Ülkelerin Çay Kültürü-İngilizlerin Beş Çayı

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-20-2012

Türkiye

5000 yıllık tarihe sahip çay her ne kadar Türklerin yaşamına geç girmişse de temiz girmiş

Gün boyunca çay içmemizin yanı sıra, kendimize özgü demleme usulü, ince belli cam bardaklar, kıtlama çay gibi katkılarımızla çayın kültür tarihine eklediklerimiz gözardı edilemez

Bunlardan ilki, iyi bir çay demlemenin olmazsa olmaz kurallarından biri olan demliğin sıcak olması şartını, demliği çaydanlığın üstüne oturtularak, ustaca ve güzelce çözümlememizdir

Buna karşın; çayın acıyıp tadının bozulmasını önlemek için; demledikten sonra, çayı süzdürüp başka bir demliğe boşaltmıyoruz o da işin ayrı bir yanı

Peki Türk çay kültüründe olmayan; Amerikan icadı poşet çay, çay topları ve ağları, fazla aromalı çaylar, çaya çok süt ve limon koymak, çayı metal demlikte demlemek yani çaya karşı özensiz davranmak

Türkler, Anadolu'ya gelmeden öncede çayı bilmelerine karşın; çayın Türkiye'ye gelmesi ancak birkaç yüz yıl önceye dayanmaktadır

Çay içiminin Anadolu'da yaygınlaşması 19

yüzyıldan itibaren olmuştur

Türklerde çayın yaygınlaşmasına ilişkin şöyle bir hikaye anlatılır:

Hoca Ahmet Yesevi bir gün Hıtay sınırında Türkistan karyelerinden birine misafir olur

O gün hava çok sıcak olduğu için çok yorulmuştur

Evine misafir olduğu Türkmenin komşusunun zevcesi doğum yapmak üzeredir

Türkmen, Hoca Ahmet Yesevi'den dua ister, Ahmet Yesevi de dua eder

Allah'ın izniyle Türkmenin isteği hemen olur

Türkmen bu duruma çok memnun olur

O yörenin önemli bir ikramı olan çay kaynatıp getirir

Hoca Ahmet Yesevi çayı sıcak sıcak içince terler ve yorgunluğu gider

Sonra, "Bu şifalı bir şey imiş, hastalarınıza bundan içirin ki şifa bulsunlar

Allah kıyamete kadar buna revaç versin" diye dua etmiştir

İşte çay bundan sonra bütün Türkler arasında kullanılmaya başlamış ve şifa verici bir içecek olmuştur

Halk kültürü ve etnografyasında çay önemli bir yer tutar

Çay bugün sosyal hayatımızda yerini dolduramayacak derecede sağlamlaştırmış, onun etrafında oluşan kültürüyle birlikte yaşamaktadır

Sabah kahvaltısından gecenin geç saatlerine kadar hayatımızın içinde bulunan çay, değişik kültürel değerlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur

Çayla ilgili; tekerlemeler, bilmeceler, mani ve türküler, ilahiler, efsaneler, fıkralar, gelenek ve görenekler başlı başına kültürel değerlerdir

Hatta, çay kelimesi Çince olduğu halde, sözlüklerde ve deyimlerde yerini bulmuş geniş bir kelime ve deyim sayısına ulaşmıştır

Çay, Çay Bahçesi, Çay Bardağı, Çay Demlemek, Çay Fincanı, Çay Fidanı, Çay Fidesi, Çay Kaşığı, Çay Takımı, Çay Vermek, Çay Molası, Çaycı, Çaycılık, Çaydanlık, Çay Parası, Çayevi, Çaygiller, Çayhane, Çay Kazanı gibi kelimelerin yanında; Tavşan Kanı Çay, Çay İçmek, Kıtlama Çay, Çayı Höpürdetmek, Çay İkram Etmek, Paşa Çayı gibi deyimlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur

Yetiştirilmesinden, hazırlanıp tüketilmesine varana kadar olan çay kültürü, bir çay etnografyasını da ortaya çıkarmıştır

Çay kesilmesine yarayan makaslar, sepetler, kutular, demlikler, semaverler, çay kazanları, bardaklar, fincanlar, kaşıklar, tepsiler vb

hepsi çay kültürünün etrafında oluşan etnografik maddelerdir

Bunlardan en önemlisi, çayın kendisinden ayırd edemeyeceğimiz semaver kültürüdür

Semaver 19

yüzyıldan itibaren Ortaasya'da yaygın olarak kullanılmaya başlanılmıştır

Ahmet Yesevi'den gelen mirasla çayın şifalı olduğuna inanıldığı gibi, semaverin de şifa dağıtıcısı olduğuna inanılır hale gelmiştir

İnsanlara bir hayat, muhabbet verici, dertlere deva olarak görülür

Semaverin şifa dağıttığına o kadar inanılırdı ki hamam çıkışında ve mevlitlerde insanları rahatlatmak için semaver kaynatılır ve çay içilirdi

Semaver edebiyatımızda da başlı başına bir yer tutmaktadır

Semaver şifahaneye benzetilmiştir

Daha düne kadar yurdumun kahve ve çay bahçeleri "cafe"lere özenerek cam bardağı ortadan kaldırmış, porselen ya da cam fincanlarda servis yapmaya başlamıştı

