Tam Güneş Tutulması

29 Mart 2006 günü meydana gelecek 21yüzyılın dördüncü, Türkiyeden izlenecek ilk tam güneş tutulması olayı bazı Afrika ve Asya ülkeleri ile birlikte görülecek Böyle bir tutulma son olarak 11 Ağustos 1999 günü yani yaklaşık 7 yıl önce Türkiyeden izlendi Bundan sonra yurdumuzdan izlenebilecek Tam Güneş Tutulması 30 Nisan 2060 tarihinde meydana gelecek


Tam Güneş Tutulması 29 Mart 2006 günü sabahı Brezilya kıyılarında görülmeye başlanacak, Nijeryadan Afrika kıtasına girecek, Nijer, Çad, Libya ve Mısırın Libya sınırından geçerek Akdenize ulaşacak Türkiyeye Türkiye Cumhuriyeti, Kuzey yarımkürede, Avrupa ve Asya kıtalarının kesişme noktasında bulunan bir ülke Ülke topraklarının büyük bir bölümü Anadolu yarımadasında, kalanı ise Balkan Yarımadası'nın uzantısı olan Trakya'da bulunur Ülkenin üç yanı Akdeniz, Karadeniz ve bu iki denizi birbirine bağlayan Boğazlar ile Marmara Denizi ve Ege Denizi ile çevrilidir Komşuları Yunanistan, Bulgaristan, Gürcistan, Ermenistan, İran, Irak ve Suriye'dir

Antalya kıyılarından saat 11:37 civarında girecek, Ordudan 15:25 civarında Karadenize çıkacaktır Gürcistan, Antalya Akdeniz sahilinde turizm bakımından çok gelişmiş bir il Türkiye'nin muz ve portakal bahçesi olarak isimlendirilen Antalya; Akdeniz kıyısında, İçel (Mersin) Konya, Isparta, Burdur ve Muğla illeri ile çevrilidir İl toprakları 36°06' ve 37°27' kuzey enlemleri ile 29°14' ve 32°27' doğu boylamları arasında yer alır Üç tarafı yüksek dağlarla çevrilidir

Rusya ve Kazakistan geçişi sonrası Güneş Batımı ile sona erecek


Olay, yurdumuzda Antalyadan başlayarak sırasıyla, Rusya Federasyonu dünyanın en büyük ülkelerinden biri Kuzeyinde Kuzey Kutup Denizi; doğusunda Pasifik Okyanus; batısında Estonya, Litvanya, Beyaz Rusya, Letonya, Ukrayna, Moldavya, Baltık Denizi; güneyinde Kazakistan, Moğolistan, Çin, Gürcistan, Azerbeycan, Hazar Denizi, Kuzey Kore, Karadeniz yer alır

Konya, Konya Yüzölçümü bakımından Türkiye�nin en büyük ili Konya, büyük kısmı İç Anadolu bölgesinde, küçük bir kısmı Akdeniz bölgesinde olup; Orta Anadolu Yaylası üzerinde Ankara, Niğde, Aksaray, İçel, Antalya, Isparta, Afyonkarahisar, Eskişehir ve Karaman ile çevrilidir 36°22' ve 39°08' kuzey paralelleri ile 31°14' ve 34°05' doğu meridyenleri arasında yer alır

Karaman, Karaman İç Anadolu bölgesinde yer alan bir il Batı ve kuzeyinde Konya, güneyinde İçel, güneybatısında Antalya illeri ile çevrilidir 37°35' ve 36°30' kuzey enlemleri ile 34°04' ve 32°30' doğu boylamları arasında yer almaktadır Trafik kodu 70'tir

Aksaray, Aksaray İç Anadolu bölgesinde Tuz Gölünün doğusunda yer alan il Ankara, Nevşehir, Konya, Niğde ve Kırşehir arasında yer alır Niğde�ye bağlı bir ilçeyken, 15 Haziran 1989 tarihinde il oldu Trafik kodu 68'dirİsminin kökeniAksaray'ın bölgeye Türkler yerleşmeden önceki ismi Archelais Garsaura idi

