İskender Paşa Camii, İstanbul

İskender Paşa Camii Külliye, Külliye İslam tarihinde yapılmış olan, dini-sosyal kompleks

Beykoz ilçesi` nde,

Kanlıca İskelesi` nin önündeki küçük meydanda bulunmaktadır I Süleyman (Kanuni) ve Osmanlı Devleti'nin onuncu sultanı ve İslam halîfelerinin yetmiş beşincisi Babası Yavuz Sultan Selim Han, annesi Aişe Hafsa Sultan olup, Kanûnî lakabıyla meşhur oldu Avrupalılar Büyük Türk ve Muhteşem Süleyman lakaplarını verdiler

II Selim dönemlerinin devletin ileri gelenlerinden, "Magosa Fatihi" olarak tanınan Gazi İskender Paşa (ö 1570) tarafından yaptırılmıştır Kanlıca Camii olarak da bilinir İskender Paşa` nın 967/ 1559 tarihli Sultan İkinci Selim (1524 - 1574) 28 Mayıs 1524'de İstanbul'da doğdu Babası Kanuni Sultan Süleyman, annesi Hürrem Sultan'dır Hürrem Sultan Slav kökenlidir

vakfiyesi ile belirtilen bu mescidi, Mimar Sinan` ın Düzenle-tr

tezkirelerinde "Kanlıca` da merhum İskender Paşa" ve "Camii İskender Paşa der Kanlıca" şeklinde kayıtlıdır
Caminin Tezkire Çeşitli kimselerin biyografilerini veren kitap Kısa pusula Herhangi bir iş için izin verildiğini bildiren hükümetin verdiği kağıt Askerin görevini bitirdiğini terhis olduğunu bildiren belge Özellikle şairlerin hayatlarıyla şiirlerinden söz eden eser Bunlardan başka manalara da gelen bu kelimenin günümüzde kullanılışı çok azalmış ve daha çok izin tezkiresi, mazeret tezkiresi, terhis tezkiresi gibi bazı resmi belgelerin adlarında veya "tezkire almak, tezkiresini eline vermek" g

harim kapısı üzerindeki kitabede görülen 967/ 1559-60 tarihi külliyenin tamamlanma tarihi olarak kabul edilebilir
Yapıların tasarımı Mimar Sinan`a aittir

Tarihçesi

Zaman içinde çeşitli onarımlar geçiren bu yapı topluluğu 19 yy` da birtakım ek binalarla donatılmış, Tanzimat dönemi ileri gelenlerinden M Mimar Sinan 1489 - 1588 yılları arasında yaşamış olan dünyanın en büyük yapı sanatçılarından biridir Kayseri'nin Ağırnas köyünde doğdu, 17 Temmuz 1588'de İstanbul'da öldü Doğum tarihi kesin değildir Ailesine ve yaşamına ilişkin kimi zaman yetersiz ve çelişkili bilgiler, çağdaşı Sâi Mustafa Çelebi'nin onun ağzından yazdıklarına, mimarbaşı olduğu dönemden kalan yazışmalara, kendi vakfiyesine ve yazarı bilinmeyen belge ve kitaplara dayanmaktadır Kaynaklara göre Sinan, I Selim (Yavuz) pa

Sadık Rıfat Paşa (ö 1857) türbeye bitişik bir muvakkithane inşa ettirmiş, aşağı yukarı aynı yıllarda caminin doğu yönüne, zemin katı kahvehane olarak kullanılan fevkani bir mektep yaptırılmıştır1925`te Üsküdar`ı Beykoz`a bağlayan yolun genişletilmesi amacıyla, Kanlıca` nın çekirdeğini teşkil eden bu küçük külliye önemli ölçüde tahrip edilmiş, 1916`da bir yangın geçirerek harap düşmüş olan hamam, ayrıca camiyi üç yönden kuşatan hazire, çevre duvarları, üç adet avlu kapısı, fevkani mektep, caminin mihrap duvarının arkasında yer alan ahşap imam meşrutası ile yanındaki aşhane (imaret) ortadan kaldırılmış, bu arada, camiyi kuşatan ve hazireleri gölgelendiren asırlık ağaçların da bir kısmı kesilmiştir
1930` dan önce caminin sağ ve kıble tarafının kabristan ve hatta mihrap önünde Nevres Paşa` nın kabri, tabutluk ve sonradan bekar odası ve kahvehane haline getirilen aşhane, iki oda, imam meşrutası, iki katlı ev olduğu ve bahsi geçen caddenin genişletilmesi sırasında bütün bunların da yok edildiği anlaşılıyorCabir Vada` ya göre cami ve diğer bölümler 1895, 1910, 1926 ve 1942` de çeşitli tamirler görmüştür 1944` de de bir ihata duvarı ve üç kapısı olan bir avlu içinde olduğu o tarihte yapılan rölövelerinde görülmektedir

