Türkçedeki Ses Olayları Nelerdir?-Ses Olayları Hakkında

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-25-2012

Türkçedeki Ses Olayları Nelerdir?-Ses Olayları Hakkında

1 Ses türemeleri

Ünlü türemesi ve ünsüz türemesi şeklinde görülür:
a) Ünlü türemesi
Genellikle

alınma kelimelerde görülen bu ses olayına Türkçe kelimelerde de rastlamak mümkündür

Ünlü türemesi kelimenin başında

ortasında veya sonunda olabilir: station > istasyon scala > iskele limon > ilimon Recep>İrecep; tren > tiren kral > kıral spor > sipor; akl > akıl ömr > ömür; bircik > biricik giderkene
b) Ünsüz türemesi
İki şekilde görülür

Birincisinde

ünlüyle biten kelimeye ünlüyle başlayan bir ek getirileceği zaman bu iki ünlü arasında yardımcı bir ünsüz ( y n)tü*rer: bilgi-y-e Ali-y-i sevdi – y – di soru – y - u; bu-n-u şu-n-u evi-n-e
İkincisi

-daha çok ağızlarda- ünlüyle başlayan kelimelerin başında y h ünsüzlerinin türemesi şeklinde görülür: avlu>havlu ayva>hayva elbet>helbet ücra>hücra örümcek>hörümcek; ıldız>yıldız ırak>yırak inmek>yinmek
2 Ünsüz ikizleşmesi

Kelime içinde bir ünsüzün iki defa söylenerek ikizleşmesi olayıdır

Daha çok ağızlarda görülür: yeddi sekkiz dokkuz eşşek; bilemedim> bilemmedim sakız>sakkız; anne (<ana) elli (50) (<elig)
Ünsüz ikizleşmesi

ünsüz türemesinin özel bir türü olarak da değerlendirilebilir

3 Ses düşmeleri

Kelimedeki bir veya birkaç sesin

dilin ses özelliklerinden kaynaklanan sebeplerle düşmesi olayıdır

Kaybolan sesin kelimedeki yerine göre ve kaybolma şekline göre aşağıdaki şekillerde incelenirler:
a) Ön ses düşmesi: ısı+cak > sıcak
b) Orta hece ünlüsünün düşmesi
Orta hecenin vurgusuz olması sebebiyle

özellikle ğ r y z zayıf ünsüzlerinin yanındaki ünlünün düşmesi olayıdır: ağızı > ağzı boyunum> boynum buradan > burdan buyuruk > buyruk dirilik > dirlik gazete > gazte kıvırım > kıvrım oğulu > oğlu satılık > satlık yalınız > yalnız yanılış > yanlış
c) Ünsüz düşmesi
Seslerin birleşmesi sırasında söyleyiş güçlüğü veya zayıf sesler (g

h

n

l

r

y

z) sebebiyle bir ünsüzün düşmesi olayıdır: küçük+çük > küçücük ufak+rak > ufarak; kağan > kaan soğan > soan soğuk > souk uğur > uur; yapurgak > yaprak; çift > çif bir daha> bi daha geliyor > geliyo
ç) Hece düşmesi
Peş peşe gelen ve sesleri birbirine benzeyen hecelerden birinin düşmesidir: alıyor (<ala yorır) başlayım (<başlayayım) budur (<bu durur) pazartesi (<pazar ertesi) söyleyim (<söyleyeyim)
d) Tekleşme
Genellikle alınma kelimelerdeki aynı cinsten ve yan yana bulunan iki ünsüzden birinin dilin ses özelliğine uyarak düşmesidir:Edebiyyat > edebiyat hammâl > hamal kemmiyyet > kemiyet medeniyyet >medeniyet
e) Ünlü birleşmesi
İlki ünlüyle biten

ikincisi ünlüyle başlayan ve her zaman birlikte kullanılan birleşik kelimelerde

peş peşe gelen ünlülerin kaynaşarak bir ünlü hâline gelmesiyle ortaya çıkan ses olayıdır: bulamaç (<bulama+aş) cumartesi (<cuma+ertesi) Delorman (<Deli orman) kahvaltı (<kahve+altı) nasıl (<ne+asıl) niçin (<ne+için)
f) Hece kaynaşması
ğ

h

y zayıf ünsüzleri bazen iki ünlü arasında eriyerek kaybolur

kalan iki ünlü kaynaşarak tek ünlü olur

Dolayısıyla bir hece eksilmiş olur: âb (< ağabey) ayol (< ay oğul) eczâne (< eczâhâne) eyvallah (< eyi vallah) pastane (< pastahâne) peki (< pek iyi)
4 Yer değiştirme (göçüşme)

