|
Prof. Dr. Sinsi
|
Türkiyedeki Madenler Ve Enerji Kaynakları Nelerdir?
Türkiyede madenler ve enerji kaynakları,türkiyede madenler,türkiyede madencilik,türkiyede enerji kaynakları
TÜRKİYE'DE MADENCİLİK ve ENERJİ KAYNAKLARI
MADENLER VE ENERJİ KAYNAKLARI
Ülkemiz hemen her bölgesinde çeşitli madenlerin bulunduğu ve bazı madenlerce de zengin olduğu bir ülkedir
Türkiye'de zengin ve işletmeye elverişli madenler çeşitlidir Ancak, bugün bütün madenlerimiz henüz yeterince işletmeye konulmamıştır İşletilen madenlerimiz hem iç piyasaya verilmekte, hem de ham madde olarak ihraç edilmektedir Madenler, Türkiye'nin yeraltı zenginlikleridir Madenlerimizin bir kısmı çok eski çağlarda işletilmiş, madenciliğin bazı bilgileri memleketimizden başka ülkelere yayılmıştır Pek eskiden kurşun, altın, gümüş, demir, bakır, kalay madenleri biliniyordu Türkler, eskiden beri madencilikle ilgilenmişlerdir Ergenekon Destanı Türklerin madene vermiş olduğu büyük değeri destanlaştırmıştır Madenler, yerden "filiz" adı verilen bileşimler halinde, "maden cevheri" olarak çıkarılır, sonradan ergitilerek asıl maden dediğimiz duruma gelir ki, bundan da istenilen eşya, alet ve makine yapılır Madenler, tabiatta nadir olarak saf halde bulunur çoğu, başka elemanlarla bileşikler halindedir ve minerallerle karışıktır içinde maden bulunan bu bileşikler maden filizleridir Yer altı veya yerüstü ocaklarda taş, toprak ve başka maddelerle karışık olarak elde edilen ve herhangi bir işleme henüz bir tutulmamış bulunan maden cevherlerine "tuvönan cevher" denilmektedir Filizlerdeki maden oranı bazen az olabilir Böyle durumlarda az bir miktar maden elde edebilmek için çok miktarda filizi işlemek gerekir Maden filizinden sadece maden değil, başka maddeler de çıkarılır Madenle başka maddelerin filizlerden ayrılması işleri bir bilim haline gelmiştir ki, bu' metalürjinin bir bölümüdür Madenler, yer kabuğunun ana malzemesi olan taşlar arasında "maden damarları" ve " maden yatakları" olarak bulunur, çoğunca başka elemanlarca da bileşikler halinde ve minerallerle karışık olurlar Maden damar ve yatakları, ya yerin içinde yatay veya buna yakın duruşta olur, ya da eğimli ve hatta dik olarak uzanırlar Bu duruş ve uzanışın, madenlerin çıkarılmasında önemli yeri vardır Bir yerdeki madenlerin tahmin olunan miktarları ve yedek durumu da "maden rezervi" şeklinde ifade olunur Maden işletmeleriyle bu kavram arasında yakın bağlantı vardır
Başlıca Maden Çeşitleri
Madenlerin oluşumu, çeşidi ve rezervleri arazinin jeolojik yapısına ve oluştuğu jeolojik zamana bağlıdır
Türkiye’de 1 zamandan, 4 zamana kadar oluşmuş araziler vardırVolkanik faaliyetlerin sık olduğu 3 zamanda oluşan arazi geniştir Bu nedenle krom, demir, bakır, kurşun, pirit gibi volkanik oluşumlu madenler çoktur
Demir : Demir – çelik endüstrisinin en önemli hammaddesidir Türkiye demir cevheri rezervleri bakımından oldukça zengindir Hemen her bölgemizde demir cevherine rastlanmıştır Ancak bu yataklardan 60 kadarı işletilebilmektedir
