|
Prof. Dr. Sinsi
|
Vanda Bulunan Tarihi Yerler - Vanın Tarihi Mekanları
Van tarihi mekanlar
Vanın tarihi güzellikleri
Vanın tarihi eserleri
Van İli Tarihi Yerleri
Kızlar Mağarası
Van’ın 76 km güneydoğusundaki Yedisalkım (Put) köyü sınırları içinde yer alan bir mağaradır Mağara 7 km uzunluğundaki bir kanyonun güney yamacında, vadi tabanından 78 m yükseklikte, önünde doğal bir terası bulunan iki ayrı bölümden oluşur
Terasın kuzeydoğusundaki 1 no’lu mağara’nın biri terasa açılan 6 m yüksekliğinde iki ağzı vardır İkinci ağzın sonunda, hayvan kanı kullanılarak yapılmış duvar resimleri bulunmaktadır 5 m’lik bir alana yayılan açık kırmızı renkli bu resimlerde geyik, yaban keçisi, ana tanrıça ve geyik üstünde ayakta duran Tanrı betimlemeleri görülmektedir Bunlardan başka avla ilgili kompozisyonlar da vardır
Bu mağaranın 18 m batısında yer alan 2 no’lu mağaranın kuzeybatıya açılan tek bir ağzı vardır Bu ağzın iki yanına dağılmış duvar resimlerinde açık kırmızı ve koyu kahve renkte iki ayrı dönemde birbiri üstüne yapılmış figürler vardır Mağaradaki resimler MÖ 5000-8000 arasına tarihlenmektedir
Tuşpa (Van)
Urartu başkenti Tuşpa’nın sitadelinde, günümüzde de Urartu mimarlığının özgün tasarımlarını görmek mümkündür Ayrıca Tuşpa ve çevresindeki insitu yazıtlara ilaveten, daha sonraki dönemlerde devşirme yapı malzemesi olarak kullanılan steller, stel ve sütun kaideleri ve diğer mimarı parçalar üzerinde yer alan 100’u aşkın yazıt, bize Tuşpa’nın önemi ve inşa faaliyetlerini kanıtlamaktadır Bilinen en eski in-situ yazıt Sardurburcu üzerindedir
Tuşpa sitadelinde bulunan anıtsal yapılar şunlardır;
Sardurburcu/Madırburcu: Sitadelin batı ucunda, kuzeybatı eteklerindedir Yerel adı “Madırburç”tur Şehrin en eski kraliyet yapısıdır ve I Sarduri tarafından yaptırılmıştır Dikdörtgen planlı olup, mevcut 5 taş dizisinin yüksekliği ortalama 4 metredir Anıt, her biri 8-10 ton ağırlığında, özenle yontulmuş devasa kalker bloklarla inşa edilmiştir Bu blokların üzerinde, 3’ü doğuda, diğer 3’ü de batı cephede yer almak üzere 6 kez yenilenen inşa yazıtı yeni Asur çivi yazısı ile Asur dilindedir
İç Kale
Yukarı sitadel, Van kayalığının en yüksek kısmıdır Güneydeki tırmanılması çok güç sarp uçurum dahil, etrafı çepeçevre güçlü surlarla çevrilmiştir Surun taş bedenleri, Urartu dönemine aittir Bunun üzerindeki taş ve kerpiç eklentiler ise Urartu’nun yıkılmasından I Dünya Savaşı’na dek çeşitli zamanlara aittir İç kaleye giriş batıdandır Tuşpa şehrinin ilk sarayları ve en eski tapınağı burada yer almaktaydı
Kral Mezar Yapıları
Sitadeldeki yüksek düzeyde bir işçiliği yansıtan görkemli mezar yapıları, Urartu anıtsal kaya mimarlığının en önemli eserlerindendir
Bu yapılar plan olarak, büyük bir ana alan ve bu salona bağlantılı olan kral ve ailesinin mezar odalarından oluşmaktadır En eski kral mezar yapıları Büyük Platform’da yer alır Bu mekânların Osmanlı dönemi boyunca silah, cephanelik, erzak deposu ve atölye olarak kullanıldığını, 17 yüzyıla ait bir Osmanlı planından ve Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinden öğreniyoruz