Mimarisi

Cami, Mimar Sinan ` ın çatılı camiler grubuna girmektedir Her ikisi de enine dikdörtgen planlı, bir harim ile ahşap duvarlarla kuşatılmış bir son cemaat yerinden meydana gelir İki sıra tuğla hatıllı moloz taşla örülmüş duvarları ile kargir bir yapıdır
Batı cephesinde üst katta iki, alt katta iki pencere açıklığı yer almaktadır Güney cephesinde üst katta üç pencere açıklığı, alt katta iki pencere açıklığı yer alır Doğu cephesinde üst katta iki alt katta iki olmak üzere toplam dört pencere açıklığı yer almaktadır Kuzey cephesinde üst katta yedi, alt katta altı adet pencere açıklığı vardır Kuzey cephesindeki pencereler hariç tüm pencerelerde, alt sıradaki pencerelerin dikdörtgen açıklıkları kesme küfeki taşından sövelerle çevrelenmiş, lokma demir parmaklıklarla donatılmış, tuğla örgülü sivri hafifletme kemerleri ile taçlandırılmıştır Üst kat pencereleri sivri kemerli olup alçı revzenlerle kaplıdır
Oranları ve ayrıntıları ile klasik üslubu sergileyen, kesme küfeki taşı örgülü minare harimin kuzeybatı köşesinde yer alır Çokgen kesitli gövdesi, batı cephesinde taşkınlık yapan, kare tabanlı kaideye oturmakta, şerefenin altındaki mukarnasların ince işçiliği dikkati çekmektedir Sağır olan korkuluğu geometrik taksimatlıdır 1895 depreminden sonra yenilendiği bilinen petek kısmı, koni biçiminde, kurşun kaplı bir külahla son bulur
Kuzey cephesinin önünde, tek katlı üstü kırma çatı ile örtülü bir çıkma bölümü yer alır Bu çıkmanın önünde üç bölüme ayrılmış bir pencere açıklığı vardır Sağında ve solunda son cemaat yerine girişi sağlayan birer kapı bulunmaktadır
Son cemaat yerinin aslında, ahşap direklerle taşınan bir revak şeklinde tasarlandığı, bu niteliğe sahip yapıların büyük çoğunluğunda olduğu gibi, sonradan ahşap duvarlarla kapatıldığı ve içine bir kat ilave edildiği anlaşılmaktadır Sonuçta iki katlı bir ahşap mesken görünümü kazanmış olan son cemaat yerinin yan cepheleri sağır bırakılmış, kuzey cephesinin eksenine caminin girişi yerleştirilmiştir Tüm dış cephesi ahşap ile kaplanmıştır Derinliği 450 metredir Son cemaat yerinin sağında ve solunda kadınlar mahfiline çıkan merdivenler yer alır Soldaki merdivenin altı oda haline getirilmiştir
Caminin cümle kapısı iki kanatlıdır Kapının sağında ve solunda dikdörtgen açıklıklı, lokma demir parmaklıklı birer pencere yer almaktadır Cümle kapısının basık kemeri üzerinde üç satırlık ve üç beyitlik Arapça ve sülüs celisiyle yazılmış kitabesi yer alır Tarih rakamla ve ebcedle 967/ 1560 olarak verilmiştir
Kitabe şu şekildedir:

:: "Sadr- ı al- i İskender Paşa kerim
:: Seyakdirullahü zü` l- kadri` l- a` zim
:: Kad bena haze` l- binae li` l- a` bidin
:: Hasenete` l- vahide` l- ferdi` l- kadim
:: Kale rıdvanü` l- u` la tarihehu
:: Kulna Bismillahirrahmanirrahim"

