardır:
-acak -ecek: olma-y-acak (dua) öden-ecek (borç) veril-ecek (söz)
Kalıcı isimler: çekecek içecek gelecek yakacak yiyecek
-an -en: Çok işlek olarak geçici isimler yapar: ağla-y-an (göz) çalış-an (usta) düşün-en (adam) geç-en (yıl) ver-en (el)
Kalıcı isimler: bakan bölen çağlayan düzen kapan kıran tamlanan tamlayan yaratan>yaradan
-ar -er: bak-ar (kör) dön-er (sermaye) koş-ar (adım) tut-ar (el)
Kalıcı isimler: tutar yazar çizer döner geçer gider göçer keser yeter
-ası -esi: İşlek değildir

Dua ve beddualarda rastlanır: adı bat-ası (düşman) canı çık-ası (sarhoş) eli kırıl-ası (hırsız) kör ol-ası (şeytan) sağ ol-ası yan-ası yıkıl-ası öl-esi
-dık -dik -duk -dük; -tık -tik -tuk -tük : duyulma-dık (söz) tanı-dık (adam) görülme-dik (kalabalık) Bu ekin iyelik ekleriyle kullanımı daha yaygındır: bildiğim sevdiğim okuduğumuz gördüğünüz yaptığı seçtiğiniz yonttuğun döktüğünüz gibi

Kalıcı isimler: bildik tanıdık
-maz -mez: çık-maz (sokak)görün-mez (kaza) tüken-mez (kalem) utan-maz (adam)
Kalıcı isimler: çıkmaz Korkmaz Solmaz Yılmaz Dönmez Sönmez gibi

-mış -miş -muş -müş: kırıl-mış (cam) veril-miş (ödev) oku-muş (adam) sön-müş (ocak)
Kalıcı isimler: dolmuş ermiş geçmiş yemiş
-r: bil-i-r (kişi) gör-ü-r (göz)

Kalıcı isimler: düşünür gelir okur yatır

Fiilden Fiil Yapma Ekleri

Fiil kök ve gövdelerinden

yeni fiiller türetmek için kullanılan

sayıca az fakat işlek eklerdir

1 -l-
Dönüşlülük

edilgenlik ve bilinmezlik ifade eden fiiller yapar: boğ-u-l- büz-ü-l- üz-ü-l- yor-u-l-; an-ı-l- bas-ı-l- duy-u-l- gönder-i-l- kaz-ı-l- kıy-ı-l- öv-ü-l- sar-ı-l- sök-ü-l- ver-i-l- yaz-ı-l- yüz-ü-l- gibi

Sonu ünlüyle ve l ünsüzüyle biten fiiller -l- ekini almazlar

2 -ma- -me-
Getirildiği bütün fiil kök ve gövdelerine olumsuzluk anlamı katar: duy-ma- kaç-ma- sor-ma- uyu-ma- yat-ma- bil-me- çek-me- gör-me- vb

gibi

3 -n-
Dönüşlülük ifade eden fiiller yapar: bak-ı-n- çek-i-n- giy-i-n yet-i-n-
Dönüşlülük ifade eden -n- ile edilgenlik

bilinmezlik yapan –n- birbirine karıştırılmamalıdır

Bunlar şekil bakımından aynı fakat işlev bakımından farklıdır:
Dönüşlülük Edilgenlik bilinmezlik
ara-n- (Çok arandı) ara-n- (Her yer arandı)
sil-i-n- (Silinmiş kurulanmış) sil-i-n- (Tahta silindi)
yıka-n- (Ali yıkandı) yıka-n- (Araba yıkandı)
4 -r-
Fiillere

yaptırma ve oldurma anlamı katan

geçişsiz fiilleri geçişli ya*pan eklerden biridir

Sonu ünlüyle biten fiillere gelmez

Daha çok

sonu ç ğ p ş t y ünsüzleriyle biten tek heceli fiillere gelir: aş-ı-r- bit-i-r- doğ-u-r- duy-u-r- geç-i-r- piş-i-r- vb

5 -ş- :
Fiil tabanlarından işteş ve dönüşlü çatıda * fiiller yapar: at-ı-ş- bak-ı-ş- dön-ü-ş- döv-ü-ş- gör-ü-ş- gül-ü-ş- kalk-ı-ş- kok-u-ş- sev-i-ş- sık-ı-ş- gibi