Büyük Platform’da yer alan mezarlar içinde I Sarduri, İşpuini ve Menua Mezarı, IISarduri, Kremasyon geleneğindeki mezar, I Argişti’nin Mezarı yer almaktadır
Yeni Saray, Menua Sirşini (Tanrılara sunulacak kurbanlık hayvanların muhafaza edildiği ahır) Analı Kız Kutsal Alanı (Hazine Kapısı) Yukarı Sitadel’de yer alan diğer yapılardır
Tuşpa Aşağı Şehir-Van Kalesi Höyüğü, sitadelin kuzuy eteklerinin 70 m kadar kuzeyinde, sarp Van Kayalığına paralel olarak ovanın düzlüğünde uzanmaktadır
Burada yapılan kazı çalışmaları, Van Bölgesinin yerleşim tarihinin aydınlanmasına büyük katkı sağlamıştır Aşağı şehrin önce sitadelin güneyindeki kuytu alanda kurulduğu kesindir Bu kısım kışın şiddetli kuzey rüzgârlarından Van kayalığı sayesinde korunmaktadır Bu nedenle öncelikle tercih edilmiştir Ortaçağ’dan günümüze ulaşan etrafı sur ve hendekle çevrili eski Van şehri de buradadır
Van Kalesi Höyüğü MÖ 3 binyılda Eski Tunç Çağı’ndan itibaren iskân edilmiştir MÖ 3 ve 2 binyıla tarihlenen seramik örnekleri, özellikle Urmia Ware denilen 2 binyıl polikrom (çok renkli) çanak çömlekleri önemlidir Demir Çağı buluntuları ise daha yoğundur
Toprak Kale
Urartu Krallığı’nın ikinci başkenti olan Toprak Kale, Van Ovası’nın kuzeydoğusundaki Zımzım Dağı kayalıklarındadır Urartu Kralı II Rusa tarafından kurulduğundan kaleye Rusahinili (Rusa’nın kurduğu kent) adı verilmiştir Toprak Kale, Asur Kralı III Tiglatpilaser’in MÖ 735 yılında Tuşpa’ya yaptığı seferden sonra, savunmaya daha elverişli olması nedeniyle kurulmuştur
Kurulan yeni başkentin su gereksinimini sağlamak amacıyla Van Ovası’nın doğusunu yarım ay şeklinde çevreleyen Erek Dağı’nın doğusunda yen bir baraj yaptırılmıştır Urartu sulama tesislerinin en gelişmiş örneğini oluşturan ve Rusa Barajı olarak anılan barajın iki ayrı gövde duvarı vardır ve deniz seviyesinden 2544 m yüksekliğindedir Rusa Barajı’nın yanına diktirilen ve 1899 yılında Berlin Pergamon Müzesi’ne kaçırılan çivi yazılı andezit stel üzerinde Kral II Rusa’nın barajı ve Rusahinili şehrini nasıl yaptırdığı ve ekilmiş toprakları nasıl işlediği anlatılmaktadır
Toprak Kale’den yasa dışı yollarla yurt dışına kaçırılan eserlerin bir çoğu bugün Berlin’de Vorderasiatische Museum ile Londra’da British Museum’da sergilenmektedir
Toprak Kale, diğer Urartu Kaleleri gibi MÖ 7 yüzyılın sonunda başlayan İskit akınları sonucunda yıkılmıştır
Altıntepe
Urartu Krallığı’nın başkenti 200 yıl boyunca Tuşpa şehri olmuştur Saraylar, tapınaklar, resmi devlet depoları kale kısmında, halkın oturduğu yerler ise kalenin eteklerinde geniş bir alana yayılmış olan düzlükteydi Krallar ve yakınları Van Kalesi üzerindeki görkemli mezar odalarında gömülmüşlerdi Fakat kalabalık halk kesiminin gömü alanı bulunamamıştı Altın Tepe’de yapılan çalışmalar bu sorunu çözmüş ve Urartu dönemi nekropolü, sitadelin 2 km kadar kuzeyinde bulunmuştur Bu alan modern kentin kuzeybatısındadır Bugün kısmen buğday tarlaları ve gittikçe büyüyen Altın Tepe Mahallesi’nin altında kalmıştır
