Dünyanın Hareketleri Ve Şekli

Dünyanın Şekli ve Hareketleri


A DÜNYA’NIN ŞEKLİ
Dünya, kutuplardan hafifçe basık, Ekvator’dan şişkin kendine has bir şekle sahiptir Buna geoit denir Dünya’nın geoit şekli, kendi ekseni etrafında dönüşü sırasında oluşan, merkez kaç kuvvetiyle savrulması sonucu meydana gelmiştir

Dünya’nın Şeklinin SonuçlarıEkvator’un uzunluğu tam bir meridyen dairesinin uzunluğundan daha fazladır
Ekvator yarıçapı, kutuplar yarıçapına göre 21 km daha uzundur
Dünya’nın şeklinden dolayı, güneş ışınları yeryüzüne farklı açılarla düşer
Sıcaklık dağılışını etkiler Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe sıcaklık değerleri düşer
Dünya’nın şeklinden dolayı, Dünya’nın bir yarısı karanlıkken diğer yarısı aydınlıktır Aydınlanma çizgisi daire biçiminde olur Buna aydınlanma çemberi de denir
Kutuplar, Dünya’nın merkezine (Ekvator’a göre) daha yakındır Bunun sonucu olarak, yerçekimi Ekvator’da az, kutuplarda daha fazladır
Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı Ekvator’dan kutuplara gidildikçe azalır
Ekvator’dan kutuplara gidildikçe, paralel boyları ve meridyenler arası mesafe azalır
Dünya’nın şeklinden dolayı, harita çizimlerinde hatalar meydana gelir
Kutup yıldızının görünüm açısı bulunduğumuz yerin enlem derecesini verir

B DÜNYA’NIN HAREKETLERİ
1 Dünya’nın Kendi Ekseni Etrafında Dönmesi (Günlük Hareket)
Dünya kendi ekseni etrafındaki dönüşünü, batıdan doğuya doğru 24 saatte tamamlar Buna 1 gün denir
Dünya’nın Kendi Ekseni Etrafındaki Dönüşünün SonuçlarıGece ve gündüz birbirini takip eder
Güneş ışınlarının günlük geliş açıları değişir
Günlük sıcaklık farkları meydana gelir Bunun sonucunda;
– Fiziksel çözülme oluşur
– Günlük basınç farkları oluşur
– Meltem rüzgârları oluşur

Merkez kaç kuvveti meydana gelir Bunun sonucunda;
– Sürekli rüzgârların (Alize, Batı, Kutup) yönlerinde sapmalar meydana gelir
– Okyanus akıntıları (Gulf - stream, Labrador, vs) halkalar oluşturur ve yönlerinde sapmalar olur
Yerel saat farkları meydana gelir
Cisimlerin gün içindeki gölge uzunlukları değişir
Güneş doğuda erken doğar, batar ve batıda geç doğar, batar
Dinamik basınç kuşakları meydana gelir

2 Dünya’nın Güneş Etrafında Dönmesi (Yıllık Hareket)
Dünya, kendi ekseni etrafındaki günlük dönüşünü sürdürürken, bir yandan da Güneş’in çevresinde dolanır Dünya, Güneş etrafındaki dönüşünü elips şeklindeki bir yörünge üzerinde 365 gün 6 saatte tamamlar Buna 1 yıl denir
Dünya, 939 milyon km lik yörüngesi üzerinde saatte 108 bin km hızla hareket eder
Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığı sabit değildir Bazen yaklaşırken, bazen uzaklaşır Bunun nedeni, Dünya yörüngesinin elips şeklinde olmasıdır Dünya’nın Güneş’e en yakın olduğu 3 Ocak tarihine Perihel (Günberi) denir Dünya’nın Güneş’ten en uzak olduğu 4 Temmuz tarihine ise Afel (Günöte) denir