Bir de tabii poşet çay girdi ki yaşamımıza, "cafe"lerin dışında kimi evlerde de yüz yıllık çay demleme usullerimiz hemen rafa kaldırıp demlik poşeti çaylar fincanda sunulmaya başlandı

Allah'tan şimdilerde, turistlere porselen/seramik fincanda poşet çay sunmanın pek de zekice bir şey olmadığı kavranmaya başlandı

Bunda "Yunanlılar ince belli cam bardakta çay veriyormuş" haberinin etkisi oldu mu bilmiyorum ama son zamanlarda, "cafe"lerden başlayarak, çay bahçelerinde de çay severlerin ısrarı üzerine ideal boyutta olmasa da cam bardaklar kullanılmaya başlandı

Hani şu nedense "Ajda Pekkan bardağı" denen iri bardaklar

Ama gerçek çay severlerin gönlünde yatan küçük, ince belli bardaklar tabii ki

Gün boyunca çay içmemizin yanı sıra, kendimize özgü demleme usulü, ince belli cam bardaklar, kıtlama çay gibi katkılarımızla çayın kültür tarihine eklediklerimiz yadsınamaz, hele türkülerimize, ilahilerimize, manilerimize de girdiği hatırlanırsa

İlahiler
------------------------------------------------------------

Gül bülbülü çok sever
Daima Hakk'ı över
Çayı koyu demleyin
Şeyhim çayı çok sever

Gül bülbülsüz açılmaz
Çay lüzumsuz içilmez
Nakşiler, Kadiriler
Sohbetinden geçilmez

Çayın rengi güldendir
Doldurması sizdendir
İçin aşıklar için
Çay sahibi bizdendir

Saadet Hocazade Semaveri yakınız
Hemen kalbe bakınız
Kalbe kandil takınız
Bu sohbetin içinde

Verin çayı içelim
Bu alemden göçelim
Hak batılı seçelim
Bu sohbetin içinde

Bunda çayı içtiler
Bu cihandan geçtiler
Kanatlanıp uçtular
Bu sohbetin içinde

Osmnacıklı Aşık Ali Kimselerin aklı ermez
Çay sohbeti hikmetine
Çünkü ezelden uğramış
Mürşidinin ülfetine

Lezzeti cennet şarabı
Şad eder içen harabı
Gönülde hikmet kitabı
Dolar bu çay sohbetine

Lezzetini içen bilir
Dü cihandan geçen bilir
Türlü mercan saçan bilir
Gelin bu çay sohbetine

Çoban Semaveri alıştırın
Maşa ile karıştırın
Aşıkları kavuşturun
Yan semaver dön semaver
Daim Allah der semaver

Semaveri koydum taşa
Taş yarıldı baştan başa
Yaşa şeyhim sen çok yaşa
Yan semaver dön semaver
Sende bir hal semaver

Semaverin musluğu var
Çoban gibi ıslığı var
Şeyhim ile dostluğu var
Hüner sende can semaver
Sende bir hal var semaver
Çayın dirhemi bin altın
Ben şeyhimden aldım satın
İçtim çayı oldum meftun
Yan semaver dön semaver
Kayna yan da çoş semaver

Semaverin kulpu aldan
Getir sağdan götür soldan
İhvan çıkmaz doğru yoldan
Yan semaver dön semaver
Sende bir hal var semaver

Semaverin altı çiçek
Getirin çayları içek
Çaysız meclislerden geçek
Yan semaver dön semaver
Daim Allah der semaver

Maniler (7)
------------------------------------------------------------

Yağmur yağar islanir
Çay fidaninin dibi
Anan seni sevmeyi
Benim sevdiğim gibi

Çayin yapraği yeşil
Döşür Fadime döşür
Bu akşam geleceğim
Şekerli kahve pişir
Giderdi Şam'a şarka
İrize'nin ketani
Şimdi cana can katar
Çayinin bir fincani

Rize bağluklarinda
Pembe güller açayi
Gel gidelim Rize'ye
İçelim Rize çayi
Kiz idin oldun kadin
Hiç eksilmedi tadin
Çay filizi kirmaya
Olayim mi irgadin

Rize cüzel memleket
Çay kokayi gül gibi
Rize'ye doymak olmaz
Parlayi yulduz gibi
Çayimin bak demine
Bem gelemem yemine
Köyümün güzel kizi
Bir anilir Emine

Şekere olmaz bahane
Safalar bahş eder4 cana
Çay şerbeti de naziktir
Şifalar hasta insana
Samavarı kaynatan
Üstte çaynık oynatan
Eyil öpem yüzünden
Kaş alttan göz oynatan

*
Şiir - OĞUL - Posoflu Aşik Zülali

Şekerim kalmadi kahvem tükendi
Bilmem gidem hangi attara oğul
Takatim kesildi gönlüm bulandi
Cebimde de yoktur on para oğul Bir gün çay içmezsem tutar isitma
Hem de bana dersin doktora gitme
Takdirin bu diye iftira etme
Tedbirime ara bir çare oğul Fakirler bağinda baykuşlar öter
Bu nasil zamandir gün günden beter
Billurlar fincanlar yüzüstü yatar
Çay takimi oldu kapkara oğul Der Zülâlî tiryakilik bilindi
Gözlerimin işiklari silindi
Bu sebepten semaverim delindi
Kaynadi döndü pinara oğul