Altın Tepe nekropolünde incelenen mezarlar, kaya mezar, urne mezar, basit toprak mezar olmak üzere üç tür gömünün varlığını ortaya çıkartmıştır İncelenen mezarlar daha çok MÖ 8 ve 7 yüzyıllara aittir
Sardurihinili/Sardurhinili (Çavuştepe)
Van’ın 24 km güneydoğusunda yer alan Çavuş Tepe Kalesi’ni Urartu Kralı II Sarduri yaptırmıştır Kalenin Urartu dilindeki anlamı Sardurihinili’dir
Kale Urartu Krallığı’nın en parlak döneminde yapıldığından, Urartu mimarlığının görkemi görülmektedir Günümüze kadar sağlam olarak kalan 5-6 m yüksekliğindeki kale duvarları ana kayaya yapılan su sarnıçları, su biriktirme yapısı, kült merkezi, kaya poterni, iki ayrı tanrı için yapılan tapınak ve saray yapılarında görülen özenli işçilik krallığın gücünü yansıtmaktadır Bir diğer özelliği de bölgenin en önemli kült merkezi olmasıdır İki ayrı tanrıya yapılan kült merkezleri, diğer Urartu kalelerinde görülmemektedir
Gürpınar Ovası Bol Dağı kayalıklarında yer alan Çavuş Tepe Kalesi askeri ve ekonomik amaçla kurulmuştur
300 km uzunluğundaki, Başkent Tuşpa’dan güneydoğu yönüne devam ederek Çavuş Tepe Kalesi’nin kuzey eteğinden geçen ünlü Ordu Yolu, Urartu Krallığı için çok önemlidir Yol, günümüzde Irak toprakları içinde kalan Kelişin Geçidi ve Muşaşir/Ardini Tapınağı’na kadar uzanmaktaydı
Aşağı ve Yukarı Kale diye ayrılan Çavuş Tepe’yi ortadaki ana giriş kapısı birleştirmektedir Ana giriş kapısından doğuya giden yol, Yukarı Kale’ye çıkmaktadır
Kare planlı olan Yukarı Kale, Aşağı Kale’ye göre oldukça küçüktür Yukarı Kale’de etrafı sütunlu galerilerle çevrili bir tapınak kalıntısı, ortada ise Tanrı Haldi için yapılmış kare planlı bir başka tapınak daha vardır Aşağı Kale’deki tapınak gibi bu tapınağın kapısı da doğuya bakmaktadır
Tapınak çok tahrip olmuştur Bunda Ortaçağ yerleşimlerinin burayı ev olarak kullanmalarının etkisi büyüktür
Yukarı Kale’de tapınak ve avlusundan başka bir şey bulunamaması burasının tamamen Tanrı Haldi’ye adandığını göstermektedir
Giyimli (Hırkanis)
Van ilinin 68 km güneydoğusunda, Güzelsu (Hoşab) Bucağı’na bağlıdır
Burada Serbar Tepesi’nde taş çıkarılırken büyük bir Urartu definesi bulunur 2-3 bin parça bronz levhadan oluşan bu buluntu grubu Giyimli Definesi olarak tanınır
Bronz levhaların en büyük özelliği Urartu Tanrı ve tanrıçalarının figürleri ile kült törenleri, insan ve hayvan resimlerinin yapılmış olmasıdır Bu levhalar adak levhası olarak yapılmışlardır Bulundukları günlerde hurda bakır fiyatına kilo ile satılan bu bronz levhalar, Van ve sonra da İstanbul antika piyasasına sürülmüştür Çok kısa bir zamanda Avrupa ülkeleri, İsrail, Amerika ve Japonya’ya kadar gitmiştir
Ele geçirilen levhaların bir kısmı Van Müzesi’nde, bir kısmı da Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’ndedir Ayrıca Türkiye’nin birçok müzesinde ve koleksiyoncuların elinde de 800’ün üzerinde adak levhasının olduğu bilinmektedir
Definenin bulunduğu Serbar Tepesi fazla yüksek değildir Burası klasik Urartu kalelerine kıyasla çok daha basit yapılmış küçük bir yerleşkedir Bunun nedeni Giyimli köyünün ana yollardan uzak, deniz seviyesinden 2400 m yüksekliğinde bir yayla yerleşimi olmasıdır MÖ 7 yüzyıldaki İskit akınları sırasında yerle bir edilen Urartu kalelerinden kaçan halkın saklanmak için bu dağlık bölgeye gelerek budaki kuleyi kurmuş oldukları düşünülmektedir Bu da böylesine kıymetli bir buluntunun burada olmasını açıklamaktadır