Dünya’nın Güneş Etrafındaki Dönüşünün Sonuçları
Mevsimlerin oluşmasına ve değişmesine neden olur
Mevsimlik sıcaklık farkları meydana gelir
Kara ve denizler arasında sıcaklık farkları oluşur
Muson rüzgârları meydana gelir
Gece - gündüz uzunlukları değişir
Güneş’in ufuk üzerinde doğduğu yer ve saat ile, Güneş’in ufukta battığı yer ve saat değişir
Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açıları değişir
Cisimlerin gölge boyları değişir
Aydınlanma çemberi mevsimlere göre yer değiştirir
Güneş ışınları yıl boyunca dönencelere bir kez, dönenceler arasına iki kez dik düşer

Dünya’nın Eksen Eğikliği
Dünya’nın elips şeklindeki yörüngesinden geçen düzleme Ekliptik (yörünge) düzlemi, Ekvator’dan geçen düzleme ise Ekvator düzlemi denir
Bu iki düzlem birbiriyle çakışmaz Çünkü, Dünya’nın ekseni ekliptik düzleme tam dik değildir Başka bir ifadeyle, Dünya ekseni ile ekliptik düzlemi arasında 66° 33', Ekvator düzlemi ile ekliptik düzlemi arasında 23° 27' lık bir açı vardır
İşte yukarıda, Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketinin sonuçlarında sayılanların asıl nedeni, Dünya’nın ekseninin eğik olmasıdır Buradan, “Dünya’nın Güneş çevresinde dönüşünün sonuçları, eksen eğikliği ile birlikte ortaya çıkar” sonucunu çıkarabiliriz
Dünya ekseninin 23°27' eğik oluşunun sonuçları şunlardır:
Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı yıl boyunca değişir
Güneş’in doğuş ve batış saatleri ile yerleri değişir
Aydınlanma çemberinin sınırı mevsimlere göre değişir
Mevsimlerin oluşumuna neden olur
21 Aralık’ta Güney Yarım Küre’nin, 21 Haziran’da ise, Kuzey Yarım Küre’nin Güneş’e daha dönük olmasına neden olur
Gece ile gündüz süreleri arasındaki farkın, Ekvator’dan kutuplara gidildikçe artmasına neden olur
"Ekvator çizgisi üzerinde yıl boyunca gece ve gündüz süreleri değişmez"
*Yıl içinde cisimlerin gölge uzunlukları değişir
*Dönencelerin ve kutup dairelerinin sınırlarını belirleyerek, matematik iklim kuşaklarının oluşumuna neden olur

MEVSİMLER ve ÖZELLİKLERİ
Dünya’nın Güneş etrafında dönmesi ve eksen eğikliğine bağlı olarak dört önemli gün ortaya çıkar Bu günler aynı zamanda mevsimlerin başlangıcıdır
21 Mart ve 23 Eylül tarihlerine ekinoks (gece - gündüz eşitliği) tarihleri, 21 Aralık ve 21 Haziran tarihlerine de solstis (gündönümü) tarihleri denir

21 HAZİRAN
a Kuzey Yarım Küre
Güneş ışınları Yengeç Dönencesi’ne 90°lik açı ile düşer
Yaz mevsiminin başlangıcıdır
En uzun gündüz, en kısa gece yaşanır
Yengeç Dönencesi’nden kuzeye gidildikçe gündüz süresi uzar, gece süresi kısalır
Bu tarihten itibaren gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya başlar Fakat 23 Eylül tarihine kadar gündüzler gecelerden uzundur
Aydınlanma çemberi Kuzey Kutup Dairesi’ne teğet geçer
Yengeç Dönencesi’nin kuzeyi, güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dik açı ile alır Bu tarihten itibaren güneş ışınlarının gelme açıları küçülmeye başlar
Yengeç Dönencesi’nin kuzeyinde en kısa gölge yaşanır Bu tarihten itibaren gölge boyları uzamaya başlar