Tekerlemeler
------------------------------------------------------------

Çay çikti kirka
İçeriz korka korka
çay çikti yüce dağ başina
Demliği getir karşima
Üç gündür içmemişem
Doldur bir tane
Aklim gelsin başima

------------------------------------------------------------

Çokti mi beşe
Sür on beşe
Olsun yirmi
Versin neşe
Kirmam seni
Doldur neyse (9)

Es-sohbet-ü bilâ çay
Kes semai bilâ ay
(Çaysiz bir sohbet
Aysiz bir gökyüzü gibidir)

------------------------------------------------------------
Çay kadehte dide efruz olmali
Lebriz-i lebreng ü lebsuz olmali
(Çay dudak renginde, dudak sicakliğinda ve
dudak tadinda olmali)

------------------------------------------------------------
Ehl-i keyif olana
Üçtür çada kaide
derde derman sorana
Dördü beşi faide (10)
Gönül ne çay ister ne çayhane
Gönül sohbet ister çay da bahane (12)

Çayi icat etti bir pir
Sabaha iki akşama bir

Çayin üçü adettir
Dördü sihhattir
Çikti beşe, vur onbeşe
Çikti yüze düştü düze
Çay nedir, say nedir
Dök uşağum bir daha (11)

------------------------------------------------------------
-Ofli çay içersun?
-Pek severum oni
-Ama on paradir
-Ya yitir oni

Türküler

------------------------------------------------------------

Rize cüzel memleket
Çay kokayi gül gibi
Rize'ye doymak olmaz
Parlayi yulduz gibi

Yekün Rize dağlari
Verilmiş çay güline
Çay fidanlari benzer
Esmer güzellerine

Trabzon fundukluklar
Pazar'da elmaluklar
Gelin gibi Rize'yi
Süsler portakalluklar
Yapilacak dediler
Rize çay fabrikasi
Rize'ye layik olur
Bu işun yapilmasi

Yeşil Rize'nun yüzi
Bakar Karadeniz'e
Ne eksak biçemezuk
Güzel Türkiye'muze

Hey gidi güzel Rize
Parlayisun gün gece
Yeşillukler altinda
Hasan çalar kemençe (14)
Kimin ağriyir cani çay
Okşayipti mercani çay
Min bir derdin dermani
Çay, çay, çay
Tüm dertlerin dermani
Çay, çay, çay

Armudi istikanda çay
Üreğimiz yananda çay
Yaranlisan dağlisan
Çay, çay, çay
Etirlisen bağlisan
Çay, çay, çay Her kime gelse konak çay
Lazim değil soruşmak çay
Geler yemekten kabak
Çay, çay, çay
Versin yemeşten kabak
Çay, çay, çay

Kişin karli çağinda çay
Yayda gün kabağinda çay
Gelsinler sorağinda
Çay, çay, çay
Gezir her dudağinda
Çay, çay, çay A gülim heyyyy!
Adin gezir elleri çay
Kimin yoksa heberi çay
Okşayipti mehmeli
Çay, çay, çay
Bolca isin demleri
Çay, çay, çay

Üreğim çay, çay, çay
Etirim çay, çay, çay
Mehmedim çay, çay, çay
Gözelim çay, çay, çay
Çay Destanı

------------------------------------------------------------

Biraz da anlatayım
Başıma gelenleri
Bu yaz çay güldürecek
Bizim Rizelileri

Gelirimiz bu çaydı
Zata evvelden beri
Arka isti yatayi
Fabrika işçileri

Çay kesmek bir iş değil
Muhim olan satması
Nerden çıktı ortaya
Bu kontanjan davası

Kimun aklina geldi
Bu Allah'ın belasi
Hiç hoşuma gitmeyi
Ekisperin havasi Ekisper bakti çaya
Ben de yaktim sigara
dedi çayin bozuktur
Bunu bi temiz ara

Her sene iyi idi
Şu Rize'nin havasi
Bu yaz güneş görmedi
Soğuk geçti burasi
Yağmur çamur çalişir
Zengini fukarasi
Cebumuze girmedi
Mübarek çay parasi

Aradim iki saat
Gine temiz olmadi
Dedim ulan yazici
Sana akil kalmadi
Benim darlandiğimi
Ekisper da anladi
Çayi koydu kantara
Baktilar bir deftere

Dediler bir kilo fazla
Al koy oni bir yere
Zaten kafam dumanli
Döktüm oni dereye

Kemenceci Hasan Yazıcı

------------------------------------------------------------
Ya Erzurumlu'ya ne demeli

Çay'dan bahsedilirde Erzurumlu'dan bahsedilmez mi? Çayi Rizeliler yetiştirir

Ama çayi da Erzurumlular içer

Erzurum'da çay bir başka içilir

Herkes çay içer ama Erzurumlu bir başka çay içer

İçer içer de

neler der neler

Şair, İhsan Coşkun Atilcan'i dinliyoruz

13)