Kelimedeki iki ünsüzün yer değiştirmesi şeklinde ortaya çıkan ve ağızlarda çok görülen bir ses olayıdır: gibi-bigi cereyan-ceyran çömlek-çölmek ekşi-eşki gömlek-gölmek ileri-ireli kibrit-kirbit kirpi-kipri kirpik-kiprik köprü-körpü lânet-nalet memleket-melmeket Meryem-Meyrem ödünç-öndüç öğrenmek-örğenmek sarımsak-samırsak toprak-torpak yalvarmak-yavralmak yüksek-yüsgek Bu örneklerde birinci şekiller doğru

ikinciler yanlıştır

5 Benzeşme (asimilasyon)

Kelime içinde bir araya gelen seslerden birinin diğer sesi kendisine benzetmesi demek olan benzeşme

Türkçede çok görülen ses olaylarından biridir

Benzeşme

yan yana gelen sesler arasında olabileceği gibi uzakta olan sesler arasında da mümkündür

Türkçenin ses kurallarının çoğu

benzeşmeyle yakından ilgilidir

Bunlardan en önemlileri ses uyumlarıdır

(Ses uyumları konusu yukarıda anlatıldığı için burada tekrar edilmeyecektir

)
Benzeşme

çeşitli şekillerde görülür:
a) İlerleyici benzeşme
Önceki ünsüzün

sonraki ünsüzü kendine benzettiği benzeşmedir: anlamak > annamak bunlar> bunnar karanlık > karannık nişanlı > nişannı samanlık > samannık yazsınlar > yazsınnar
b) Gerileyici benzeşme
Sonraki ünsüzün

önceki ünsüzü kendine benzetmesi olayıdır:birlikte > billikte gözsüz > gössüz kalmazsa > kalmassa tarla > talla terli > telli türlü> tüllü
c) Oluşum noktası benzeşmesi
Kelime içinde yan yana bulunan ünsüzlerden birinin diğerini kendi oluşum noktasına çekmesi olayıdır: Anbar onbaşı çarşanba penbe perşenbe kelimelerindeki b dudak ünsüzü yanındaki n’yi kendi oluşum noktasındaki bir diğer dudak ünsüzü olan m’ye çevirerek kelimelerin ambar ombaşı çarşamba pembe perşembe şekline dönüşmesine sebep olmuştur

6 Ses değişmeleri

Bir sesin başka bir sese dönmesiyle ilgili ses olayları aşağıda sıralanmıştır:
a) Orta hece ünlüsünün değişmesi
Orta hecenin vurgusuzluğu ve y sesinin zayıflığı sebebiyle orta hecedeki geniş ünlünün daralması olayıdır: başlıyor (<başla-yor) diyor(<de-yor) gülmüyor (<gülme-yor) yiyor(<ye-yor)
b) Sedalılaşma (yumuşama)
Kelime sonunda iki ünlü arasında kalan p ç t k sedasız seslerinin sedalılaşarak b c d ve g’ye dönmesidir: çorap+ı > çorabı genç+i > genci kanat+ı > kanadı konak+a > konağa
Tek heceli kelimelerin çoğunda ve sedalılaşma olduğunda anlamı değişecek kelimelerde yumuşama olmaz: atı haçı saça suçu otu
c) Aykırılaşma
Birbirine benzeyen veya aynı olan iki ünsüzden birinin başkalaşmasıdır: ahçı (<aşçı)*; aktar (<attâr) muşamba (<muşamma)Türkçede ikiz ünlü (şedde) bulunmadığı için alınma kelimelerdeki ikiz ünlüden biri değişmiştir