b Güney Yarım Küre
Güneş ışınları Oğlak Dönencesi’ne 43°06' lık açı ile düşer
Kış mevsiminin başlangıcıdır
En uzun gece, en kısa gündüz yaşanır
Oğlak Dönencesi’nden güneye gidildikçe gece süresi uzar, gündüz süresi kısalır
Bu tarihten itibaren geceler kısalmaya, gündüzler uzamaya başlar Fakat 23 Eylül tarihine kadar geceler gündüzlerden uzundur
Aydınlanma çemberi Güney Kutup Dairesi’ne teğet geçer
Oğlak Dönencesi’nin güneyi güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dar açı ile alır Bu tarihten itibaren güneş ışınlarının gelme açıları büyümeye başlar
Oğlak Dönencesi’nin güneyinde en uzun gölge yaşanır Bu tarihten itibaren gölge boyları kısalmaya başlar

23 EYLÜL
Kuzey ve Güney Yarım Küre
Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a 90°lik açı ile düşer
Gölge boyu Ekvator’da sıfırdır
Güneş ışınları bu tarihten itibaren Güney Yarım Küre’ye dik düşmeye başlar
Bu tarihten itibaren Kuzey Yarım Küre’de geceler, gündüzlerden uzun olmaya başlar Güney Yarım Küre’de ise tam tersi olur
Bu tarih Kuzey Yarım Küre’de Sonbahar, Güney Yarım Küre’de İlkbahar başlangıcıdır
Aydınlanma çemberi kutup noktalarına teğet geçer Bu tarihte Güneş her iki kutup noktasında da görülür
Dünya’da gece ve gündüz birbirine eşit olur
Bu tarih Kuzey Kutup Noktası’nda 6 aylık gecenin, Güney Kutup Noktası’nda ise 6 aylık gündüzün başlangıcıdır

21 ARALIK
a Kuzey Yarım Küre
Güneş ışınları Yengeç Dönencesi’ne 43°06' lık açı ile gelir
Kış mevsiminin başlangıcıdır
En uzun gece, en kısa gündüz yaşanır
Yengeç Dönencesi’nden kuzeye gidildikçe gece süresi uzar, gündüz süresi kısalır
Bu tarihten itibaren geceler kısalmaya, gündüzler uzamaya başlar Fakat 21 Mart tarihine kadar, geceler gündüzlerden uzundur
Aydınlanma çemberi Kuzey Kutup Dairesi’ne teğet geçer
Yengeç Dönencesi’nin kuzeyi güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dar açı ile alır Bu tarihten itibaren güneş ışınlarının gelme açıları büyümeye başlar
Yengeç Dönencesi’nin kuzeyinde en uzun gölge yaşanır Bu tarihten itibaren gölge boyları kısalmaya başlar

b Güney Yarım Küre
Güneş ışınları Oğlak Dönencesi’ne 90° lik açı ile gelir
Yaz mevsiminin başlangıcıdır
En uzun gündüz, en kısa gece yaşanır
Oğlak Dönencesi’nden güneye gidildikçe gündüz süresi uzar, gece süresi kısalır
Bu tarihten itibaren gündüzler kısalmaya geceler uzamaya başlar Ancak 21 Mart tarihine kadar, gündüzler gecelerden uzundur
Aydınlanma çemberi Güney Kutup Dairesi’ne teğet geçer
Oğlak Dönencesi’nin güneyi güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dik açı ile alır Bu tarihten itibaren güneş ışınlarının gelme açıları küçülmeye başlar
Oğlak Dönencesi’nin güneyinde en kısa gölge yaşanır Bu tarihten itibaren gölge boyları uzamaya başlar

