Eski Yunan'da Gizem

Eleusis

Tahil tanrisi Demeter (Ceres) ile kizi Kore (Persephone) adina kurulmus en önemli tapinak Attika'da, Atina ve Megara arasinda yer alan Eleusis kentindeydi Adina "Büyük ve Küçük Eleusis Gizemleri" denilen ve tahilin ekim, filizlenme ve biçim dönemlerinin kutlandigi ünlü dinsel tarim senlikleri Eleusis kentinde yapilirdi Kore mitosunda dile getirilen tahilin yasam döngüsü ile insanin yasam döngüsünün paralel olduguna inanilirdi Homeros'un yazdigi "Demeter'e Agit"ta yer alan bu mitos, kendine bir es arayan yeralti tanrisi Hades'in (Pluton) Kore'yi topragin derinliklerine kaçirisini anlatmaktadir Günler boyu kizini arayan anne Demeter, Eleusis'e varir ve tahillarin büyümesini durdurur Sonunda Hades, Kore'yi dünyaya geri göndemeye razi olur Kore, tahil bakiresi olarak aydinliga döner ve oglu Plutus'u dogurur (Kore, "bakire", Pluton, "zengin olan", Plutus, "bolluk" anlamina gelmektedir) Oysa Kore, dogum ve ölümü simgeleyen narlardan yemistir ve bu yüzden karanliklardan tümüyle kurtulamaz; bir orta yol bulunur, yilin üçte birini kocasi ile yeraltinda geçirecek, kalan sürede annesi ile birlikte olacaktir Bu çözüme sevinen Demeter, tahillarin yeniden büyümesine izin verir ve Eleusis halkina kendi ritlerini ögretir Eleusis senliklerinde, Demeter ve Kore'nin tüm öyküsü titizlikle yeniden canlandirilir Tipki mitosta Kore'nin yeraltina kaçirilmasi, Hades ile evlenmesi ve Plutus'u dogurmasinda oldugu gibi; ayni biçimde, tahil da yeni bir yasam vermek üzere topraga ekilir Tipki topraktan fiskiran, biçilen ve hem insanoglunun ekmegi biçimine dönüsen, hem de tohum olarak yeniden kullanilan tahil gibi, Kore'de annesinden kopartilir ve yeni bir yasam dogurmasi için bakireligi yok edilir Ölen insanlar da, yasamin yenilenmesi döngüsüne mistik anlamda katkida bulunmak için topraga gömülürler Eleusis'in mesaji budur: her mezardan yeni bir yasam fiskirir Bu nedenle inisiyeler, ölümden sonra ulasilacak ölümsüzlük için umut beslemelidirler

Tüm Grek kentlerinde Eleusis senliklerinin yapilmasina karsin, gerçek Eleusis Gizemleri yalnizca Eleusis kentinde kutlanmaktaydi Baslangiçta Demeter kültü yerel bir inançti ve bu külte inisiyasyon, kisisel degil, topluluk ya da kabile düzeyindeydi Eleusis Gizemlerine katilan birey, bagli oldugu toplulugun tam bir üyesi oluyordu Bu düzen, IÖ 600 yillarinda Eleusis'in Atina topraklarina katilmasina kadar sürdü Bu tarihten sonra, toplumsal statü saglama yöntemi olarak önemi azalan inisiyasyon, giderek tümüyle dinsel bir tören biçimine dönüstü Tüm Atinalilar Eleusis Gizemlerine katildilar ve kisa süre içinde gizemler tüm Grek dünyasina yayildi; böylece Eleusis senlikleri "uluslararasi" bir nitelige kavustular Ancak, inisiye olmak isteyenler yine de Eleusis'e gitmek zorundaydilar Eleusis gizem riti artik bir kabile töreni olmaktan çikmisti Her birey, katilip katilmama konusunda kendi kararini kendisi veriyordu Bu gelisim ancak, büyük bir kent olan Atina'nin, din de dahil olmak üzere, kisilere kendi yasam biçimilerini seçme hakkini taniyan farkli bir kültür yapisina sahip olmasiyla saglanmisti

Hem Dionysos, hem de Eleusis Gizemleri genis bir anlam içerigine sahiptiler Bu gizemlerin özü, hiç bir yazili kaynakta yer almaz; yalnizca toplulugun kutsal günleri olan senlik dönemlerinde yasanarak ögrenilirdi Yine de katilanlarin büyük çogunlugu, törenlerin sadece yüzeysel yönlerini taniyabilirler ve hosça zaman geçirmek için bir firsat olarak degerlendirilerdi Ancak, törenlerin daha derin anlamlari da bulunmaktaydi; ama bu gizler, herhangi bir teoloji ya da inanç dizgesi ile açiklanmaz, dogrudan dinsel eylemin yasanmasi ile aktarilirdi Bu bakimdan, inisiye olmamis kisilere gizemleri sözlerle açiklamak olanaksizdi Öte yandan, gizli danslari yabancilara anlatmak bile dinsel ihanet sayilirdi

