İkilemeler Ve Özellikleri Nelerdir?

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-25-2012

İkilemeler ve Özellikleri Nelerdir?

Dilimizdeki ikilemelerin hiçbir dilde görülmeyen derecede zengin olduğu tartışmasız bir gerçektir

İkilemeyi kuran sözcüklerin genel özelliklerinin başında ses benzerliği

dana doğrusu ses uyumu

ses güzelliği gelmektedir

Ses benzerliği

anlatım zorunluluğu ile birlikte

ikilemeyi kuran endüstriyel büyük etkendir

Ayrıca Türk dilinde “ikilemeler” konusunda Türkoloji yayınlarında bu konu üzerinde çıkmış araştırmaların sayısı oldukça kabarıktır

İkilemeler konusunda yapılan araştırmaları ileride vereceğim

İkilemelerde Ses Benzerliği
İkilemelerin oluşturulmasında

ses benzerliğinin ses güzelliğinin önemi ve etkisi büyüktür

İkilemeleri meydana getiren sözcüklerin genelinde

önseste veya sonseste ses benzerliği mevcuttur

İkilemelerde ses benzerliği

ses uygunluğu kuralı vardır

Anlatımı güçlendirmek için

ikileme kurulurken ya aynı sesi veren aynı sözcük tekrar edilir

yahut sesleri birbirine yakın olan birbirini andıran sözcükler yan yana kullanılır

Kısacası Türk düşüncesi

ikilemeleri kullanırken bir çeşit kafiye arar

A

Önseste Benzerlik
İkilemelerdeki Önsesteki Benzerlik

ikilemeyi kuran sözcüklerin başındaki ünsüzlerin benzeşmesiyle sağlanır

Selam sabah

kör kütük

kış kıyamet

çul çaput

bağ bahçe

düğün dernek

yalan yanlış

zar zor vb

B

Sesteki Benzerlik
İkilemelerde son sesteki ünlü veya ünsüzlerin ses bakımından bir çeşit kafiye sayılır

İkilemelerde sonses benzerliği

genellikle son ek benzerliği ile sağlanır

Sonsesteki Benzerlik: az buz

giyim kuşam

ayrı gayrı

dirlik düzenlik

akça pakça vb

Son Ekteki Benzerlik: gelen giden

sarmaş dolaş

sıkış tıkış

allak bullak vb

İkilemelerdeki Sözcükler Arası Ünlü Kuralları:
Aynı sözcüklerden kurulan ikilemelerin genelinde özellikle yansımalarda

birinci sözcüğün ilk hecesinde “a” sesi bulunuyorsa

ikinci sözcüğün ilk hecesinde “u” sesi bulunur: Şapur şupur

takır tukur

hatır hutur

şakır şukur

cart curt

zart zurt

haşır huşur vb

Bu kural ince sıralı ünlülerde de yürütülür

Tek tük

kem küm

eğri büğrü

efil üfül vb

İkilemeyi kuran farklı sözcüklerden birisinin ilk hecesinde

özellikle kalın

düz

dar ünlü varsa bütün hecelerde ve öteki sözcükte de kalın

düz

dar ünlü bulunur

Sıkı fıkı

ıvır zıvır

pılı pırtı vb

Sayıca Eş Heceli İkilemelerde Ünsüz Dizisi:
Türkçe’de sayıca eş heceli ikilemelerde bazı ünsüz dizileri tespit edilmiştir

Bunlardan bazıları şunlardır:
Boy bos

huy hus (y –s )

çör çöp (r –p)

torun tosun (r –s)

belek bebek (l –b)

****k deşik (l –ş)

sat pat (s – p)

kaba saba (k – s)

şeş beş (ş –b)

İkilemelerde Kalıplaşma:
Uzun zamanlardan beri birlikte kullanılan ikilemeler birkaç bakımdan kalıplaşmış sözcüklerdir