Çayname 1
Akar gider Akpinar’in sulari,
Yazicisi daha birçok pinari,
Tabakhane, cennet çeşme sulari,
İçmezler de ‘İlle olsun taze çay’
2
Dilde destan kişlari ve Barlari
Yaylasinda kisraklari, taylari
Sularinda nefis olur çaylari
Dadaşlarin tutkusudur burda çay 3
Erzurum’un mutfaklari düzenli,
Biçim biçim semaverle bezeli,
Eksik olmaz sofrasinda ezeli,
Lavaş ekmek, civil peynir, demli çay
4
Ufak ufak kirilmakta şekerler
Dil üstünde kitlamasin içerler
Limon, çayin namusunu lekeler
Bakiresi bir bardakta sade çay

5
Bir tarafta tarla çayir biçilir
Bir tarafta buğday saman seçilir
Şeker yoksa zarari yok içilir
Kişmiş ile, temas ile orda çay
5
Manti ile turşu yedim yanmişam
Otuz içtim, şimdi ancak kanmişam
Semaverler sira sira dizili
Demlikler nakiş nakiş yazili

Erzurumlu ve Çay 6)

Yaptiğimiz yöreyle ilgili toplamalarda, 1895 yilindaki kolera salgininda bölgenin vali paşasinin insanlara, şehrin kavşak noktalarina koydurduğu dev kazanlarda kaynattiği dev kazanlarda demlettiği çayi içirdiğini kaydetmişiz

Kolera savaşinda, hele ilaçlarin olmadiği devirlerde tek çare mikroplari öldürerek insanlarin hastalanmalarini önleyebilmekteydi

Böylece hastalikla başa çikabilmişler

Sonra çay içme bir alişkanlik olmuş bu şehirde

Sebze meyve de olmadiğindan vücudun su ihtiyaci çayla karşilanmiş

Demiryolu gelip, üretim merkezleri yakinlaşinca çayin önemi azalmiş ister istemez

Çayin kültür tarihini yazanlar ne yazik ki Erzurum'daki çay adetlerinden bahsetmiyorlar

Erzurum'da yaşayan insanlar yaziyor mu ki bu konulari?

Eski devirlerde bir kantariye mağazasinda şunlar bulunurdu: şeker, çay, kahve, sigara, kibrit, sabun, tarçin, havlucan, kara ve kirmizi biber, baharat, kova ve inşaat malzemesi

O zamanlarda Erzurum'da kantariye üzerine iş yapan kuvvetli müesseseler mevcuttu

Nemlizadeler, Rum Kabayanidi gibi koskaca birer hani işgal ederek kantariye ticareti yapan büyük tüccarlar dahi bulunmakta idi

Erzurum'un ithal ettiği şeker; büyük miktarlara baliğ olur, şekr nakliyati deve, at, mekkareleri, çift atli, dört atli arabalarla yapilirdi

Van, hakkari, Bitlis, Muş gibi vilayetlerin şeker ihtiyaci, Erzurum'dan gönderilen ikiyüz, üçyüz çuvallik partilerle temin olunurdu

Şeker ithalati hassaten Fransa'dan ve bir miktar da Rusya'dan yapilirdi

Rusya'dan gelen mallar arasinda semaver de sayilmaktadir

1914 senesinden evvelki ithalat: Trabzon iskelesine transit çikartilan ithal mallari: Şeker, çay

İstanbul'dan mübayaa edilen

şeker, çay, kahve

Rusya'dan Kötek kapisi tarikiyle ithal olunan

semaver

bir kisim sahil halki da at ve katirlari vasitasiyla Erzurum'un tütün, şeker, çay

gibi mübrem ihtiyaçlarini karşilamişlardir

Ruslar ile yapilan ticari anlaşmada Erzurum tüccarlari Ruslarin Erzurum'daki mümessiliolan Zorkorstorg şirketiyle anlaşmalar yapmişlardir

Ruslara canli hayvan ve hayvan mahsülleri satarak onlardan şeker, tuhafiye ve manifatura almişlardir

Komşu vilayetlerin ticaret adamlari

kantariye

ihtiyaçlarini Erzurum'dan karşilarlardi

Kantariyecilerin büyük çoğunluğu Kongre Caddesi ve Hacilar Hani civarinda yerleşmişlerdi

Nasil bağlayalim bunu? Rize'de üretilen, siyah Doğu Karadeniz çayindan bahsediyoruz

Yaylalardan, kartal yuvasi benzeri yerlerden aşaği bakarsin, islanmakta olan çay bahçelerini görürsün

Hani oralar yurdumuzun yağmur turizmi bölgeleridir

"

bu havali ahalisi çay istimaline be-gayet mümhemikdirler

Zengin fukara her kim olursa olsun umumiyet üzre sabahları hanelerinde çay istimal ettikleri gibi; kıraathanelerde kahveden fazla çay sarfiyatı vuku buluyor

Arabacılar, kiracılar yollarda konak mahallerde rençberler dahi hanelerinden ma'ada tarlalarda, harmanlarda tedarik ettikleri teneke semaverler ile çay kullanırlar