Aşağı ve Yukarı Anzaf Kaleleri
Urartu Krallığı’nın kuruluş dönemine ait olan bu kalelerden Aşağı Anzaf Kalesi, Başkent Tuşpa’nın 11 km kuzeydoğusunda, bu günkü Van-İran kara ve demiryolunun hemen yakınında bulunmaktadır Döneminde savunma yönünden büyük öneme sahip olan kale, doğuda kuzeybatı İran ve kuzeyde Transkafkasya’dan gelerek Tuşpa’ya inen tarihi karayollarının son düğüm noktasındadır
Burada yapılan kazılarda ele geçen inşa yazıtlarından Urartu Kral İşpuini (MÖ 830-810) tarafından kurulduğu anlaşılmıştır62x98 m büyüklüğünde dikdörtgen bir plana sahiptir
Aşağı Anzaf Kalesi’nin aynı dönemde kurulan Van Ovası’nın kuzeyindeki Kalecik ile ovanın güneyindeki Zirvistan kalelerinden ayıran en önemli özelliği, kurtin ve bastiyonlara kale duvarlarında rastlanılmamasıdır
Kral İşpuini döneminde kurulan kalelerin en eski örneği olan kalenin kurtinsiz ve bastiyonsuz benzerine ne Transkafkasya ve Kuzeybatı İran’da ne de Doğa Anadolu Bölgesi’nde rastlanılmıştır
Yukarı Anzaf Kalesi: Aşağı Anzaf Kalesi’nin 900 m güneyinde yer almaktadır Urartu Kralı İşpuini’nin oğlu Menua (MÖ 810-786) tarafından kurulmuştur Aşağı Anzaf Kalesi’den on kat daha büyüktür Aşağı Anzaf Kalesi’nden farklı olarak, tarımdan elde edilen ürünlerin depolandığı çok önemli bir üretim merkezi olarak kurulmuştur Kalenin duvarları kurtin ve bastiyonludur Erken dönem Urartu kalelerinin kale duvarlarının en güzel örneklerinden birini yansıtmaktadır Aynı zamanda Urartu Krallığı’nın en önemli kült merkezlerinden birini oluşturmaktadır
Yonca Tepe Kalesi ve Nekropolü
Yonca Tepe, MÖ 2 binin ortalarından beri kurak bir iklimin sürdüğü Van bölgesinde Varak ve Erek dağlarındaki zengin su kaynakları ve otlaklara giden yolları denetleyen stratejik bir noktada kurulmuştur Kalenin yaklaşık 800 m kuzeyinde yer alan ve Harabe Barajı olarak adlandırılan sulama tesisi Doğu Anadolu’daki barajların en eski örneklerinden biridir
Yonca Tepe’nin Erken Demir Çağı’ndaki önemini Urartu Krallığı döneminde de koruduğunu, 1 km kuzeydoğudaki Bakraçlı köyü içinde bulunan Yedi Kilise’nin (Varak Kilisesi) duvarlarında devşirme malzeme olarak kullanılan Menua’ya ait çok sayıdaki çivi yazılı kitabesi doğrulamaktadır
Akropol
Alanın tümüne yayılan bir mimari yapı kompleksinin izleri görülmüştür Oda duvarlarının iç kısmında kilden yapılmış 3 mm kalınlığında sıva tabakalarına rastlanmıştır Bu sıva tabakalarının bazı bölümlerinde beyaz badana kalıntıları saptanmıştır Mekânların büyük bölümünde şiddetli bir yangının izleri görülmektedir
Nekropolün yayılım alanını belirlemek amacıyla yapılan sondajlar sırasında, kalenin hemen kuzey eteklerinde ve nekropol alanının hemen doğusunda, sivil yerleşme olabilecek bir mimari kompleks ortaya çıkarılmıştır