Nevşehir, Nevşehir Türkiye'de İç Anadolu Bölgesinin Orta Kızılırmak bölümünde kalan il İl toprakları 38° 12' ve 39° 20' kuzey enlemleriyle 34° 11' ve 35° 06' doğu boylamları arasında yer alır Doğudan Kayseri, kuzey ve kuzeybatıdan Kırşehir, güneyden Niğde, batıdan Aksaray, kuzeydoğudan Yozgat illeriyle çevrilidir İl trafik plaka numarası 50'dir

Kırşehir, Kırşehir İç Anadolu'nun Orta Kızılırmak bölümünde yer alan bir ilimiz Doğu ve güneydoğu'da Nevşehir; güneyde Niğde; güney, güneybatı ve batısında Ankara ile çevrilidir 38° 49' ve 39° 48' kuzey enlemleri ile 33° 25' ve 34° 43' doğu boylamları arasında yer alır Trafik plaka no 40'tır

Kayseri, Kayseri İç Anadolu Bölgesi'nin orta Kızılırmak bölümünde, Erciyes Dağının eteklerinde modern bir il Kuzey ve kuzeybatıda Yozgat, Kuzey ve kuzeydoğuda Sivas, doğuda Kahramanmaraş, güneyde Adana, güneybatıda Niğde, batıda ise Nevşehir illeriyle çevrilidir 34°56' ve 36°59' doğu boylamları ile 37° 45' ve 38° 18' kuzey enlemleri arasında yer alır

Yozgat Sivas, Tokat, Amasya, Ordu, ve Giresun, illerinden geçen 1835 km genişlikte bir şeritten tam tutulma olarak izlenebilecek


Olayın meydana geleceği tarihte yurdumuzun özellikle güney bölgelerinin meteorolojik şartlarının elverişli olması izleme açısından Türkiyeyi diğer Asya ülkelerine göre avantajlı duruma getirmektedir Özellikle Antalya ve Konya illerimiz gözlem şansı yüksek bölgeler olacaktır

Güneş tutulmalarına tam tutulmaların tam tutulma anı dışında hiçbir şekilde çıplak gözle bakılmamalıdır Güvenli gözlem için gerekli önlemler alınmadığında kalıcı göz hasarları ile karşı karşıya kalınmaktadır

Eski çağlarda güneş tutulması

Eski çağlara dönüp baktığımızda geçmişteki insan topluluklarının yazılı, yazısız kültür miraslarında Güneş ve Ay tutulmalarının nedeni hep doğaüstü güçlerle açıklanmaya çalışılmıştır Yapılan tasvirlerde tutulmalar sırasında ya bir tanrı, ya bir kötü ruh ya da uğursuz bir hayvan Güneşi veya Ayı söndürmeye, yok etmeye çalışmaktadır

Dünya üzerinde farklı kıtalarda gelişmiş farklı kültürlerin hemen hemen hepsi tutulmalar sırasında gelebilecek olası tehlikelerden korunmak için benzer inanışlar geliştirmişlerdir

İlk insanların bu olağanüstü doğa olayı karşısında nasıl dehşete kapılmış olabileceğini tam güneş tutulmalarını ancak tam tutulma hattından izleyenler hissetmektedir

Yaşamları süresince belki sadece bir kez gördükleri böyle aniden gelen bu değişim karşısında akıllarından geçenler, o günlerde yaşadıkları veya daha sonra yaşayacakları tüm felaketlerin nedeninin bu olaya bağlanması, olmalıdır

Güneş tutulmaları nasıl meydana gelir?

Dünya Ayın gölgesi ya da yarıgölgesinden geçtiğinde güneş tutulması meydana gelir Bu sırada Güneş, Ay ve Dünya hemen hemen aynı doğrultuda sıralanmış, Ayda yeniay evresine çok yaklaşmıştır Eğer Ayın yörüngesi Dünyanın Güneş etrafında döndüğü yörüngeyi içinde bulunduran ekliptik düzlemi ile çakışık olsaydı, bu durumda her yeniayda bir Güneş tutulması olacaktı Halbuki Ayın yörünge düzlemi ile ekliptik düzlemi arasında 5º 17 lık bir açı olduğundan bu düzlemler kesişir Her iki düzlemin arakesitine düğümler çizgisi denir Bu çizgiyi oluşturan doğrunun Güneşin görünen yörüngesini kestiği noktaları da Ay yörüngesinin düğümleri olarak tanımlanmıştır