Bu havalide çay otuz 30) seneden beri taammün etmiştir

Bir iki seneden beri darçın menku'u çay makamında istimale başlamış ise de adem-i taammümü hakkında verilen müzekkere-i acizanem üzerine bir dereceye kadar önü alınmaktadır

Dr

Şerif Soylu: Erzurum Sıhhi Cografya Kitabı, 1913,"

08-20-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	Ülkelerin Çay Kültürü-İngilizlerin Beş Çayı Türkiye 5000 yıllık tarihe sahip çay her ne kadar Türklerin yaşamına geç girmişse de temiz girmiş Gün boyunca çay içmemizin yanı sıra, kendimize özgü demleme usulü, ince belli cam bardaklar, kıtlama çay gibi katkılarımızla çayın kültür tarihine eklediklerimiz gözardı edilemez Bunlardan ilki, iyi bir çay demlemenin olmazsa olmaz kurallarından biri olan demliğin sıcak olması şartını, demliği çaydanlığın üstüne oturtularak, ustaca ve güzelce çözümlememizdir Buna karşın; çayın acıyıp tadının bozulmasını önlemek için; demledikten sonra, çayı süzdürüp başka bir demliğe boşaltmıyoruz o da işin ayrı bir yanı Peki Türk çay kültüründe olmayan; Amerikan icadı poşet çay, çay topları ve ağları, fazla aromalı çaylar, çaya çok süt ve limon koymak, çayı metal demlikte demlemek yani çaya karşı özensiz davranmak Türkler, Anadolu'ya gelmeden öncede çayı bilmelerine karşın; çayın Türkiye'ye gelmesi ancak birkaç yüz yıl önceye dayanmaktadır Çay içiminin Anadolu'da yaygınlaşması 19 yüzyıldan itibaren olmuştur Türklerde çayın yaygınlaşmasına ilişkin şöyle bir hikaye anlatılır: Hoca Ahmet Yesevi bir gün Hıtay sınırında Türkistan karyelerinden birine misafir olur O gün hava çok sıcak olduğu için çok yorulmuştur Evine misafir olduğu Türkmenin komşusunun zevcesi doğum yapmak üzeredir Türkmen, Hoca Ahmet Yesevi'den dua ister, Ahmet Yesevi de dua eder Allah'ın izniyle Türkmenin isteği hemen olur Türkmen bu duruma çok memnun olur O yörenin önemli bir ikramı olan çay kaynatıp getirir Hoca Ahmet Yesevi çayı sıcak sıcak içince terler ve yorgunluğu gider Sonra, "Bu şifalı bir şey imiş, hastalarınıza bundan içirin ki şifa bulsunlar Allah kıyamete kadar buna revaç versin" diye dua etmiştir İşte çay bundan sonra bütün Türkler arasında kullanılmaya başlamış ve şifa verici bir içecek olmuştur Halk kültürü ve etnografyasında çay önemli bir yer tutar Çay bugün sosyal hayatımızda yerini dolduramayacak derecede sağlamlaştırmış, onun etrafında oluşan kültürüyle birlikte yaşamaktadır Sabah kahvaltısından gecenin geç saatlerine kadar hayatımızın içinde bulunan çay, değişik kültürel değerlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur Çayla ilgili; tekerlemeler, bilmeceler, mani ve türküler, ilahiler, efsaneler, fıkralar, gelenek ve görenekler başlı başına kültürel değerlerdir Hatta, çay kelimesi Çince olduğu halde, sözlüklerde ve deyimlerde yerini bulmuş geniş bir kelime ve deyim sayısına ulaşmıştır Çay, Çay Bahçesi, Çay Bardağı, Çay Demlemek, Çay Fincanı, Çay Fidanı, Çay Fidesi, Çay Kaşığı, Çay Takımı, Çay Vermek, Çay Molası, Çaycı, Çaycılık, Çaydanlık, Çay Parası, Çayevi, Çaygiller, Çayhane, Çay Kazanı gibi kelimelerin yanında; Tavşan Kanı Çay, Çay İçmek, Kıtlama Çay, Çayı Höpürdetmek, Çay İkram Etmek, Paşa Çayı gibi deyimlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur Yetiştirilmesinden, hazırlanıp tüketilmesine varana kadar olan çay kültürü, bir çay etnografyasını da ortaya çıkarmıştır Çay kesilmesine yarayan makaslar, sepetler, kutular, demlikler, semaverler, çay kazanları, bardaklar, fincanlar, kaşıklar, tepsiler vb hepsi çay kültürünün etrafında oluşan etnografik maddelerdir Bunlardan en önemlisi, çayın kendisinden ayırd edemeyeceğimiz semaver kültürüdür Semaver 19 yüzyıldan itibaren Ortaasya'da yaygın olarak kullanılmaya başlanılmıştır Ahmet Yesevi'den gelen mirasla çayın şifalı olduğuna inanıldığı gibi, semaverin de şifa dağıtıcısı olduğuna inanılır hale gelmiştir İnsanlara bir hayat, muhabbet verici, dertlere deva olarak görülür Semaverin şifa dağıttığına