Yonca Tepe nekropolündeki araştırmalarda çok sayıda mezar açığa çıkarılmıştır Mezarlarda çok sayıda iskelet, mezar hediyesi, ölü yemeği olarak konulmuş küçükbaş ve büyükbaş hayvanlara ait kemikler, arpa, buğday, yulaf gibi tahıl taneleri ve üzüm çekirdekleri, çok sayıda köpek iskeleti bulunmuştur
Yonca Tepe mezarlarında çanak çömleklerle birlikte ölü hediyesi olarak mezara çok sayıda demirden süs eşyası ile törensel silahlar konulmuştur Kama, hançer, küçük bıçaklar en çok rastlanılanlardır Demirin aksine tunç mezar hediyeleri azdır Nadir olarak da altın takılara rastlanmıştır Nekropolden çıkarılan çanak çömleklerin çoğu teknik, biçim ve bezeme bakımından Erken Demir Çağı yapımıdır
Ernis-Evditepe Erken Demir Çağı Mezarlığı
Bugünkü Van şehrinin 80 km kuzeyinde yer almaktadır Ortasından karayolunun bir kısmı geçen mezarlık alanı ikiye bölünmüştür ve çok tahrip olmuştur Mezarlık alanının 1,5 km kuzeydoğusunda Keçikıra Kalesi bulunmaktadır Aslında Van Gölü’nün kuzeyi sahip olduğu coğrafi konumu nedeniyle Erken Demir Çağı ve Urartu döneminde çok sık yerleşime sahne almıştır Evditepe’nin 2 km batısında Erken Demir Çağı’na ait Alacahan nekropolü, 10 km batıda Deliçay Kalesi, 10 km doğuda ise Karahan yerleşkesi bulunmaktadır
Ernis-Evditepe’de yapılan kaçak kazılar sonucunda bazı buluntuların Van Müzesi’ne getirilmesi üzerine burada bilimsel kazılar yapılmıştır
Buradaki mezarların bir kısmının çevresi, kare veya dairesel planlı taşlarla (kromlek) çevrilidir Bir kısmı ise oda mezar veya taştan yapılmış sandık türü mezardır Bu mezarlarda demirden çeşitli eşya, takı ve silahlar bulunmuştur Demir takı ve silahlar MÖ 11 yüzyılın sonlarından MÖ10 yüzyılın ikinci yarısına tarihlenmektedir
Karagündüz Höyüğü
Van ilinin 35 km kuzeydoğusunda, Van merkez ilçeye bağlı eski Karagündüz köyündeki su yükselmeleri nedeniyle 1890 rakımlı Erçek Gölü’nün kuzeydoğu kıyılarında bir ada durumunu almıştır
Karagündüz nekropol alanı kuzeyden güneye doğru hafifçe meyilli bir düzlükte yer almaktadır Burada yapılan kazı çalışmalarında ele geçen mezarlardan bir kısmı oda mezardır Dikdörtgen planlı olan mezar odalarının tavanları çökmüştür Odalara mezarın boyutlarına göre 20’den 80’e kadar değişen sayıda insan gömülmüştür Yeni ceset konulacağı zaman eskiler geriye doğru toplanarak odada yer açılmıştır Bu özelliği diğer Urartu mezarlarından da tanımaktayız
Mezarlarda ele geçen çok sayıdaki çanak çömlek biçim ve bezeme anlayışı bakımından iki büyük gruba ayrılırlar Mezar hediyeleri arasında demirden süs eşyaları ve silahlar, çok sayıda boncuk bulunmaktadır Ayrıca oğlak-kuzu türü hayvanlara ait omurga parçalarına rastlanmıştır
Karagündüz Höyüğü’nde yapılan kazılarda ise Ortaçağ’dan Erken Transkafkasya dönemine kadar uzanan 7 yapı katının varlığı görülmüştür En üst iki tabaka Ortaçağ’a aittir ve 1 yapı katı sırasında tepenin üzeri mezarlık olarak kullanılmıştır 2 yapı katının altında uzunca bir boşluğu izleyerek sırasıyla Geç Demir çağı (ki bu 3 yapı katı Karagündüz’ün en ilginç dönemlerinden biridir) gelir 4yapı katı ise birkaç evrelidir Bunların en ilginci Urartu Krallığı dönemine ait olan 4 yapı katıdır Urartu tabakasının altında Erken Demir Çağı yani 5 yapı katı (bu tabaka nekropolle çağdaştır), arkasından 6 yapı katı (Orta-Son Tunç Çağı), 7 yapı katı ise erken Transkafksasya dönemine aittir ve höyüğün en kalın tabakasıdır