Bir tutulma olabilmesi için ilk şart, yer merkezli ekliptik koordinat sisteminde Dünya ve Güneş doğrultusunun yeniay evresi sırasında düğümler çizgisine yakın olmasıdır Güneş bu iki düğümün her birinden 17331 günde bir geçmektedir Bu geçiş dönemlerine tutulma mevsimi denilmektedir Şekillerde gösterilen özel şartlar da yerine geldiği taktirde güneş tutulması gerçekleşecektir

Düğümler çizgisi sabit değildir ve yılda 193548º olmak üzere dönemi 186 yıl süren bir presesyon hareketi yapmaktadır

29 Mart 2006 günü bu özel şartlar yerine gelecek ve bir tam güneş tutulması olacak

Güneş Tutulması Türleri

Ay Güneş'ten yaklaşık 400 kere daha küçük, fakat bize Güneş'ten 400 kere daha yakın olduğundan gökyüzünde ikisi de aynı büyüklükte görülmektedir Ay, Dünya çevresinde basıklığı az da olsa elips şeklinde olan bir yörüngede dolanmaktadır Bundan dolayı Dünyaya olan uzaklığı her an değişmektedir Eğer tutulma anında Ay Dünyaya yeteri kadar yakınsa, görünen büyüklüğü Güneş'in görünen büyüklüğünden daha büyük olduğundan Güneş diskinin tamamı örtülmekte ve tam tutulma meydana gelmektedir Örtülme Güneşin görünen büyüklüğünün Aydan daha büyük olduğu zamana denk gelirse, tutulma halkalı tutulma şeklinde görülmektedir Güneşin ve Ayın Dünyaya en uzak ve en yakın olduklarında görünen büyüklükleri yay dakikası cinsinden yukarıdaki şekilde gösterilmiştir

Tam Güneş Tutulması

Eğer tutulma anında Ay Dünyaya yeteri kadar yakınsa, görünen büyüklüğü Güneş'in görünen büyüklüğünden daha büyük olduğundan Güneş diskinin tamamı örtülmekte ve tam tutulma meydana gelmektedir Dünya Ayla karşılaştırıldığında çok büyük olduğu için tam tutulma ancak gölgenin Dünya üzerine düştüğü yerlerden izlenmektedir Gölge çapının büyüklüğü o sıradaki Dünya-Ay ve Güneş-Dünya uzaklıklarına bağlıdır Bir tam tutulma sırasında bu çap en çok 268 km, halkalı tutulmada ise 375 km olabilmektedir Ayın Dünya üzerine düşen yarı gölgesinin çapı 7000 kmdir Uygun şartlar yerine geldiğinde tam tutulma anı 7 dakikadan biraz daha fazla sürebilmektedir Ay Dünyaya en uzak konumunda 406740 km en yakın konumunda 356410 km uzaklıktadır

Uydu fotoğrafından da anlaşılacağı gibi tam güneş tutulmaları sırasında tam tutulma anı Dünya üzerinde hareket eden Ay gölgesinin geçtiği hat boyunca izlenebilmektedir ve bu hatta tam tutulma hattı denir Halkalı Güneş Tutulması

Örtülme Güneşin görünen büyüklüğünün Aydan daha büyük olduğu zamana denk gelirse, şekilden görüldüğü gibi gölge konisinin devamının Dünya üzerine düştüğü yerlerden tutulma halkalı tutulma şeklinde görülmektedir Halkalı tutulmanın halkalı evresi en çok 12 dakika sürmektedir Dünya Güneşe en yakın konumunda Ocak ayının başında (~1471 milyon km), en uzak konumunda Temmuz ayının başında (~1521 milyon km) bulunur

Tam gölgenin Dünya üzerine düşmediği güneş tutulmaları parçalı tutulma olarak izlenebilmektedir Bütün güneş tutulmaları sırasında yarıgölgenin Dünya üzerine düştüğü her yerden tutulma parçalı tutulma olarak izlenmektedir Tutulmaların süresi Ayın Dünyaya göre en uzak ve en yakın konumunda olmasına bağlıdır Tutulma Ay en yakın konumda iken oluyorsa 5 saat 14 dakika, en uzak konumda iken oluyorsa 6 saat 15 dakika sürecektir Bütün tutulmaların parçalı tutulma evresi çok uzun sürmektedir Güneş tutulmalarına tam tutulmaların tam tutulma anı dışında hiçbir şekilde çıplak gözle bakılmamalıdır Güvenli gözlem için gerekli önlemler alınmadığında kalıcı göz hasarları ile karşı karşıya kalınmaktadır Tutulma sırasında güneş diskinin % 99 ?u örtülmüş olsa bile önlem alınmadan çıplak gözle Güneşe bakıldığında güneş ışınımının zarar verdiği bilinmektedirGÜNEŞ TUTULMASI VE GÖZ SAĞLIĞI