Cümle kapısından caminin dikdörtgen planlı harim bölümüne girilir Caminin harimi günümüzde, çıtalarla "çubuklu" denilen türde taksim edilmiş bir ahşap tavanla kaplıdır Evliya Çelebi, halen kiremitle kaplı olan çatının kurşunla örtülü olduğunu, çatının altında da Topkapısı`ndaki Takkeci Camii gibi ahşap bir kubbenin yer aldığını nakletmektedir
Moloz küfeki taşı ile örülmüş olan duvarlarda, klasik Osmanlı üslubundaki düzene uygun olarak iki sıra halinde pencereler açılmıştır Üst sıra pencereler dışarıdan sivri kemerli olmasına rağmen içeriden dikdörtgen biçiminde ve renkli cam ve alçı ile süslenmiştir Alt sıradaki pencereler klasik üslupta kalem işi alınlıklarla taçlandırılmış, tepe pencereleri de aynı türde şeritlerle kuşatılmıştır
Duvarlarda Allah, Muhammet, Ebubekir, Ömer, Osman, Ali, Hasan,Hüseyin isimlerinin yazılı olduğu levhalar asılıdır
Güney duvarının sağında ve solunda ayaklı birer saat bulunur
Klasik üslûbu yansıtan mihrabın yarım sekizgen plânlı nişi, köşe sütunçeleri ile kuşatılmış ve mukarnaslı bir yaşmakla donatılmıştır Minber ve vaaz kürsüsü ahşap ve yenidir

İskender Paşa`nın türbesi

Türbe Kanlıca Camii`nin kuzeyindedir Bir zamanlar ihata duvarı var iken orta avlu kapısı solunda bulunuyordu Caminin kuzey tarafında bulunması, bani türbelerinin yerleşiminde gözlenen geleneğe aykırıdır
Türbe, 1267/ 1850 yılında tamir görmüştür
Dikdörtgen planlı, kagir duvarlı ve düz ahşap çatılı bir yapıdır İçeriye kuzey duvarından birkaç basamakla girilebilmektedir Buradaki basık kemerli kapı aslına uygundur Türbenin ön cephesinde dört pencere, arka cephesinde beş pencere, yan cephelerinde ise üçer pencere yer almaktadır Pencerelerin köşelerinde iri taş ayaklar ve aralarında yine taş söveler vardır Pencerelerin dikdörtgen açıklıkları topuzlu demir parmaklıklarla donatılmıştır
Osmanlı mimarisinin klasik üslup döneminde alışılmadık bir görünüm arz eden bu türbenin başlangıçta üzeri açık olarak tasarlandığı sonradan üzerine, bugünkü kurşun kaplı ahşap çatının konduğu tahmin edilebilir Türbede bulunan, İskender Paşa ile oğlu Ahmed Paşa` ya ait kabirlerin üzerine ahşap sandukalar yerine mermer lahitler konmuş olması da bu ihtimali desteklemektedir Lahitlerin ayak ve baş uçlarında silindir biçiminde mermer şahideler yükselmekte, başucu şahidelerinde, ölüm tarihlerini vermeyen kitabeler bulunmaktadır Bu iki mermer lahidden sağdakinin yuvarlak baş taşında "Merhum ve mağfur oğlu Ahmed Paşanın ruhuna fatiha" yazılıdır İskender Paşa` ya ait olanda ise Merhum/ Gazi İskender/ Paşa ruhuna/ Fatiha yazılıdır