Bunların dışında da ses değişiklikleri vardır: inmek - enmek demek –dimek yemek - yimek (e - i); börek - bürek büyük – böyük güzel - gözel (ö - ü); kuş - guş koyun - goyun (k - g) parmak - barmak pastırma - basdırma (p - b); ben - men binmek - minmek boncuk - muncuk (b - m); ögmek - öğmek - övmek dögmek - döğmek - dövmek (g-v); kogmak-koğmak-kovmak (ğ-v); tag>dağ
Yukarıda sıralanan ses olaylarından bazıları ağız özelliklerinden kaynaklanır ve sadece söyleyişle ilgilidir

Bu kelimelerde görülen ses olayları

yazı diline yansıtılmaz

Konuşma diliyle yazı dilinin birbirine mümkün olduğu kadar yaklaştırılması

söyleyişe ait bu özelliklerin kültür diline

ortak dile taşınmamasıyla sağlanacaktır

Türkçenin ses özellikleri iyi bilinmekle herhangi bir kelimenin Türkçe olup olmadığı kolaylıkla ayırt edilebilir

Ana dile sahip çıkma bilinciyle anlamdaş kelimelerden Türkçe olanları seçmek de kolaylaşır

Ses ve yapı özelliklerine göre Türkçe olan kelimeler kullanmaya özen gösterilmelidir

Uyarılar:
1

Dildeki bu ses olaylarından sadece söyleyişte kalanlarla yazı diline geçenler arasındaki farklara dikkat ediniz: ombaşı - onbaşı Istambul - Istanbul gelcekler - gelecekler barmak - parmak bilmeyor - bilmiyor vb

örneklerde olduğu gibi

2

Ses özellikleri ve ses olaylarının kelimelerin imlâsıyla doğrudan ilgili yönle*rine bilhassa dikkat edilmelidir: trend - tirend spor - sipor uğur - uur biçki - biçgi içki - işgi gazete - gaste / gazte memleket - melmeket eczahane - eczane sütçü - südcü işçi - içci çift - çif gibi örneklerde önce yazılanlar doğru

sonrakiler yanlıştır

3

babası altışar gibi örneklerdeki s ş ünsüzleri koruyucu ünsüz (yardımcı ses) değildir