o kadar inanılırdı ki hamam çıkışında ve mevlitlerde insanları rahatlatmak için semaver kaynatılır ve çay içilirdi Semaver edebiyatımızda da başlı başına bir yer tutmaktadır Semaver şifahaneye benzetilmiştir Daha düne kadar yurdumun kahve ve çay bahçeleri "cafe"lere özenerek cam bardağı ortadan kaldırmış, porselen ya da cam fincanlarda servis yapmaya başlamıştı Bir de tabii poşet çay girdi ki yaşamımıza, "cafe"lerin dışında kimi evlerde de yüz yıllık çay demleme usullerimiz hemen rafa kaldırıp demlik poşeti çaylar fincanda sunulmaya başlandı Allah'tan şimdilerde, turistlere porselen/seramik fincanda poşet çay sunmanın pek de zekice bir şey olmadığı kavranmaya başlandı Bunda "Yunanlılar ince belli cam bardakta çay veriyormuş" haberinin etkisi oldu mu bilmiyorum ama son zamanlarda, "cafe"lerden başlayarak, çay bahçelerinde de çay severlerin ısrarı üzerine ideal boyutta olmasa da cam bardaklar kullanılmaya başlandı Hani şu nedense "Ajda Pekkan bardağı" denen iri bardaklar Ama gerçek çay severlerin gönlünde yatan küçük, ince belli bardaklar tabii ki Gün boyunca çay içmemizin yanı sıra, kendimize özgü demleme usulü, ince belli cam bardaklar, kıtlama çay gibi katkılarımızla çayın kültür tarihine eklediklerimiz yadsınamaz, hele türkülerimize, ilahilerimize, manilerimize de girdiği hatırlanırsa İlahiler ------------------------------------------------------------ Gül bülbülü çok sever Daima Hakk'ı över Çayı koyu demleyin Şeyhim çayı çok sever Gül bülbülsüz açılmaz Çay lüzumsuz içilmez Nakşiler, Kadiriler Sohbetinden geçilmez Çayın rengi güldendir Doldurması sizdendir İçin aşıklar için Çay sahibi bizdendir Saadet Hocazade Semaveri yakınız Hemen kalbe bakınız Kalbe kandil takınız Bu sohbetin içinde Verin çayı içelim Bu alemden göçelim Hak batılı seçelim Bu sohbetin içinde Bunda çayı içtiler Bu cihandan geçtiler Kanatlanıp uçtular Bu sohbetin içinde Osmnacıklı Aşık Ali Kimselerin aklı ermez Çay sohbeti hikmetine Çünkü ezelden uğramış Mürşidinin ülfetine Lezzeti cennet şarabı Şad eder içen harabı Gönülde hikmet kitabı Dolar bu çay sohbetine Lezzetini içen bilir Dü cihandan geçen bilir Türlü mercan saçan bilir Gelin bu çay sohbetine Çoban Semaveri alıştırın Maşa ile karıştırın Aşıkları kavuşturun Yan semaver dön semaver Daim Allah der semaver Semaveri koydum taşa Taş yarıldı baştan başa Yaşa şeyhim sen çok yaşa Yan semaver dön semaver Sende bir hal semaver Semaverin musluğu var Çoban gibi ıslığı var Şeyhim ile dostluğu var Hüner sende can semaver Sende bir hal var semaver Çayın dirhemi bin altın Ben şeyhimden aldım satın İçtim çayı oldum meftun Yan semaver dön semaver Kayna yan da çoş semaver Semaverin kulpu aldan Getir sağdan götür soldan İhvan çıkmaz doğru yoldan Yan semaver dön semaver Sende bir hal var semaver Semaverin altı çiçek Getirin çayları içek Çaysız meclislerden geçek Yan semaver dön semaver Daim Allah der semaver Maniler (7) ------------------------------------------------------------ Yağmur yağar islanir Çay fidaninin dibi Anan seni sevmeyi Benim sevdiğim gibi Çayin yapraği yeşil Döşür Fadime döşür Bu akşam geleceğim Şekerli kahve pişir Giderdi Şam'a şarka İrize'nin ketani Şimdi cana can katar Çayinin bir fincani Rize bağluklarinda Pembe güller açayi Gel gidelim Rize'ye İçelim Rize çayi Kiz idin oldun kadin Hiç eksilmedi tadin Çay filizi kirmaya Olayim mi irgadin Rize cüzel memleket Çay kokayi gül gibi Rize'ye doymak olmaz Parlayi yulduz gibi Çayimin bak demine Bem gelemem yemine Köyümün güzel kizi Bir anilir Emine Şekere olmaz bahane Safalar bahş eder4 cana Çay şerbeti de naziktir Şifalar hasta insana Samavarı kaynatan Üstte çaynık oynatan Eyil öpem yüzünden Kaş alttan göz oynatan * Şiir - OĞUL - Posoflu Aşik Zülali Şekerim kalmadi kahvem tükendi Bilmem gidem hangi attara oğul Takatim kesildi gönlüm bulandi Cebimde de yoktur on para oğul Bir gün çay içmezsem tutar isitma Hem de bana dersin doktora gitme Takdirin bu