Din DISI Gizem Topluluklari

Inisiyelerden olusan bir topluluk, zamanla tüm dinsel baglantilardan arinarak, tümüyle sosyal bir dernek biçimine dönüsebilirdi Yine de kardeslik, gizlilik ve birlikte yenilen yemekler sürdügü için, Grekler ve Romalilar bu tür dernekleri de gizem topluluklari olarak görürler, dinsel gizem topluluklarindan farkli olarak degerlendirmezlerdi Bu tür dernekler arasinda aristokratik nitelikte olanlarin Atina politikasi üzerinde önemli etkileri olmustu IÖ 415 yilinda ünlü "Gizem Skandali" meydana geldi Bir kaç aristokratik dernek, Atina demokrasisini devirmek için komplo düzenlemisti Tüm üyeleri taahhüt altinda tutabilmek amaciyla, her üyenin katilmak zorunda oldugu toplu bir suç islenmesi yoluna gidildi Bir gece, bütün üyeler birlikte, Atina sokaklarinda bulunan sayisiz Hermes heykellerinin erkeklik organlarini çekiçle kirdilar Böylece ilerde ortak siyasal amaçtan sapma gösterecek olan kisi, kendi dostlari tarafindan dine karsi suç islemek ithamiyla ihbar edilecek ve üstelik bu suçlamayi dogrulamak için bir çok tanik kolayca bulunacakti Atina halki gelismekte olan komployu kisa sürede fark etti Bir dizi yargilama sonrasi, komplocular cezalandirildi ve sürgüne gönderildi Komploculardan biri olan ünlü hatip Andocides'in savunma konusmasi olan "On the Mysteries" (Gizemler Hakkinda) bir edebiyet eseri olarak günümüze kalmistir

Din disi gizem topluluklari Grek ve Roma tarihi boyunca varliklarini sürdürdüler Özellikle Romalilar gizli topluluklara karsi güvensizlik beslemekteydiler Bu kusku, IÖ 63 yilinda yönetimi devirmeye kalkisan ve bunun için gizem topluluklarini kullanan Catiline tarafindan dogrulanmisti Örnegin, IS 98 - 117 yillari arasinda Imparator olan Trajan, bir itfaiye ekibi olusturmak üzere bir dernek kurmak isteyen Nicomedia (Izmit) halkina izin vermemis; iyilik isleri için bir dernek kurmak isteyen Amisus (Samsun) halkina ise pek gönülsüz bir onay vermistir


Orpheus

Topluluk inisiyasyonlarinin yani sira, daha derin dinsel deneyimler yasamak isteyen bireyler için de törenler mevcuttu Bu törenler "Orpheus Gizemleri" adini tasimaktaydilar Orpheus, insanüstü müzik yetenegine sahip olan ve gizemli yazilar kaleme aldigi öne sürülen bir mitos kahramaniydi "Orphic Rapsodiler" adiyla bilinen bu yazilar, ölüm sonrasi ve ruhsal arinma gibi konulari islemekteydiler Bagimsiz bir Orpheus kültünün asla varolmamasina ve Orpheus'çu küçük topluluklarin ögretilerinin birbirinden oldukça farkli olmasina karsin, söz konusu bireysel inisiyasyon uygulamalarinin ortak bir yapisi oldugu görülmektedir

"Orphic" diye adlandirilan Orheus Gizemlerine bagli kisilerin günah ve suç kavramlarina iliskin güçlü duygulari oldugu sanilmaktadir Insan ruhunun tanrisal özellikleri olduguna, ruhun bedene esir düstügüne ve insanin asil görevinin ruhunu kurtarmak olduguna inanirlardi Kurtulus, ancak "Orphic" bir yasam sürmekle saglanabilirdi: yani et, sarap ve cinsel iliskiden kesinlikle uzak durmak gerekliydi Ölüm sonrasinda, ruh yargilanacaktir Eger kisi dogru bir yasam sürdüyse, ruhu Elysium'un çayirlarina gitmeye hak kazanacak; ancak kisinin yasami kötülüklerle doluysa, ruhu çesitli cezalara ugrayacak, hatta belki de cehenneme gidecektir Ödüllendirme ya da cezalandirma döneminin sonunda, ruh yeni bir bedende yasama dönecektir Bu döngüden, yalnizca üç kez üstüste dindar bir yasam sürdüren ruhlar kurtulabilecektir


Pisagorcular

IÖ VI yüz yilin baslarinda Güney Italya'da ortaya çikan Pisagor kardeslik örgütünün temelinde Orphic inançlar yatmaktaydi Pisagorcular, kimi zaman politik egilimlere de sahip olan aristokratik nitelikli bir kardeslik örgütlenmesiydi Yine de temel basarilari müzik, geometri ve astronomi alanlarinda gerçeklesmisti Bu alanlarda yer alan çesitli olgularin, sayilar ya da orantilar sayesinde anlasilabilecegini ortaya çikarmislardi Kendi buluslari ile Orphic eskatoloji (ölüm ve ölümden sonrasinin dinsel anlamda incelenmesi) arasinda bir bütünlük saglamislar; müzik, geometri ve astronomiye dinsel degerler yüklemislerdi Ögretilerine göre, insan ruhunun özgün yuvasi yildizlardaydi Ruh, yildizlardan yeryüzüne düsmüs ve bedenle birlesmisti Bu bakimdan, insan aslinda yeryüzüne yabanciydi ve bedenin baglarindan kurtularak göklerdeki yuvasina geri dönmek için çirpinmaktaydi