08-25-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Türkçedeki Ses Olayları Nelerdir?-Ses Olayları Hakkında Türkçedeki Ses Olayları Nelerdir?-Ses Olayları Hakkında 1 Ses türemeleri Ünlü türemesi ve ünsüz türemesi şeklinde görülür: *a) Ünlü türemesi* Genellikle alınma kelimelerde görülen bu ses olayına Türkçe kelimelerde de rastlamak mümkündür Ünlü türemesi kelimenin başında ortasında veya sonunda olabilir: station > istasyon scala > iskele limon > ilimon Recep>İrecep; tren > tiren kral > kıral spor > sipor; akl > akıl ömr > ömür; bircik > biricik giderkene *b) Ünsüz türemesi* İki şekilde görülür Birincisinde ünlüyle biten kelimeye ünlüyle başlayan bir ek getirileceği zaman bu iki ünlü arasında yardımcı bir ünsüz ( y n)türer: bilgi-y-e Ali-y-i sevdi – y – di soru – y - u; bu-n-u şu-n-u evi-n-e* İkincisi -daha çok ağızlarda- ünlüyle başlayan kelimelerin başında y h ünsüzlerinin türemesi şeklinde görülür: avlu>havlu ayva>hayva elbet>helbet ücra>hücra örümcek>hörümcek; ıldız>yıldız ırak>yırak inmek>yinmek 2 Ünsüz ikizleşmesi Kelime içinde bir ünsüzün iki defa söylenerek ikizleşmesi olayıdır Daha çok ağızlarda görülür: yeddi sekkiz dokkuz eşşek; bilemedim> bilemmedim sakız>sakkız; anne (<ana) elli (50) (<elig) Ünsüz ikizleşmesi ünsüz türemesinin özel bir türü olarak da değerlendirilebilir 3 Ses düşmeleri Kelimedeki bir veya birkaç sesin dilin ses özelliklerinden kaynaklanan sebeplerle düşmesi olayıdır Kaybolan sesin kelimedeki yerine göre ve kaybolma şekline göre aşağıdaki şekillerde incelenirler: *a) Ön ses düşmesi:* ısı+cak > sıcak b) *Orta hece ünlüsünün düşmesi* Orta hecenin vurgusuz olması sebebiyle özellikle ğ r y z zayıf ünsüzlerinin yanındaki ünlünün düşmesi olayıdır: ağızı > ağzı boyunum> boynum buradan > burdan buyuruk > buyruk dirilik > dirlik gazete > gazte kıvırım > kıvrım oğulu > oğlu satılık > satlık yalınız > yalnız yanılış > yanlış c) *Ünsüz düşmesi* Seslerin birleşmesi sırasında söyleyiş güçlüğü veya zayıf sesler (g h n l r y z) sebebiyle bir ünsüzün düşmesi olayıdır: küçük+çük > küçücük ufak+rak > ufarak; kağan > kaan soğan > soan soğuk > souk uğur > uur; yapurgak > yaprak; çift > çif bir daha> bi daha geliyor > geliyo *ç) Hece düşmesi* Peş peşe gelen ve sesleri birbirine benzeyen hecelerden birinin düşmesidir: alıyor (<ala yorır) başlayım (<başlayayım) budur (<bu durur) pazartesi (<pazar ertesi) söyleyim (<söyleyeyim) d) *Tekleşme* Genellikle alınma kelimelerdeki aynı cinsten ve yan yana bulunan iki ünsüzden birinin dilin ses özelliğine uyarak düşmesidir:Edebiyyat > edebiyat hammâl > hamal kemmiyyet > kemiyet medeniyyet >medeniyet *e) Ünlü birleşmesi* İlki ünlüyle biten ikincisi ünlüyle başlayan ve her zaman birlikte kullanılan birleşik kelimelerde peş peşe gelen ünlülerin kaynaşarak bir ünlü hâline gelmesiyle ortaya çıkan ses olayıdır: bulamaç (<bulama+aş) cumartesi (<cuma+ertesi) Delorman (<Deli orman) kahvaltı (<kahve+altı) nasıl (<ne+asıl) niçin (<ne+için) *f) Hece kaynaşması* ğ h y zayıf ünsüzleri bazen iki ünlü arasında eriyerek kaybolur kalan iki ünlü kaynaşarak tek ünlü olur Dolayısıyla bir hece eksilmiş olur: âb (< ağabey) ayol (< ay oğul) eczâne (< eczâhâne) eyvallah (< eyi vallah) pastane (< pastahâne) peki (< pek iyi) 4 Yer değiştirme (göçüşme) Kelimedeki iki ünsüzün yer değiştirmesi şeklinde ortaya çıkan ve ağızlarda çok görülen bir ses olayıdır: gibi-bigi cereyan-ceyran çömlek-çölmek ekşi-eşki gömlek-gölmek ileri-ireli kibrit-kirbit kirpi-kipri kirpik-kiprik köprü-körpü lânet-nalet memleket-melmeket Meryem-Meyrem ödünç-öndüç öğrenmek-örğenmek sarımsak-samırsak toprak-torpak yalvarmak-yavralmak yüksek-yüsgek Bu örneklerde birinci şekiller doğru ikinciler yanlıştır 5 Benzeşme (asimilasyon) Kelime içinde bir