Güneş ışığını bir yerde yoğunlaştırabilirsek çok yüksek sıcaklıklara ulaşabiliriz Örneğin kağıt üzerinde bir mercek yardımıyla odaklayacağımız güneş ışınımı kısa sürede kağıdın tutuşmasına yol açacaktır Şimdi bu kağıt parçasının yerinde gözünüzün olduğunu düşününüz Hiç kimse bunu düşünmek bile istemeyecektir Önceden özel güneş filtreleriyle donatılmamış mercek sistemli hiçbir optik araçla (el dürbünü, teleskop, fotoğraf makinası) güneşe bakılması son derece sakıncalıdır Aksi durumda bu araçlar güneş ışığını gözünüzün içine odaklayabilmektedir Güneş tutulmaları sırasında hiçbir önlem almadan çıplak gözle Güneşe bakabileceğimiz kısa süreli tek an tam tutulma anıdır Gerekli önlemleri almadan çıplak gözle Güneşe bakarken gözbebeğimizde duyduğumuz acıyla başımızı çevirme güdüsü hayati önem taşımaktadır Güneş tutulmaları sırasında kullanılabilecek kalitesiz bir filtre bu acıyı hissetmememize neden olabilmektedir Böyle bir durumda göz dibinin acıya duyarlı olmaması nedeniyle kızıl ötesi ışınım gözümüzün retinasını hiç acı vermeden yakabilmektedir Güneş ışığı bir prizmadan geçirildiğinde bu ışığın mordan kırmızıya bir dizi farklı renkten meydana geldiği görülmektedir Güneş ışınımı spektrumunun gözle görünen bölgesini bu renkler oluşturmaktadır Mor rengin dalga boyu 400 nm ( 1 nanometre 1 milimetrenin milyonda biridir) kırmızının da 750 nmdir Güneş ışığının spektrumu yalnız görünen bölgeyle sınırlı değildir Mor ötesi ve X ışınımlarına denk gelen daha kısa dalga boylarından kızıl ötesi ve radyo dalgalarına denk gelen daha uzun dalga boylarına kadar uzanmaktadır Mor ötesi ışınımların dalga boyları 400 nmden (görünen mor ışık), 15 nmye (X ışınımı) kadar yayılmaktadır Kızılötesi ışınımların dalga boyları 800 nm ( gözle görülen kırmızı ışık) ile 1 mm ( radyo dalgaları) arasında değişmektedir Bu ışınımların taşıdıkları enerji sıcaklık olarak hissedilebilmektedir Güneş gözlemi sırasında amatör ve profesyonel astronomların kullandığı çok çeşitli güneş filtreleri vardır Bu filtrelerin, güneş ışığının şiddetini düşürmenin yanısıra bu ışınımla gelen mor ötesi ve kızıl ötesi ışınımlarını da geçirmemek gibi iki temel görevi vardır Bu filtrelerin yüzeyi alüminyum, krom veya gümüşten olmak üzere çok ince bir film tabakasıyla kaplanmaktadır Bu metal tabaka kızıl ötesi ışınımın geçmesini engellemektedir

29 MART 2006

TAM GÜNEŞ TUTULMASI


Aşağıdaki şekilde de görüldüğü gibi yerkürenin neredeyse yarısını kat eden tam tutulma hattından gözlenecek 29 Mart 2006 tutulması 21 yüzyılın dördüncü tam Güneş tutulmasıdır


Aşağıdaki şeklin üzerinde koyu mavi renklerle gösterilen dar bant tam tutulma hattını göstermektedir Güneş tutulmasında tam tutulma anı, sadece bu hattın içinde olanlar tarafından izlenebilecektir Dört kıtada da, bu hattın dışında kalanlar tutulmayı parçalı tutulma olarak gözleyebilecektir Şekilde açık mavi renklerle gösterilen sınır çizgileri parçalı tutulma sırasında bulunulan yerde Ayın Güneş diskinin ne kadarını örteceğini göstermektedir