İkilemelerdeki kalıplaşma o kadar kesindir ki ikilemelerde kullanılan sözcüklerin sırası değiştirilemez

bazıları da tek başlarına yaşayamaz:
Tek tük

eski püskü

çoluk çocuk

eğri büğrü vb

bu ikilemelerde…

08-25-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	İkilemeler Ve Özellikleri Nelerdir? İkilemeler ve Özellikleri Nelerdir? Dilimizdeki ikilemelerin hiçbir dilde görülmeyen derecede zengin olduğu tartışmasız bir gerçektir İkilemeyi kuran sözcüklerin genel özelliklerinin başında ses benzerliği dana doğrusu ses uyumu ses güzelliği gelmektedir Ses benzerliği anlatım zorunluluğu ile birlikte ikilemeyi kuran endüstriyel büyük etkendir Ayrıca Türk dilinde “ikilemeler” konusunda Türkoloji yayınlarında bu konu üzerinde çıkmış araştırmaların sayısı oldukça kabarıktır İkilemeler konusunda yapılan araştırmaları ileride vereceğim İkilemelerde Ses Benzerliği İkilemelerin oluşturulmasında ses benzerliğinin ses güzelliğinin önemi ve etkisi büyüktür İkilemeleri meydana getiren sözcüklerin genelinde önseste veya sonseste ses benzerliği mevcuttur İkilemelerde ses benzerliği ses uygunluğu kuralı vardır Anlatımı güçlendirmek için ikileme kurulurken ya aynı sesi veren aynı sözcük tekrar edilir yahut sesleri birbirine yakın olan birbirini andıran sözcükler yan yana kullanılır Kısacası Türk düşüncesi ikilemeleri kullanırken bir çeşit kafiye arar A Önseste Benzerlik İkilemelerdeki Önsesteki Benzerlik ikilemeyi kuran sözcüklerin başındaki ünsüzlerin benzeşmesiyle sağlanır Selam sabah kör kütük kış kıyamet çul çaput bağ bahçe düğün dernek yalan yanlış zar zor vb B Sesteki Benzerlik İkilemelerde son sesteki ünlü veya ünsüzlerin ses bakımından bir çeşit kafiye sayılır İkilemelerde sonses benzerliği genellikle son ek benzerliği ile sağlanır Sonsesteki Benzerlik: az buz giyim kuşam ayrı gayrı dirlik düzenlik akça pakça vb Son Ekteki Benzerlik: gelen giden sarmaş dolaş sıkış tıkış allak bullak vb İkilemelerdeki Sözcükler Arası Ünlü Kuralları: Aynı sözcüklerden kurulan ikilemelerin genelinde özellikle yansımalarda birinci sözcüğün ilk hecesinde “a” sesi bulunuyorsa ikinci sözcüğün ilk hecesinde “u” sesi bulunur: Şapur şupur takır tukur hatır hutur şakır şukur cart curt zart zurt haşır huşur vb Bu kural ince sıralı ünlülerde de yürütülür Tek tük kem küm eğri büğrü efil üfül vb İkilemeyi kuran farklı sözcüklerden birisinin ilk hecesinde özellikle kalın düz dar ünlü varsa bütün hecelerde ve öteki sözcükte de kalın düz dar ünlü bulunur Sıkı fıkı ıvır zıvır pılı pırtı vb Sayıca Eş Heceli İkilemelerde Ünsüz Dizisi: Türkçe’de sayıca eş heceli ikilemelerde bazı ünsüz dizileri tespit edilmiştir Bunlardan bazıları şunlardır: Boy bos huy hus (y –s ) çör çöp (r –p) torun tosun (r –s) belek bebek (l –b) ****k deşik (l –ş) sat pat (s – p) kaba saba (k – s) şeş beş (ş –b) İkilemelerde Kalıplaşma: Uzun zamanlardan beri birlikte kullanılan ikilemeler birkaç bakımdan kalıplaşmış sözcüklerdir İkilemelerdeki kalıplaşma o kadar kesindir ki ikilemelerde kullanılan sözcüklerin sırası değiştirilemez bazıları da tek başlarına yaşayamaz: Tek tük eski püskü çoluk çocuk eğri büğrü vb bu ikilemelerde…