Osmanlı Musikisinde Çalgılar / Osmanlı Musikisinde Çalgılar Hakkına

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-16-2012

Osmanlı musikisinde çalgılar

Osmanlı Mûsikîsinde Çalgılar

Müzikte çalgı (44), istisnaî birkaç form dışında, l) Ses müziğinin vazgeçilmez eşlik unsuru, 2) Başlı başına bir müzik türü, olarak çifte fonksiyona sahiptir

Türklerin Hunlardan beri her iki fonksiyonuyla da kullandıkları mûsikî aletleri, İslamiyet'ten sonra din yobazlarının hücumundan Mehterhâne, Enderun ve sazın serbest olduğu tekkelerle şuurlu din adamlarının koruması sayesinde kurtulabilmiştir

(45)
Osmanlı mûsikîsi formları ile çalgıları arasında, çağlara göre eskilerinin gözden düşüp yenilerinin moda olması şeklinde bir kader birliği görülür

Osmanlı klâsik ve halk mûsikîsinde kullanılan bütün telli/saplı çalgıların atası olan Kopuz'un ömrü 18-yy

a kadar devam edebilmiş

10 ila 16

yy

arası çok revaçta olan UD yerini —19-yy

sonunda yeniden almak üzere— 17

yy

dan itibaren Tanbûr'a bırakmış, tarihî Türk harp'ı Çeng'le Türk pan flütü Mıskal 19

, Santur ise 20

yy

da artık kullanılmaz olmuşlardır

Önce viola d'amore şeklinde Sînekemanı adı ile Batıdan gelen Keman, daha sonra Viyola, Viyolonsel ve Kontrbas ile, önceleri Köçekçe ve Tavşanca adı verilen saray rakslarının eşlik sazı olan Kemence ve Lavta 20

yy

da klâsik mûsikîye de girmiş; Kaşık'la Zilli Maşa'nın halk oyunlarında yaşamasına mukabil, Çalpara da denen Çengi Çubuğu, Köçekçe ve Tavşanca'larla birlikte tarihe karışmıştır

Osmanlı mûsikîsinde kullanılmış olan çalgıların sayışı da, çeşitli çağların kaynaklarına göre değişiklik -daha doğrusu artış- göstermiştir: II

Murad çağı yazan Şükrullah sadece 9

Lâdikli 18, Kâtib Çelebi 19 çalgılık liste verirlerken, yazarlığı yanında çok iyi bir Müzisyen olan Evliya Çelebi, çoğunun tarifini de verdiği 76 çalgı adı zikretmiştir

(46)
Mûsikî aletleri bilimi demek olan Organoloji'de çalgılar,hangi Müzik söz konusu olursa olsun, bu sanatın insanla birlikte doğuşundan bu yana geçirdiği merhaleler göz önüne alınarak, vurmalı çalgılar, nefesli çalgılar ve telli çalgılar sırası içinde incelenmektedir

'Ritm sazlar'da denen vurmalılar, kendi aralarında ayrıca: tahtalar, zilliler ve derililer olarak üçe ayrılmakta: nefesli ve telli çalgılar -ritm çalgılarına paralel- 'melodi çalgıları' adını almakta, nefesliler 'dilli' ve 'dilsiz', telliler de 'mızraplı' ve 'yaylı' alt başlıklarına göre sınıflandırılmaktadır

Bir başka tasnif şekli de çalgıları yine vurmalı-nefesli-telli düzeni içinde bu defa kullanılış alanlarına (fonksiyonlarına) göre gruplamaktır: Askeri Müzik çalgıları, Dînî Müzik çalgıları, Halk Müziği çalgıları, Klâsik Müzik çalgıları ve Eğlence Müziği çalgıları

Biz burada

Osmanlı mûsikîsinin çeşitli türlerinde kullanılan çalgıları, kullanılma alanlarını birleştirerek, vurmalı-nefesli-telli (mızraplı-yaylı) sırasına göre toplu olarak sınıflandıracağız

A

Vurmalı Sazlar

1) Tahtalar

Çevgân
(Askeri Müzik)
Kaşık
(Halk Oyunları)
Çalpara veya Çengi Çubuğu
(Köçekçe ve Tavşanca'larda)
2) Zilliler

Zil (Halile)
(Tekke Müziği)
Mehter Zili
(Askeri Müzik)
Hitit Sistrumu
(Askeri Müzik