6 -t-
Ettirgen çatı kuran çok işlek bir ektir: acı-t- az-ı-t- benze-t- boya-t- düzel-t- kapa-t- kuru-t- oku-t- öde-t sür-t- uza-t- ürk-ü-t-yüksel-t- gibi

7 -dır- -dir- -dur- -dür-; -tır- -tir- -tur- -tür-
Çok işlek eklerden biridir

Ettirgen çatılı fiiller yapar

Ünlüyle biten tek heceli fiillerle ünsüzle biten bütün fiillere getirilebilir:kay-dır- yaz-dır- yıl-dır- bil-dir- de-dir- giy-dir- sez-dir- sin-dir- ver-dir- ye-dir- don-dur- gül-dür- yüz-dür-; aç-tır- as-tır- bık-tır- tart-tır- çek-tir- koş-tur- öp-tür- tüt-tür- vb

Yukarıdakilere göre az işlek olan

fiilden fiil yapma eklerinin diğerleri ise örnekleriyle birlikte şunlardır: -a- -e- (bul-a- dol-a- tık-a-); -ala- -ele- (dur-ala- kak-ala- kov-ala- şaş-ala- ov-ala- eş-ele- gez-ele- it-ele- silk-ele- tep-ele-);-ar-/-er- (kop-ar- çık-ar-); -ı- -ü- (kaz-ı- sür-ü-); -k- (dol-u-k- kan-ı-k-; bur-k- kal-k- sil-k-); -p- (kır-p- ser-p-)

* ÇATI: (Türkçede fiil çatıları konusundaki tartışmalar henüz devam etmekte*dir

Bu tartışmalar sonuçlanıncaya kadar

gelenekleşmiş bilgiler hatırlatılacaktır

)
Fiilin anlam bakımından özneye ve nesneye göre olan bağlantısına çatı denir

Buna göre fiiller

öznelerine ve nesnelerine göre iki grupta değerlendirilirler:
1 Özneye göre fiiller:
a) Etken fiil: Özne alan

öznenin yaptığı işi gösteren fiillerdir: bil- oku-
b) Edilgen fiil: Öznesi belli olmayan

özne almayan fiillerdir

Etken fiillere -°l- -°n- fiilden fiil yapma ekleri getirilerek kurulur: at-ı-l- yaz-ı-l- ara-n- bile-n- gibi

c) Dönüşlü fiil: Öznenin yaptığı işin doğrudan doğruya kendine döndüğünü

özneyi etkilediğini gösteren fiillerdir

Genellikle -°n- ekiyle kurulur

Fakat -°l- ve -°ş- ekleriyle de dönüşlü çatılar kurulabilir: gez-i-n- süsle-n-; üz-ü-l- iyile-ş- vb

d) İşteş fiil: Bir eylemin birden fazla özne tarafından birlikte ya da karşılıklı yapıldığını gösteren fiillerdir

-°ş- ekiyle kurulur: bak-ı-ş- bekle-ş- kaç-ı-ş- yaz-ı-ş-vb

2 Nesneye göre fiiller:
a) Geçişli fiil: Nesne alan fiillerdir: ara- bul- çek- oku- sev- gibi

b) Geçişsiz fiil:Nesne almayan fillerdir: ağla- düş- gül- uyu- yat- vb

c) Oldurgan fiil: Geçişsiz fiilleri geçişli duruma getiren fiilden fiil yapma ekleriyle yapılan fillerdir: ağla-t- düş-ü-r- gül-dür- uyu-t- yat-ı-r- vb

d) Ettirgen fiil: Fiilin belirttiği işin özne tarafından bir başkasına yaptırıldığını gösteren fiillerdir

Geçişli veya oldurgan fiillere -°r- -°t- -d°r- -t°r- ekleri getirilerek yapılır

geçişlilik dereceleri yükseltilir: iç-i-r- şaş-ı-r- büyü-t- koş-tur- yaz-dır- öl-dür-t- yap-tır-t-tır- vb

Zarf Fiil Ekleri
Zarf-fiiller

fiil kökleri ve gövdelerinden yapılan geçici zarflardır

Cümlede

eylemin yapılış zamanını ve tarzını belirten zarf görevinde bulunurlar

Eylemin yapılış tarzını bildiren bazı zarf-fiil eklerinde tarz görevi zayıflayıp bağ görevi öne çıktığı için zarf-fiil yerine bağ-fiil terimi de kullanılmaktadır