Muvakkithane
Muvakkithane, camiden dört yüz yıl sonra inşa edilmesine ve ampir üslubunu yansıtmasına rağmen, mütevazı boyutları ve sade cepheleri ve köşesine iliştirilmiş olduğu türbe ile uyum içindedir
Sekizgen planlı yapının kagir duvarları sıva ile kaplanmış, üzeri basık sekizgen prizma biçiminde bir ahşap çatı ile örtülmüştür Dikdörtgen açıklıklı kapısı ile Boğaz tarafına (batıya) açılan üç adet yuvarlak kemerli penceresi mermer sövelerle kuşatılmıştır
Kapının üzerindeki kitabe levhasına ta`lik hatla "Eser- i Rıfat Paşa 1266" ibaresi yazılmıştır Günümüzde kitaplık olarak kullanılan muvakkithanenin bu yeni fonksiyonu da Osmanlıca kitabenin altına yerleştirilmiş olan Latin harfli küçük bir kitabe ile belirtilmiştir Demir parmaklıklarla donatılmış olan pencerelerin kemerleri, üzengi hizasında yer alan silmelerle birbirine bağlanmış, kemerlerin kilit taşları çıkıntılı olarak tasarlanmıştır Orta kapının bulunduğu yere ve türbeye yapışık olarak 1266/ 1850 tarihinde Rifat Paşa sekiz kenarlı bir muvakkithane yaptırmıştır Kapısı üzerinde "Eser- i Rifat Paşa 1266" ibaresi mevcuttur
Vakfiyelerinde görülmeyen bu medreseden sadece Mimar Sinan "Kanlıca`da merhum İskender Paşa Medresesi" ve "Medrese- i İskender Paşa- Bab 1" şeklinde zikreder Ne gariptir ki böyle bir medresenin varlığına tarih içinde de rastlanmamaktadır Nitekim Evliya Çelebi bir asır sonra, Kanlıca` da "iki muallimhane- i sıbyan" dan bahseder ve medrese ve darülhadis gibi eserlerin olmadığını yazar Konyalı medresenin mektebin altında olduğunu söyler B Tanman da bu yapının medrese adı altında zikredilen mektep olması ihtimali üzerinde durur C Baltacı malum eserinde bu medreseye ait hiçbir tevcihattan bahsetmemektedir Bu hale göre medrese, Tanman` ın ileri sürdüğü gibi sadece mektepti veya en azından yapıldıktan kısa bir süre sonra daha faaliyete geçmeden herhangi bir şekilde ortadan kalkmıştı Nitekim daha yakın kaynaklarda da böyle bir medresenin varlığına rastlanmıyor
Cami ile birlikte inşa edildiği anlaşılan, Evliya Çelebi` nin "muallimhane- i sıbyan" adı ile zikrettiği mektebin dikdörtgen planlı, kagir duvarlı ve ahşap çatılı bir yapı olduğu, iki sıralı pencerelerin bulunduğu, duvarların moloz taşla örüldüğü, köşelerde, ayrıca kapı ve pencere sövelerinde kesme küfeki taşının kullanıldığı, çatısının kurşunla kaplandığı bilinmektedir
C Vada` nın naklettiğine göre 19 yy sonlarında metruk ve harap durumda olan mektep 1897`de iptidai mektep olarak kullanılmak üzere tadil edilmiş, bu arada pencere sıralarının arasına ahşap bir kat döşemesi yerleştirilmiş, çatı kaldırılarak bunlara bir kat daha ilave edilmiş, her üç kat da kendi içlerinde ahşap duvarlara bölünerek sınıflar ve öğretmen odaları meydana getirilmiştir Tevhid-i Tedrisat Kanunu`nun yürürlüğe girdiği 1924`e kadar bu şekli ile faaliyet gösteren mektep bu tarihte terk edilmiş, 1938`den sonra karakola dönüştürülmüştür Bu arada, 1897`de eklenen ahşap döşeme, üst kat ve iç duvarlar iptal edilmiş, cephelerde de değişiklik yapılarak, yapı asıl şeklinden iyice uzaklaştırılmıştır
Zemin katındaki kahvehanenin üzerine oturan ve 1874- 1880 arasında ortaokul olarak kullanıldığı bilinen fevkani mektebin ise ahşap bir mesken görünümü arz ettiği tahmin edilebilir
İskender Paşa` nın daha Bostancıbaşı iken tanzim ettirdiği 951/ 1544 tarihli ilk vakfiyesinde görülen mektebin caminin avlu duvarının sol köşesinde ve 1944`e kadar mevcut olduğu anlaşılıyor Diğer vakfiyelerinde de aynen zikredilmiştir Bu bina, Evliya Çelebi`nin bahsettiği iki muallimhane- i sıbyandan biri olmalıdır A S Ülgen` in 1944` de çizdiği rölöveye göre bina kare planlı, kargir, çatılı tek bir hacim olarak görülüyor Her duvarda ikişer alt pencere (ve belki de ikinci sıra penceresi vardı) ve bir ocak bulunmaktadır Kapısı caminin avlusu dışındadır Evliya`nın bahsettiği diğer sıbyan mektebi ise muvakkıthaneye bitişik olan avlu kapısından şoseye kadar devam eden fevkani ahşap bina olmalıdır A Cabir Vada`ya göre burada 1874 ila 1880 yılları içinde rüşdiye tahsili yapılmakta imiş ve kendisi de ilk tahsilini burada yapmış Yukarıda anlatılan kargir bina ihya edilince bu ahşap bina terk edilmiş Buranın zemin katı caminin kahvehanesi ve abdest alma yeri olarak kullanılmakta imiş ve bütün bu yapılar yol yapımı bahanesi ile yıktırılmış