)
Zilli Maşa
(Halk oyunları)
Parmak Zili
(Eski ve yeni Raks Müziği)
3) Derililer

Kös
Askeri Müzik
Davul
Askeri ve Halk Müziği
Nakkare
Askeri Müzik
Kudüm
Tasavvuf ve Klâsik Müzik
Dâire
Klâsik Müzik
Def
Fasıl Müziği
Bendir
Tasavvuf Müziği
Nevbe
Tasavvuf Müziği
Darbuka
Oyun havaları
4) Fırınlanmışlar

Cam Bardaklar
Oyun Müziği
Kâseler
Oyun Müziği
Fincanlar
Oyun Müziği

BNefesli Sazlar

1) Dilliler

Zurna
Askeri ve Halk Müziği
Mey
Halk Müziği
Kaval
Halk Müziği
Tulum
Halk Müziği
Sipsi
Halk Müziği
Çifte
Halk Müziği
Arğul
Halk Müziği
Düdük
Halk Müziği
2) Dilsizler

Nefir
Askeri Müzik
Kaval
Halk Müziği
Ney
Klâsik ve Tasavvuf Müziği
Girift
Klâsik Müzik
Miskal
Klâsik Müzik
Pîşe
Klâsik Müzik
Mû
Klâsik Müzik
Kara kamış
Klâsik Müzik
Komuz
Oyun Müziği
Garmon
Mızıka ve Oyun Müziği
Hokkabaz Borusu
Eğlence Müziği
Mizmar
Klâsik Müzik

C Telli Sazlar

1) Yaylılar

Iklığ
Halk Müziği
Sînekeman
Klâsik Müzik
Keman
Klâsik Müzik
Rebab
Tasavvuf Müziği
Klâsik Kemençe
Klâsik Müzik
Karadeniz Kemençesi
Halk Müziği
Ağaç Kemane
Halk Müziği
Yaylı Tanbur
Klâsik Müzik
Kabak Kemane
Halk Müziği
2)Mızraplılar

Kopuz
Askeri ve Halk Müziği
Kolca Kopuz
Halk Müziği
Lâvta
Oyun Müziği
Çeng ( Mugni)
Klâsik Müzik
Tanbur
Klâsik Müzik
Ud
Klâsik ve halk Müziği
Kanun
Klâsik ve halk Müziği
Santur
Klâsik Müzik
Saz Ailesi

Cura
Halk Müziği
Cura-Bağlama
Halk Müziği
Bağlama
Halk Müziği
Tanbura
Halk Müziği
Dîvan (Meydan) sazı
Halk Müziği
Tar Ailesi

Dombra
Halk Müziği
Dotar
Halk Müziği
Setar
Halk Müziği
Asya Türkleri Müziği Çalgıları

Balaban (MEY)
Halk Müziği
Gubuz
Halk Müziği
Koray
Halk Müziği
Sıbızgı
Halk Müziği
Mazhar
Halk Müziği
Gıçek
Halk Müziği
Kılkopuz
Halk Müziği
Rubab
Halk Müziği
Nay
Halk Müziği
Kemença
Halk Müziği