Getirildiği fiile

yerine göre zaman

tarz ve bağ anlamı (veya görevi) katan zarf-fiil ekleri şunlardır:
-a -e : bat-a çık-a koş-a koş-a sor-a sor-a gül-e gül-e gül-e oyna-y-a gibi tekrar gruplarında tarz görevini yerine getirirken kurallı birleşik fillerde bağ görevindedir: düş-e- (yaz-) düşün-e- (bil-) gid-e- (dur-) oku-y-a-(bil-) vb

-alı -eli : Zaman bakımından işin başlangıç sınırını veya işin süreklili*ğini bildirir: Okula başla-y-alı üç yıl oldu oldu ol-alı tanıştık tanış-alı bildim bil-eli geldim gel-eli gittin gid-eli görme-y-eli (büyümüş) gibi

Bu ek

son zamanlarda zayıflayarak gel-eliden beri sat-alıdan beri örneklerinde olduğu gibi beri edatıyla genişleme eğilimindedir

-arak -erek : Eylemin yapılış tarzını bildirir: anlat-arak (öğrendi) çalış-arak (kazan) kay-arak (düştü) gül-erek (cevap verdi) inle-y-erek (öldü)

Yaygın olmamakla birlikte son zamanlarda bazı ağızlarda –dan -den;-tan -ten ekini aldığı da görülür: basarak-dan tut-araktan diz-erekden gül-erekten gibi

Bu söyleyiş biçimleri

yazı dilinde kullanılmamalıdır

-dıkça -dikçe -dukça -dükçe; -tıkça -tikçe -tukça -tükçe: al-dıkça (aldı) bil-dikçe (sevindi) oku-dukça (okudu) gör-dükçe yap-tıkça iç-tikçe tut-tukça sürt-tükçe vb

-ı -i -u -ü: Tekrar gruplarında tarz; birleşik fiillerde bağ görevindedir: ağla-y-ı ağla-y-ı oyna-y-ı oyna-y-ı diz-i diz-i solu-y-u solu-y-u sür-ü sür-ü; al-ı- (ver-) gel-i (ver-) sor-u- (ver-) gül-ü- (ver-) vb

-ınca -ince -unca -ünce: Zaman gösterir: inan-ınca (yapar) gel-ince (sorar) sor-unca (öğrendi) gör-ünce (koşup geldi) vb

-ıp -ip -up -üp: Bu ekin bağ görevi daha kuvvetlidir: al-ıp (götürdü) çal-ıp (oynadı) sevin-ip (gitti) oku-y-up (adam oldu) sor-up (öğrendi) gül-üp (geçti)
-ken : i- fiiline getirilen zarf-fiil ekidir

Kullanımda i- fiilinin i’si düşer ve ek

ünlü uyumlarına uymaz: satar i-ken > satar-ken (düşünmez); dinlenmiş-ken gülecek-ken yazacak-ken vb

-madan -meden : Olumsuzluk ifade eden tek zarf-fiil ekidir

Olum*suzluk anlamıyla birlikte çıkma kavramı da katar: bil-meden (almış) çalış-madan (olmaz) gör-meden (karar veremem)
Yukarıda sıralanan ekler ve bu eklere verilen örnekler

Türkçenin sondan eklemeli bir dil olarak yeni kelimeler türetmeye ne kadar elverişli olduğunu göstermektedir

Türkçede eklerin kelime türetme imkânı hakkında fikir vermesi açısından şu anekdot da dikkat çekicidir: “Türkçenin büyük hayranlarından olan ve otuz iki dil bilen J Vandewalle 1991 yılında Ankara Üniversitesi Türkçe Öğretim Merkezini ziyaret etmiş ve bilgisayar programlarından yararlanarak bir eyleme yüz bin civarında kavram yüklenebileceğini göstermiştir

”*
Türkçenin yeni kelime türetmede bu denli imkânları varken

son zamanlarda özellikle batı dillerinden giren kelimeler için de Türkçenin yapısına ve kurallarına uygun biçimde türetilerek kullanılması teklif edilen Türkçe kelimelerin yerine (bazen değişik amaçlar ve anlayışlarla) ısrarla yabancı kelime kullanmak dilimiz açısından son derece yanlıştır