diye iftira etme Tedbirime ara bir çare oğul Fakirler bağinda baykuşlar öter Bu nasil zamandir gün günden beter Billurlar fincanlar yüzüstü yatar Çay takimi oldu kapkara oğul Der Zülâlî tiryakilik bilindi Gözlerimin işiklari silindi Bu sebepten semaverim delindi Kaynadi döndü pinara oğul Tekerlemeler ------------------------------------------------------------ Çay çikti kirka İçeriz korka korka çay çikti yüce dağ başina Demliği getir karşima Üç gündür içmemişem Doldur bir tane Aklim gelsin başima ------------------------------------------------------------ Çokti mi beşe Sür on beşe Olsun yirmi Versin neşe Kirmam seni Doldur neyse (9) Es-sohbet-ü bilâ çay Kes semai bilâ ay (Çaysiz bir sohbet Aysiz bir gökyüzü gibidir) ------------------------------------------------------------ Çay kadehte dide efruz olmali Lebriz-i lebreng ü lebsuz olmali (Çay dudak renginde, dudak sicakliğinda ve dudak tadinda olmali) ------------------------------------------------------------ Ehl-i keyif olana Üçtür çada kaide derde derman sorana Dördü beşi faide (10) Gönül ne çay ister ne çayhane Gönül sohbet ister çay da bahane (12) Çayi icat etti bir pir Sabaha iki akşama bir Çayin üçü adettir Dördü sihhattir Çikti beşe, vur onbeşe Çikti yüze düştü düze Çay nedir, say nedir Dök uşağum bir daha (11) ------------------------------------------------------------ -Ofli çay içersun? -Pek severum oni -Ama on paradir -Ya yitir oni Türküler ------------------------------------------------------------ Rize cüzel memleket Çay kokayi gül gibi Rize'ye doymak olmaz Parlayi yulduz gibi Yekün Rize dağlari Verilmiş çay güline Çay fidanlari benzer Esmer güzellerine Trabzon fundukluklar Pazar'da elmaluklar Gelin gibi Rize'yi Süsler portakalluklar Yapilacak dediler Rize çay fabrikasi Rize'ye layik olur Bu işun yapilmasi Yeşil Rize'nun yüzi Bakar Karadeniz'e Ne eksak biçemezuk Güzel Türkiye'muze Hey gidi güzel Rize Parlayisun gün gece Yeşillukler altinda Hasan çalar kemençe (14) Kimin ağriyir cani çay Okşayipti mercani çay Min bir derdin dermani Çay, çay, çay Tüm dertlerin dermani Çay, çay, çay Armudi istikanda çay Üreğimiz yananda çay Yaranlisan dağlisan Çay, çay, çay Etirlisen bağlisan Çay, çay, çay Her kime gelse konak çay Lazim değil soruşmak çay Geler yemekten kabak Çay, çay, çay Versin yemeşten kabak Çay, çay, çay Kişin karli çağinda çay Yayda gün kabağinda çay Gelsinler sorağinda Çay, çay, çay Gezir her dudağinda Çay, çay, çay A gülim heyyyy! Adin gezir elleri çay Kimin yoksa heberi çay Okşayipti mehmeli Çay, çay, çay Bolca isin demleri Çay, çay, çay Üreğim çay, çay, çay Etirim çay, çay, çay Mehmedim çay, çay, çay Gözelim çay, çay, çay Çay Destanı ------------------------------------------------------------ Biraz da anlatayım Başıma gelenleri Bu yaz çay güldürecek Bizim Rizelileri Gelirimiz bu çaydı Zata evvelden beri Arka isti yatayi Fabrika işçileri Çay kesmek bir iş değil Muhim olan satması Nerden çıktı ortaya Bu kontanjan davası Kimun aklina geldi Bu Allah'ın belasi Hiç hoşuma gitmeyi Ekisperin havasi Ekisper bakti çaya Ben de yaktim sigara dedi çayin bozuktur Bunu bi temiz ara Her sene iyi idi Şu Rize'nin havasi Bu yaz güneş görmedi Soğuk geçti burasi Yağmur çamur çalişir Zengini fukarasi Cebumuze girmedi Mübarek çay parasi Aradim iki saat Gine temiz olmadi Dedim ulan yazici Sana akil kalmadi Benim darlandiğimi Ekisper da anladi Çayi koydu kantara Baktilar bir deftere Dediler bir kilo fazla Al koy oni bir yere Zaten kafam dumanli Döktüm oni dereye Kemenceci Hasan Yazıcı ------------------------------------------------------------ Ya Erzurumlu'ya ne demeli Çay'dan bahsedilirde Erzurumlu'dan bahsedilmez mi? Çayi Rizeliler yetiştirir Ama çayi da Erzurumlular içer Erzurum'da çay bir başka içilir Herkes çay içer ama Erzurumlu bir başka çay içer İçer içer de neler der neler Şair, İhsan Coşkun Atilcan'i dinliyoruz 13) Çayname 1 Akar gider Akpinar’in sulari, Yazicisi