Tutulma, Ayın gölgesinin Brezilyanın kuzey-doğu kıyılarına saat 11:36da düşmesiyle başlayacak ve gölge, genişliği 129 km olan dar bir koridor boyunca doğuya doğru ilerleyecektir Tam tutulmanın bu kıyılardaki süresi tam tutulma hattının merkezinde 1 dakika 53 saniye olacaktır Hızla Atlas okyanusunu geçen gölge, ekvatoru kestikten sonra saat 12:08de Ganada Afrika kıyılarına ulaşacak, 3 dakika 24 saniye sürecek tam tutulma anı sırasında Güneş ufuktan 44 derece yükseklikte olacaktır 184 km genişliğindeki tutulma hattı içinde ilerleyen gölgenin hızı 0958 km/snye ( saatte 3450 kmye) kadar düşecektir Tam tutulma hattının merkezinden 50 km güneyde bulunan Gananın başkenti Accrada bulunanlar, tam tutulmayı 2 dakika 58 saniye süreyle izleyeceklerdir Belirtilen sürenin tam ortası saat 12:11e denk gelecektir Gölge, bir süre yoluna yeryüzünün en çöllenmiş ve yerleşimin çok az olduğu bölgelerden devam ederek saat 13:05 ?de kuzeyine ulaştığı Nijeri terk edip Çadın kuzey batısından geçerek güneyden kuzeye kat edeceği Libyaya girecektir Merkezi tutulma hattı üzerinde koordinatları 23º09 kuzey enlemi ve 16º43 doğu olan nokta tam tutulmanın 4 dakika 7 saniye ile en uzun süreceği yer olacaktır Burada Güneşin ufuktan yüksekliği 67º , tutulma hattının genişliği de 1835 km olurken tam tutulmanın ortası saat 13:11:18 de gerçekleşecektir Gölgenin hızının 0697 km/sye (saatte 2510 km) düştüğü bu tutulma da 21 Haziran 2001 den bu yana izlenmiş en uzun tam tutulma olacaktır



Akdenizi Giritle Kıb-rısın arasından geçen gölge saat 13:54de güney sahillerimize ulaşacaktır Ülkemizin turizm merkezi Antalyada bulunanlar tam tutulma hattının 50 km kuzey batısında kalacaklarından tam tutulmayı 3 dakika 11 saniye izlerken, merkezi tutulma hattı üstünde olan Manavgat ve çevre-sinde tam tutulma 35 saniye daha fazla sürecektir

Gölge Karadeniz sahiline ulaştığında saatler 14:10u gösterecek, bu sırada Güneşin ufuktan yüksekliği 47º, tutulma hattının genişliği 165 km, gölgenin hızı da 0996 km (saatte 3585 km) olacaktır Türkiyenin Karadeniz kıyılarında 6 dakika geçiren gölge Gürcistanın batı kıyısıyla buluşacak ve Gürcistanın başkenti Tifliste de tutulma parçalı olarak izlenecektir Hazar denizinin kuzeyinden geçerek Rusyanın içlerine ilerleyen gölge Kazakistana ulaştığında saatler 14:30u gösterecek ve burada Güneşin ufuktan yüksekliği 32º olurken, gölgenin hızı da 1508 km/snye (saatte 5430 km) yükselecektir Tam tutulma süresi kısalarak 2 dakika 57 saniyeye inecektir

Geriye kalan 17 dakika boyunca gölge Asyanın iç bölgelerine doğru ilerlerken giderek hızlanacağından buralarda tam tutulma süresi azalacaktır Gölge, Kazakistanın kuzeyini kat ettikten sonra yeryüzünü terk etmeden bir kez daha Rusyaya girecek ve Güneş batarken son kez Moğolistanın kuzey sınırı boyunca tam tutulma izlendikten sonra 14:48de Dünyayı terk edecektir Ayın Güneşin önünden geçerken oluşturduğu gölge 3 saat 12 dakika boyunca yeryüzünde 14500 km yol kat etmiş olacaktırHazırlayan:

Dr Tamer Ataç

Boğaziçi Üniversitesi, Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü

Astronomi Laboratuvarı