Sanayide ve insanın günlük yaşantısında önemli yeri olmuş bulunan demir, Türkiye'nin türlü yerlerinde zengin damarlar ve yataklar halinde bulunmaktadır Türkler, çok eskiden beri ve bu arada Osmanlılar devrinde demirden faydalanmış, demircilik alanında zamanlarında üstün seviyeye ulaşmışlardır Demir cevherinin çeşitleri vardır Yerine göre türlü sanayide bunlar aranır Bugün bütün metallerin en önemlisi demirdir Demir olmadan makineyi düşünmeye imkanı yoktur Demir, kolaylıkla oksitleşebilir veya kimyasal bileşikler yapabilir Bu nedenle, demir çoğunca saf olarak değil, bileşimler içinde çıkar 19 yüzyılın sonlarından itibaren gittikçe gelişen "çelik" yapımı demirin değerini geniş ölçüde artırmıştır
Çelik, mekanik, fizikoşimik ve ısı etkileri altında çok değişik özellikler kazanabilen bir demir karbon alaşımıdır Bu alaşımdaki karbon oranı % 1,7 ye kadardır Çeliği fontdan (dikme demirden) ayıran özellik, içinde fontdakinden daha az karbon bulunması ve böylece uygun şartlar içinde haddelenmeye (çubuk, levha ve başka biçimlere sokulmaya) elverişli olmasıdır Çelik, bütün işlem boyunca eriyik halinde kalan ham demirin, fazla karbondan ve başka yabancı maddelerden arıtılarak inceltilmesi yolu ile elde edilmektedir İhtiyaca göre çok çeşitli çelikler üretilmektedir Yine bu arada alaşım yapmak üzere demir ile az oranda da olsa, birleştirilen ve yüksek kaliteli özel ve soy çelikler yapımına yarayan madenler vardır Bunlardan krom ve nikel ile manganez, volfram, molibden, titan, vanadium önemli yer tutmuşlardır Sözgelişi Widia adı verilen wolfam karbit çeliği elmas gibi sert bir maden alaşımı olmaktadır
Cumhuriyet devrinde demir madenlerimizden faydalanmak ve bu madene dayalı endüstriyi kurmak çabaları olmuştur 1932 de ilk olarak Kırıkkale Çelik Fabrikası işletmeye açı1arak günümüze kadar gelişmiştir Bu fabrikanın külçe çelik yapımı 30 bin tonu geçmiştir 1937 de Sümerbank tarafından Karabük Demir ve Çelik İşletmeleri kurulmuştur Gelişme gös*teren bu tesisler, 1955 te bir kanunla bir genel müdürlük durumuna getirilmiştir "Türkiye Demir ve Çelik İşletmeleri'" adını alan bu kuruluşa Divriği Demir Madenleri İşletmesi de bağlanmıştır Karabük işletmelerinin i 957 de başlayan daha çok genişletilmeleriyle üretim değeri üç katına Çıkarılmış, yeni yüksek fınn1ar eklenmiştir Bu işletmelere gerekli denir çevberi Divriği'den, maden kömürü Zonguldak'tan getirti1mektedir Genişleyen işletmenin demir ihtiyacını karşılamak için Divriği demir üretimi yılda 1200000 tona yükselmiştir Demir ham maddesine dayanan büyük tesislerimizden biri de "Ereğli Danir ve Çelik Fabrikaları"dır Kurulmasına 1961 de başlanan bu tarihteki ek bir kanunla "Ereğli Demir ve Çelik Fabrikaları TAŞ" halinde teşekkül eden bu büyük tesisler, özel bir anonim or*taklık durumundadır ki, kurucu ve ortakları arasında yabancı kurullar da var*dır Yıllık ihtiyacı 850 bin ton kadar olan demir fılizi Hekimhan Otlukkilise, Çetinkaya, Akdağ (Sivas), Kesikköprü (Ankara), Karamadazı (Kayseri) ve Eğmir (Balıkesir) maden ocak1anndan kömürün Zonguldak bölgesinden sağlanması düşünülmüştür Bütün bu işletmeler dışında İzmir'deki metalürji fabrikası (Metaş) önemli yer tutmuştur