21 MART
Kuzey ve Güney Yarım Küre
Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a 90° lik açı ile düşer
Gölge boyu Ekvator’da sıfırdır
Güneş ışınları bu tarihten itibaren Kuzey Yarım Küre’ye dik düşmeye başlar
Bu tarihten itibaren Güney Yarım Küre’de geceler, gündüzlerden uzun olmaya başlar Kuzey Yarım Küre’de ise tam tersi olur
Bu tarih Güney Yarım Küre’de Sonbahar, Kuzey Yarım Küre’de İlkbahar başlangıcıdır
Aydınlanma çemberi kutup noktalarına teğet geçer Bu tarihte Güneş her iki kutup noktasında da görülür
Dünya’da gece ve gündüz süreleri birbirine eşit olur
Bu tarih Güney Kutup Noktası’nda 6 aylık gecenin, Kuzey Kutup Noktası’nda ise 6 aylık gündüzün başlangıcıdır

DÜNYANIN ŞEKLİ VE SONUÇLARI

Dünyamızın Ekvatorda şişkin, Kutuplarda basık olan kendine has şeklineGEOİD denir

DÜNYANIN BOYUTLARI

Ekvator çevresi: 40076 km

Kutuplar çevresi: 40009 km

Ekvator yarıçapı: 6378 km

Kutuplar yarıçapı: 6357 km

Karalar yüzölçümü:149 milyon km2(%29)

Denizler yüzölçümü: 361 milyon km2(%71)

KYK’de karalar %39 denizler %61

GYK’de ise karalar %19 denizler %81 dir

DÜNYANIN ŞEKLİNİN SONUÇLARI

Ekvatorun uzunluğu tam dairelik bir meridyenin uzunluğundan fazladır

Paralellerin uzunluğu kutuplara doğru azalır

İki meridyen arasındaki uzaklık kutuplara doğru azalır

Güneş ışınlarının düşme açısı kutuplara doğru azalır

Yer şekilleri haritaya gerçeğe tam uygun olarak aktarılamaz

Aynı anda Dünyanın yarısı aydınlık (gündüz) yarısı karanlık (gece) olur

Dünyanın çizgisel dönüş hızı kutuplara doğru azalır

Yer çekimi kutuplara doğru artar

Dünyanın çizgisel dönüş hızı kutuplara doğru azalır

Yer çekimi kutuplara doğru artar

DÜNYANIN HAREKETLERİ VE SONUÇLARI


Gece gündüz olayı ardalanır (birbirini takip eder)

Güneş ışınlarının düşme açısı günün her saatine göre değişir

Yerel saat farkları oluşur

Günlük sıcaklık farkları oluşur Buna bağlı olarak meltem rüzgarları oluşur Mekanik çözülme olur

Sürekli rüzgarların esme yönünde sapmalar olur

Okyanus akıntılarında sapmalar ve halkalar olur

Dinamik basınç merkezleri oluşur Yönler belirlenir Fotosentez meydana gelir

DÜNYANIN EKSENİ ÇEVRESİNDE DÖNÜŞÜNDE DOĞAN HIZLAR

1) ÇİZGİSEL HIZ VE SONUÇLARI (Enleme bağlı)

Çizgisel hız en fazla Ekvator üzerindedir (1670 km/h) Bu hız kutuplara doğru azalır Bunun sonucunda;

Güneşin doğuş ve batış süresi kutuplara doğru uzar

Gece gündüz arasındaki fark kutuplara doğru artar

Atmosferin kalınlığı Ekvatorda fazla, kutuplarda azdır

Ekvatorda yerçekimi az, kutuplarda fazladır

2) AÇISAL HIZ VE SONUÇLARI (Boylama bağlı)

Dünyanın açısal hızı;

24 saatte: 360°
1 saatte : 15°
4 dakikada :1° dir

*** Açısal hız her enlemde aynıdır Açısal hız sonucunda yerel saat farkları oluşur

DÜNYANIN YILLIK HAREKETİ VE SONUÇLARI

Dünyanın güneş çevresinde dönerken izlediği yola yörünge, meydana getirdiği düzleme de yörünge düzlemi (ekliptik düzlem) denir Dünyamızın yörüngesi elips biçimindedir