araya gelen seslerden birinin diğer sesi kendisine benzetmesi demek olan benzeşme Türkçede çok görülen ses olaylarından biridir Benzeşme yan yana gelen sesler arasında olabileceği gibi uzakta olan sesler arasında da mümkündür Türkçenin ses kurallarının çoğu benzeşmeyle yakından ilgilidir Bunlardan en önemlileri ses uyumlarıdır (Ses uyumları konusu yukarıda anlatıldığı için burada tekrar edilmeyecektir) Benzeşme çeşitli şekillerde görülür: *a) İlerleyici benzeşme* Önceki ünsüzün sonraki ünsüzü kendine benzettiği benzeşmedir: anlamak > annamak bunlar> bunnar karanlık > karannık nişanlı > nişannı samanlık > samannık yazsınlar > yazsınnar *b) Gerileyici benzeşme* Sonraki ünsüzün önceki ünsüzü kendine benzetmesi olayıdır:birlikte > billikte gözsüz > gössüz kalmazsa > kalmassa tarla > talla terli > telli türlü> tüllü *c) Oluşum noktası benzeşmesi* Kelime içinde yan yana bulunan ünsüzlerden birinin diğerini kendi oluşum noktasına çekmesi olayıdır: Anbar onbaşı çarşanba penbe perşenbe kelimelerindeki b dudak ünsüzü yanındaki n’yi kendi oluşum noktasındaki bir diğer dudak ünsüzü olan m’ye çevirerek kelimelerin ambar ombaşı çarşamba pembe perşembe şekline dönüşmesine sebep olmuştur 6 Ses değişmeleri Bir sesin başka bir sese dönmesiyle ilgili ses olayları aşağıda sıralanmıştır: *a) Orta hece ünlüsünün değişmesi* Orta hecenin vurgusuzluğu ve y sesinin zayıflığı sebebiyle orta hecedeki geniş ünlünün daralması olayıdır: başlıyor (<başla-yor) diyor(<de-yor) gülmüyor (<gülme-yor) yiyor(<ye-yor) *b) Sedalılaşma (yumuşama)* Kelime sonunda iki ünlü arasında kalan p ç t k sedasız seslerinin sedalılaşarak b c d ve g’ye dönmesidir: çorap+ı > çorabı genç+i > genci kanat+ı > kanadı konak+a > konağa Tek heceli kelimelerin çoğunda ve sedalılaşma olduğunda anlamı değişecek kelimelerde yumuşama olmaz: atı haçı saça suçu otu *c) Aykırılaşma* Birbirine benzeyen veya aynı olan iki ünsüzden birinin başkalaşmasıdır: ahçı (<aşçı)*; aktar (<attâr) muşamba (<muşamma)Türkçede ikiz ünlü (şedde) bulunmadığı için alınma kelimelerdeki ikiz ünlüden biri değişmiştir Bunların dışında da ses değişiklikleri vardır: inmek - enmek demek –dimek yemek - yimek (e - i); börek - bürek büyük – böyük güzel - gözel (ö - ü); kuş - guş koyun - goyun (k - g) parmak - barmak pastırma - basdırma (p - b); ben - men binmek - minmek boncuk - muncuk (b - m); ögmek - öğmek - övmek dögmek - döğmek - dövmek (g-v); kogmak-koğmak-kovmak (ğ-v); tag>dağ Yukarıda sıralanan ses olaylarından bazıları ağız özelliklerinden kaynaklanır ve sadece söyleyişle ilgilidir Bu kelimelerde görülen ses olayları yazı diline yansıtılmaz Konuşma diliyle yazı dilinin birbirine mümkün olduğu kadar yaklaştırılması söyleyişe ait bu özelliklerin kültür diline ortak dile taşınmamasıyla sağlanacaktır Türkçenin ses özellikleri iyi bilinmekle herhangi bir kelimenin Türkçe olup olmadığı kolaylıkla ayırt edilebilir Ana dile sahip çıkma bilinciyle anlamdaş kelimelerden Türkçe olanları seçmek de kolaylaşır Ses ve yapı özelliklerine göre Türkçe olan kelimeler kullanmaya özen gösterilmelidir Uyarılar: 1Dildeki bu ses olaylarından sadece söyleyişte kalanlarla yazı diline geçenler arasındaki farklara dikkat ediniz: ombaşı - onbaşı Istambul - Istanbul gelcekler - gelecekler barmak - parmak bilmeyor - bilmiyor vb örneklerde olduğu gibi 2 Ses özellikleri ve ses olaylarının kelimelerin imlâsıyla doğrudan ilgili yönlerine bilhassa dikkat edilmelidir: trend - tirend spor - sipor uğur - uur biçki - biçgi içki - işgi gazete - gaste / gazte memleket - melmeket eczahane - eczane sütçü - südcü işçi - içci çift - çif* gibi örneklerde önce yazılanlar doğru sonrakiler yanlıştır 3 babası altışar gibi örneklerdeki *s ş* ünsüzleri koruyucu ünsüz (yardımcı ses) değildir