Bakır : Tarih öncesi çağlarda insanların ilk kullandığı madenlerden biridir Bakır rezervleri yerkabuğunun volkanik oluşum gösteren bölgelerinde yaygın olarak bulunmaktadır Saf bakır üretimi ülke gereksinimini karşılamadığı için dışarıdan saf bakır alınır
Soğuk da dökülebilen ve haddeden geçirilme kabiliyeti çok olan bakır, tarihten önceki çağlarda insanların ilk kullandıkları madendir Sonraları önce kalay ile alaşım yapılarak daha sert olan tunç elde edilmiş fakat sert ve kullanışlı olan demir, zamanla bakır ve alaşımlarının yerini almıştır Bakır, elektrik enerjisi çağının da başta gelen madenlerindendir Kolay işlenebilmesi ve renginin altına benzemesiyle bakır ve alaşımları bugün de önemini kaybetmemiştir
Türkiye'nin türlü yerlerinde bakır madeni vardır, Bunların işletmekte olan başlıcaları Ergani, Murgol, ve Küre madenleridir Ayrıca, küçük ölçüde özel sektör işletmeleri vardır Bütün bu işletmelerden yılda 920 bin ton kadar tuvönan cevher çıkarılmaktadır Bakır işletmesi işleri, Etibank'a bağlıdır Bunlardan "Ergani Bakır İşletmesi" Elazığ'n Maden ilçesindedir Buradaki bakırlar 1850 den beri aralıklarla, 1939 dan beri devamlı olarak işletilmiştir Ergani madeninin yüksek bakır özü vardır Bir başka bakır maden alanımız "Murgol Bakır İşletmesi" dir Artvin' in Borça ilçesindeki bu maden 1951 de işletmeye açılmıştır Ergani'de olduğu gibi, burada da açık işletme sistemiyle cevher çıkarılır Üçüncü bakır madenimiz "Küre Bakırlı Pirit İşletmesi" dir Kastamonu' nun Küre ilçesindeki bu maden, eskiden de yer yer işletilmiş ise de, esas işletme 1959 dan beri yapılmaktadır
Krom : Çok sert, iyi cilalanabilen ve paslanmayan bir madendirVolkanik alanlarda yaygındırMakine ile motor endüstrisinde ve paslanmaz çelik yapımında kullanılan önemli bir madendir Günümüz verilerine göre, Dünya krom üretiminde Türkiye 4 sıradadırYurtdışına satılan önemli bir madenimizdir
Krom, 18 yüzyılın sonlarından beri bilinen bir madendir Çok sert, çok iyi cilalanabilen, paslanmayan bir madendir Bu nedenle, nikel gibi bu da madeni eşyayı kaplamakta kullanılır Böylece nikelaj gibi, bir de "kromla kaplama" vardır Ancak, krom geniş ölçüde çelik endüstrisinde yer tutmuş, çeliğin sertliğini veren ve paslanmasını önleyen, yüksek kaliteli çelik elde etmeye yarayan önemli bir maden olmuştur Çeliğin hem nikel, hem de krom ile olan alaşımları değer kazanmıştır
Türkiye, krom madeni bakımından dünyanın en zengin ülkelerinden biridir Krom çıkarma bakımından da ülkeler arasında başta gelenlerindendir Öteki krom memleketleri Güney Afrika Birliği, Güney Rodezya, Filipinler, Küba, Yugoslavya, Sovyetler Birliği, Japonya'dır Krom, Türkiye'nin önemli bir ihraç maddesi olmuştur Dışarıdan olan isteğe göre yıldan yıla farklı krom üretimi durumu belirmiştir Türkiye'nin birçok yerlerinde krom vardır Başlıca yerleri Güneybatı Ana*dolu (Fethiye - Marmaris, Dalaman Havzası), Kütahya - Bursa arası, Ergani - Maden bölgesi' (Guleman krom madeni), Eskişehir doğukos, Maraş, Kayseri, Sivas bölgeleriyle Doğu Anadolu'nun türlü çevreleridir Memleketimizin büyüklü - küçüklü çok sayıda krom işletmesi vardır (I 978 verilerine göre i 03 kadar) Bunun çoğu (88) özel sektör işletmeleridir Bunların en büyüklerinden olan Guleman krom yatakları 1934 de bulunmuş, Etibank' a bağlı bir kuruluş olarak "Şark Kromları İşletmesi" adıyla i 939 da işletmeye açılmıştır