Hamam

Tamamen tarihe karışmış olan hamam hakkında C Vada` nın verdiği bilgilerden, soğukluk bölümünün ahşap çatılı olduğu, çepeçevre, soyunma mahallerini barındıran iki asma katla kuşatıldığı, 1916`da hamamın yakınındaki Ata Molla Yalısı`ndan sirayet eden yangında bütün bu ahşap aksamın yandığı öğrenilmektedir
Bu bilgilerin ışığında hamamın planı tam olarak çizmek etmek mümkün değildir Ancak ılıklık kısmından iki hela birimine geçildiği, sıcaklığın kare planlı olduğu, bunun solunda dikdörtgen planlı bir halvetin yer aldığı anlaşılmaktadır Bu halvetteki kurnalardan birisinde yer alan, Evliya Çelebi` nin de sözünü ettiği, fil kabartması ile bezeli aynataşı 1914`te Evkaf-ı İslamiye Müzesi`ne (bugün Türk ve İslam Eserleri Müzesi) taşınmıştır Söz konusu hamamın, Mimar Sinan`ın mührünü taşıyan inşaat defteri Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi`nde bulunmaktadır
Mimar Sinan, İskender Paşa Hamamı` ndan "İskender Paşa Hamamı bina olunmuştur" demekte ve fakat yer belirtmemektedir Ancak hamam hiçbir vakfıyede geçmemektedir Evliya Çelebi ise kime ait olduğunu açıklamadan Kanlıca` da bir küçük hamam olduğunu söyler ve hamamın kurnasındaki bir fil suretini tasvir eder
Kanlıca` daki caminin köşesinde bulunan ve takribi 1925` lerde yine yol genişletilmesi bahanesiyle yıkılan hamamın, İskender Paşa`ya ait olduğunu ve Mimar Sinan tarafından yapıldığını söyleyen Konyalı bir de vesika vermektedir Topkapı Sarayı arşivinde 14/1461 numarada kayıtlı olan bir muhasebe defterinde bulunan 972/1564 tarihli bu vesika Mimar Sinan tarafından mühürlenip imzalanmıştır Defterin başında bulunan ifade, hamamın Kanlıca`da olduğunu ve Mimar Sinan tarafından yapıldığını açıkça belirtir Bu ibareyi Konyalı şöyle vermektedir:
``"Muhasebe- i ihracat- ı binakerden- i hamam- ı cedid be ferman- ı Hazret- i Padişah- ı alempenah hullidet bi ma` rifet- i Sinan Ağa ser mi` maran- ı dergah- ı ali el vakıı fi 10 şabanü` l- muazzam sene dokuz yüz yetmiş iki der kasaba- i Kanlıca tabi- i kaza- i Üsküdar"`` Ancak yine de hamamı bu kayıttan üç yıl sonra hazırlanan 975/ 1567 tarihli üçüncü vakfiyede göremiyoruz Konyalı` nın izahatından hamamın inşaatı için 64 bin akça harcanmış olduğunu ve ne kadar ve ne çeşit malzeme kullanıldığını tafsilatıyla görmekteyiz
Ayvansarayi İskender Paşa` ya ait bir başka hamamın Yeniköy` de olduğunu söyler Mehmed Arif de hamamın yerini Yeniköy`de Molla Çelebi Camii kurbinde çifte hamam olarak tarif etmektedirCabir Vada, hamamın cümle kapısının güneye caddeye açıldığını yazar Hamam bir soyunmalık ve iki hela ve tek kurnalı bir yıkanma yeri olan dar bir ılıklık ve daha sonra dört kurnalı sıcaklık ve buna bağlı 5 metre, uzunluğunda ve 2 metre genişliğinde üç kurnalı bir halvetten ibaret imiş ve Evliya Çelebi` nin bahsettiği fil kabartması bu kurnalardan birinde imiş

Kaynaklar
Tanman, Baha, "İskender Paşa Külliyesi", D B İstanbul Ansiklopedisi, c IV, İstanbul, 2003, s 207 Yüksel, İ Aydın, "İskender Paşa` nın eserleri", Osmanlı Mimarisinde Kanuni Devri, c 6, sİstanbul, 2004, s 261 Galitekin, Ahmet Nezih, Osmanlı Kaynaklarına Göre İstanbul Cami, Tekke, Medrese, Mekteb, Türbe, Hamam, Kütüphane, Matbaa, Mahalle ve Selatin İmaretler, İstanbul, 2003, s 161 ÖZ, Tahsin, İstanbul Camileri, c II, Ankara, 1997, s 35 Yeşilbaş, Mehmet Ali, Bir Beykozlu` nun Anıları, İstanbul, 2005, s 16 Teksari, Serhat, İstanbul Türbeleri, İstanbul, 2005, s 103




Bu makale, online kullanıcı topluluğu tarafından oluşturulan ve düzenlenen özgür ansiklopedi projesi Wikipedia'nın Türkçe versiyonu Vikipedi'deki İskender Paşa Camii, İstanbul maddesinden kopyalanmıştır Bu makale, GNU Özgür Belgeleme Lisansı ilkeleri kapsamında özgürce kullanılabilir