Van’da Urartu Sulama Tesisleri
Urartuların yüzeysel su kaynaklarından yararlanarak yaptıkları sulama tesislerini 2 bölüme ayırmak mümkündür;
1- Menua veya Şamram Kanalı ile yapılan sulamalar
2- Keşiş Gölü (Rusa Gölü) ve çevresindeki küçük barajlar vasıtasıyla toplanan sularla yapılan sulamalar
İşpuini ile oğlu Menua, birlikte MÖ825-815 yılları arasında devleti idare ederek kuvvetlendirmişlerdir Kral Menua MÖ800 yıllarında Menua (Şamram) Kanalı’nı yaptırmıştır Kanalın suyu, Engil (Hoşap) Çayı’nın vadisinde bulunan 1760 m kotundaki bir pınardan çıkmaktadır Bu pınardan alınan su 56 km uzunluğundaki Menua (Şamram) Kanalı vasıtasıyla Van’ın güneyindeki ovaya akar Karstik formasyonlardan çıkan bu pınarın debisi 3-4 m3/sn arasında değişir Kanal, Engil Çayı’nın vadisinden 5 km uzaklıktan gelerek batıya yönelir; 25 km’den sonra kuzeye dönerek 56 km’de Van şehrinin güneyindeki araziyi sulayan kanalları besler, 1950-1952 yıllarındaki yapılan bir regülâtör ile Engil Çayı’nın suyu da bu kanala katılmış, Engil Hidroelektrik Santralı’nın inşaatından sonra kanalın suyu çok artırılmıştır Yaklaşık 2795 yıldan beri sürekli çalışmakta olan kanal bu bakımdan dünyada tek olmalıdır
II Rusa (MÖ 680-654), yeni başşehir Rusahinili’nin ve civarının su ihtiyacını karşılamak için, Van’ın doğusunda bulunan 2890 m kotundaki Keşiş Gölü’nün (Rusa Gölü) suyunu barajlarda kabartarak, büyük miktarda su depolamış ve gölden kaynaklanan dereler üzerinde barajlar (bentler) yaparak, yaz aylarında gerekli su sağlamıştır Gölün hidrolojik bölgesi 100 km3 ve alanı 6 km2’dir Halen mevcut küçük bentlerle 20 milyon m3 su depolanabilmektedir Urartu devrinde yapılan bentlerden olan güney bendinin bulunduğu yer bugünkü gölün su seviyesinden 10 m yukarıya kadar kabartıldığını gösterir ki gölde depolanan su miktarı 50 milyon m3 olmaktadır Keşiş Gölü’nün kuzeybatısındaki bendin uzunluğunun 350 m olduğu anlaşılmaktadır Bu bendin suyunun aktığı dere üzerinde diğer Urartu bentlerine benzemeyen Faruk Bendi denen bent vardır
C14 (karbon 14) analizi sonucunda bunda kullanılan ahşabın yaklaşık 1800 yılında kesildiği anlaşılmıştır Bu sonuca göre bent Osmanlı yapısıdır
Urartu Kralı Rusa’nın Toprak Kale’nin (Rusahinili) ve etrafındaki arazinin sulanması için yaptırdığı baraja ait Berlin Müzesi’ndeki stelde Keşiş Gölü Rusa Gölü olarak adlandırılmaktadır ve sulamanın nasıl yapıldığı anlatılmaktadır
Van’ın 70 km kuzeyinde bulunan Muradiye’de de aynı sistemle yapılmış 5 m yüksekliğinde bir bent vardır Van Gölü’nün batısındaki Adilcevaz’da tepe uzunluğu 57 m genişliği 17 m olan aynı şekilde inşa edilmiş bir Urartu bendi bulunmuştur
Urartuların hâkim oldukları bölgelerde yapılan su tesislerinin devrinin en ileri tekniğiyle gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır Keşiş Gölü üzerinde su depolamak için yapılanlar, Urartularda iyi bir mühendislik bilgisinin bulunduğunu kanıtlar
|