Cevher çıkarma işi yeraltı sistemi ile yapılmaktadır Temizlenen cevherler İskenderun limanına gönderilmektedir Buradan 1939 dan 1970 e kadar 4 milyon ton satılık cevher elde edilmiştir Ayrıca Muğa'nın Fethiye ilçesinde "Üçköprü Maden İşletmesi" nde de krom çıkarılır 1969 verilerine göre, bütün krom madenlerimizde üretilen tuvönan krom miktarı 662 bin ton olmuştur Bunun 410 bin tonu özel sektöründür
Bor Mineralleri (Boraks) : Kimya endüstrisinin en önemli hammaddesidir Türkiye rezerv bakımından Dünya’da ilk sırada yer alır Ancak üretimi ve dış satımı az olduğundan ekonomiye katkısı da azdır
Kükürt : Yapay gübre üretimi ve tarım ilaçları başta olmak üzere kimya endüstrisinde kullanılır En büyük rezervlerimiz Göller Yöresi’ndedir Üretim, tüketimin az bir bölümünü karşılayamazBu nedenle yurtdışından da alınmaktadır
Volfram (Tungstein) : Uzay ve savaş endüstrisinde kullanılan, az bulunan madendir En zengin rezervler Uludağ’dadır
Manganez :Türkiye’de dağınık yataklar halindedirSaf olarak bulunmaz Üretim tüketimi karşılamadığından dışarıdan satın alınır
Boksit : Ülkemizin en zengin rezerve sahip olduğu madenlerden biridir Boksit işlendikten sonra alüminyum elde edilir Endüstride demir cevheri ürünlerinden sonra en fazla tüketilen maden durumundadır Özellikle uçak gövdelerinin yapımında yaygın olarak kullanılmaktadır
Boksit, alüminyum üretiminde yararlanılan ve bileşiminin esası AlıO3 olan önemli bir taştır İnce taneli ve katı killer halinde görülür Çok hafif olması (özgül ağırlığı 2,6) nedeniyle uçak sanayiinde, otomobil yapımında ev eşyaları imalinde, hatta elektrik malzemesi yapılmasında gittikçe önem kazanmıştır Ancak, alüminyum üretilmesi için çok elektrik enerjisine ihtiyaç olduğundan, yapılanların ucuza mal edilebilmeleri için özellikle de sugücü ile elde edilen elektriğin çok olduğu yerlerde bu sanayi yer tutmuştur Sözgelişi, su gücü elektrik enerjisi çok olan fakat baksit madeni bulunmayan Norveç ve İsveç gibi ülkeler, bu madeni dışardan ithal etmişlerdir
Türkiye'de alüminyum ham maddesi olan boksit yatakları, son zamanlarda Batı Toroslar bölgesinde (Konya ilinin Seydişehir ilçesi taraflarında) zengin olarak bulunmuştur Bunu değerlendirmek üzere yakınındaki Oymapınar (Homa) santralinden faydalanılarak alüminyum üretimine geçme hazırlıklarına girişilmiştir
Zımpara Taşı : Metamorfik taşlar içinde bulunan, kullanım alanı geniş olan bir madendir En zengin rezervler Ege Bölgesi’ndedir
Civa: Doğada sıvı halde bulunan tek madendirTıpta ve fotoğrafçılık alanında kullanılır
Tuz :Tad vermek için yemek tuzu ve bakterilerin çoğalmasını önlemek için tuzlama tuzu olarak kullanılırAncak son yıllarda kimya endüstrisinin önemli bir hammaddesi konumuna gelmiştirTuz Gölü ve İzmir-Çamaltı, tuz rezervlerinin en fazla olduğu yerlerdir
|