ELİPS BİÇİMİNDEKİ YÖRÜNGENİN SONUÇLARI

Dünyamız güneşe bazen yaklaşır, bazen güneşten uzaklaşır Dünyanın güneşe en yakın olduğu tarih 3 ocaktır En uzakta olduğu tarih ise 4 temmuzdur

Dünya güneşe yaklaşınca güneşin çekim kuvveti artar Böylece dünya güneş çevresinde daha hızlı dönmeye başlar Sonuçta şubat ayı 28 gündür Yani KYK ‘de kış mevsimi iki gün kısa olmaktadır

Dünya güneşten uzaklaşınca çekim kuvveti ve hız azalır Sonuçta yaz mevsimi KYK’de iki gün daha uzun olmaktadır

*** Kısacası elipsoid yörünge mevsim sürelerinin farklı olmasında etkilidir Dünyamızın yörüngesi daire biçiminde olsaydı; mevsim süreleri birbirine eşit olacaktı

EKSEN EĞİKLİĞİ VE SONUÇLARI

(Ekvator düzlemi ile ekliptik arasında 23°27' , yer ekseni ile ekliptik arasında 66°33' açı olması)

Dönenceler meydana gelir Dönence: kuzey ve güney yarım kürelerde güneş ışınlarının en son dik geldiği noktalara denir

Matematik iklim kuşakları oluşur

Güneş ışınlarının düşme açısı yıl boyunca değişir Güneş ışınları yıl içinde dönencelere birer kez, dönenceler arasına da ikişer kez dik açıyla düşerler Dönenceler dışında hiçbir yere güneş ışınları dik olarak düşmez


Mevsimler oluşur Dört mevsimin tek yaşandığı kuşak ılıman kuşaktır Sebebi: güneş ışınlarının düşme açısında yıl boyunca değişikliğin fazla olmasıdır

Aynı tarihlerde kuzey ve güney yarımkürelerde farklı mevsim yaşanması

Gece gündüz uzunluğunun sürekli değişmesi

Güneşin doğuş ve batış konumu ile saatinin değişmesi

Muson rüzgarlarının oluşması

Aydınlanma dairesinin sürekli değişmesi

Kutup bölgelerinde 24 saatten uzun gece ve gündüzlerin oluşması Örnek: Kutup noktalarında 6 ay gündüz, 6 ay gece yaşanması

*** Dönence ve matematik iklim kuşaklarının oluşmasında sadece eksen eğikliği etkilidir Diğerlerinin oluşmasında eksen eğikliği ile birlikte yıllık hareketin de etkisi vardır

EKSEN EĞİKLİĞİ OLMASAYDI; (Ekvator düzlemi ile ekliptik üst üste çakışsaydı veya yer ekseni ekliptiği dik olarak kesseydi)

Dönenceler oluşmazdı

Mevsim değişmesi olmazdı

Güneş ışınları sadece Ekvatora dik gelirdi

Aydınlanma dairesi sürekli kutup noktalarına teğet geçerdi

Gece gündüz süreleri birbirine eşit olurdu

Güneşin doğuş-batış konumu ve saati değişmezdi

EKSEN EĞİKLİĞİ 20°OLSAYDI:

Güneş ışınlarının dik geldiği alan daralırdı

Kutup kuşağı ve tropikal kuşağın alanları daralırken, ılıman kuşak genişlerdi

Yurdumuzda yazlar daha serin, kışlar daha ılık olurdu

Kutup ve ılıman kuşakta sıcaklık ortalaması azalırken tropikal kuşakta sıcaklık ortalaması artardı

Gece-gündüz arasındaki zaman farkı azalırdı

*** Eksen eğikliğinin 23°27' dan daha büyük olması durumunda yukarıdakilerin tam tersi bir durum yaşanırdı

Alıntıdır