daha birçok pinari, Tabakhane, cennet çeşme sulari, İçmezler de ‘İlle olsun taze çay’ 2 Dilde destan kişlari ve Barlari Yaylasinda kisraklari, taylari Sularinda nefis olur çaylari Dadaşlarin tutkusudur burda çay 3 Erzurum’un mutfaklari düzenli, Biçim biçim semaverle bezeli, Eksik olmaz sofrasinda ezeli, Lavaş ekmek, civil peynir, demli çay 4 Ufak ufak kirilmakta şekerler Dil üstünde kitlamasin içerler Limon, çayin namusunu lekeler Bakiresi bir bardakta sade çay 5 Bir tarafta tarla çayir biçilir Bir tarafta buğday saman seçilir Şeker yoksa zarari yok içilir Kişmiş ile, temas ile orda çay 5 Manti ile turşu yedim yanmişam Otuz içtim, şimdi ancak kanmişam Semaverler sira sira dizili Demlikler nakiş nakiş yazili Erzurumlu ve Çay 6) Yaptiğimiz yöreyle ilgili toplamalarda, 1895 yilindaki kolera salgininda bölgenin vali paşasinin insanlara, şehrin kavşak noktalarina koydurduğu dev kazanlarda kaynattiği dev kazanlarda demlettiği çayi içirdiğini kaydetmişiz Kolera savaşinda, hele ilaçlarin olmadiği devirlerde tek çare mikroplari öldürerek insanlarin hastalanmalarini önleyebilmekteydi Böylece hastalikla başa çikabilmişler Sonra çay içme bir alişkanlik olmuş bu şehirde Sebze meyve de olmadiğindan vücudun su ihtiyaci çayla karşilanmiş Demiryolu gelip, üretim merkezleri yakinlaşinca çayin önemi azalmiş ister istemez Çayin kültür tarihini yazanlar ne yazik ki Erzurum'daki çay adetlerinden bahsetmiyorlar Erzurum'da yaşayan insanlar yaziyor mu ki bu konulari? Eski devirlerde bir kantariye mağazasinda şunlar bulunurdu: şeker, çay, kahve, sigara, kibrit, sabun, tarçin, havlucan, kara ve kirmizi biber, baharat, kova ve inşaat malzemesi O zamanlarda Erzurum'da kantariye üzerine iş yapan kuvvetli müesseseler mevcuttu Nemlizadeler, Rum Kabayanidi gibi koskaca birer hani işgal ederek kantariye ticareti yapan büyük tüccarlar dahi bulunmakta idi Erzurum'un ithal ettiği şeker; büyük miktarlara baliğ olur, şekr nakliyati deve, at, mekkareleri, çift atli, dört atli arabalarla yapilirdi Van, hakkari, Bitlis, Muş gibi vilayetlerin şeker ihtiyaci, Erzurum'dan gönderilen ikiyüz, üçyüz çuvallik partilerle temin olunurdu Şeker ithalati hassaten Fransa'dan ve bir miktar da Rusya'dan yapilirdi Rusya'dan gelen mallar arasinda semaver de sayilmaktadir 1914 senesinden evvelki ithalat: Trabzon iskelesine transit çikartilan ithal mallari: Şeker, çay İstanbul'dan mübayaa edilen şeker, çay, kahve Rusya'dan Kötek kapisi tarikiyle ithal olunan semaver bir kisim sahil halki da at ve katirlari vasitasiyla Erzurum'un tütün, şeker, çay gibi mübrem ihtiyaçlarini karşilamişlardir Ruslar ile yapilan ticari anlaşmada Erzurum tüccarlari Ruslarin Erzurum'daki mümessiliolan Zorkorstorg şirketiyle anlaşmalar yapmişlardir Ruslara canli hayvan ve hayvan mahsülleri satarak onlardan şeker, tuhafiye ve manifatura almişlardir Komşu vilayetlerin ticaret adamlari kantariye ihtiyaçlarini Erzurum'dan karşilarlardi Kantariyecilerin büyük çoğunluğu Kongre Caddesi ve Hacilar Hani civarinda yerleşmişlerdi Nasil bağlayalim bunu? Rize'de üretilen, siyah Doğu Karadeniz çayindan bahsediyoruz Yaylalardan, kartal yuvasi benzeri yerlerden aşaği bakarsin, islanmakta olan çay bahçelerini görürsün Hani oralar yurdumuzun yağmur turizmi bölgeleridir " bu havali ahalisi çay istimaline be-gayet mümhemikdirler Zengin fukara her kim olursa olsun umumiyet üzre sabahları hanelerinde çay istimal ettikleri gibi; kıraathanelerde kahveden fazla çay sarfiyatı vuku buluyor Arabacılar, kiracılar yollarda konak mahallerde rençberler dahi hanelerinden ma'ada tarlalarda, harmanlarda tedarik ettikleri teneke semaverler ile çay kullanırlar Bu havalide çay otuz 30) seneden beri taammün etmiştir Bir iki seneden beri darçın menku'u çay makamında istimale başlamış ise de adem-i taammümü hakkında verilen müzekkere-i acizanem üzerine bir dereceye kadar önü alınmaktadır DrŞerif Soylu: Erzurum Sıhhi Cografya Kitabı, 1913,"