08-16-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Osmanlı Musikisinde Çalgılar / Osmanlı Musikisinde Çalgılar Hakkına Osmanlı musikisinde çalgılar Osmanlı Mûsikîsinde Çalgılar Müzikte çalgı (44), istisnaî birkaç form dışında, l) Ses müziğinin vazgeçilmez eşlik unsuru, 2) Başlı başına bir müzik türü, olarak çifte fonksiyona sahiptir Türklerin Hunlardan beri her iki fonksiyonuyla da kullandıkları mûsikî aletleri, İslamiyet'ten sonra din yobazlarının hücumundan Mehterhâne, Enderun ve sazın serbest olduğu tekkelerle şuurlu din adamlarının koruması sayesinde kurtulabilmiştir(45) Osmanlı mûsikîsi formları ile çalgıları arasında, çağlara göre eskilerinin gözden düşüp yenilerinin moda olması şeklinde bir kader birliği görülür Osmanlı klâsik ve halk mûsikîsinde kullanılan bütün telli/saplı çalgıların atası olan Kopuz'un ömrü 18-yya kadar devam edebilmiş 10 ila 16 yy arası çok revaçta olan UD yerini —19-yy sonunda yeniden almak üzere— 17yydan itibaren Tanbûr'a bırakmış, tarihî Türk harp'ı Çeng'le Türk pan flütü Mıskal 19, Santur ise 20 yyda artık kullanılmaz olmuşlardır Önce viola d'amore şeklinde Sînekemanı adı ile Batıdan gelen Keman, daha sonra Viyola, Viyolonsel ve Kontrbas ile, önceleri Köçekçe ve Tavşanca adı verilen saray rakslarının eşlik sazı olan Kemence ve Lavta 20 yyda klâsik mûsikîye de girmiş; Kaşık'la Zilli Maşa'nın halk oyunlarında yaşamasına mukabil, Çalpara da denen Çengi Çubuğu, Köçekçe ve Tavşanca'larla birlikte tarihe karışmıştır Osmanlı mûsikîsinde kullanılmış olan çalgıların sayışı da, çeşitli çağların kaynaklarına göre değişiklik -daha doğrusu artış- göstermiştir: II Murad çağı yazan Şükrullah sadece 9 Lâdikli 18, Kâtib Çelebi 19 çalgılık liste verirlerken, yazarlığı yanında çok iyi bir Müzisyen olan Evliya Çelebi, çoğunun tarifini de verdiği 76 çalgı adı zikretmiştir (46) Mûsikî aletleri bilimi demek olan Organoloji'de çalgılar,hangi Müzik söz konusu olursa olsun, bu sanatın insanla birlikte doğuşundan bu yana geçirdiği merhaleler göz önüne alınarak, vurmalı çalgılar, nefesli çalgılar ve telli çalgılar sırası içinde incelenmektedir 'Ritm sazlar'da denen vurmalılar, kendi aralarında ayrıca: tahtalar, zilliler ve derililer olarak üçe ayrılmakta: nefesli ve telli çalgılar -ritm çalgılarına paralel- 'melodi çalgıları' adını almakta, nefesliler 'dilli' ve 'dilsiz', telliler de 'mızraplı' ve 'yaylı' alt başlıklarına göre sınıflandırılmaktadır Bir başka tasnif şekli de çalgıları yine vurmalı-nefesli-telli düzeni içinde bu defa kullanılış alanlarına (fonksiyonlarına) göre gruplamaktır: Askeri Müzik çalgıları, Dînî Müzik çalgıları, Halk Müziği çalgıları, Klâsik Müzik çalgıları ve Eğlence Müziği çalgıları Biz burada Osmanlı mûsikîsinin çeşitli türlerinde kullanılan çalgıları, kullanılma alanlarını birleştirerek, vurmalı-nefesli-telli (mızraplı-yaylı) sırasına göre toplu olarak sınıflandıracağız A Vurmalı Sazlar 1) Tahtalar Çevgân (Askeri Müzik) Kaşık (Halk Oyunları) Çalpara veya Çengi Çubuğu (Köçekçe ve Tavşanca'larda) 2) Zilliler Zil (Halile) (Tekke Müziği) Mehter Zili (Askeri Müzik) Hitit Sistrumu (Askeri Müzik) Zilli Maşa (Halk oyunları) Parmak Zili (Eski ve yeni Raks Müziği) 3) Derililer Kös Askeri Müzik Davul Askeri ve Halk Müziği Nakkare Askeri Müzik Kudüm Tasavvuf ve Klâsik Müzik Dâire Klâsik Müzik Def Fasıl Müziği Bendir Tasavvuf Müziği Nevbe Tasavvuf Müziği Darbuka Oyun havaları 4) Fırınlanmışlar Cam Bardaklar Oyun Müziği Kâseler Oyun Müziği Fincanlar Oyun Müziği BNefesli Sazlar 1) Dilliler Zurna Askeri ve Halk Müziği Mey Halk Müziği Kaval Halk Müziği Tulum Halk Müziği Sipsi Halk Müziği Çifte Halk Müziği Arğul Halk Müziği Düdük Halk Müziği 2) Dilsizler Nefir Askeri Müzik Kaval Halk Müziği Ney Klâsik ve Tasavvuf Müziği Girift Klâsik Müzik Miskal Klâsik Müzik Pîşe Klâsik Müzik Mû Klâsik Müzik Kara kamış Klâsik Müzik Komuz Oyun Müziği Garmon Mızıka ve Oyun Müziği Hokkabaz Borusu Eğlence Müziği Mizmar Klâsik Müzik C Telli Sazlar 1) Yaylılar Iklığ Halk Müziği Sînekeman Klâsik Müzik Keman Klâsik Müzik Rebab Tasavvuf Müziği Klâsik Kemençe Klâsik Müzik Karadeniz Kemençesi Halk Müziği Ağaç Kemane Halk Müziği Yaylı Tanbur Klâsik Müzik Kabak Kemane Halk Müziği 2)Mızraplılar Kopuz Askeri ve Halk Müziği Kolca Kopuz Halk Müziği Lâvta Oyun Müziği Çeng ( Mugni) Klâsik Müzik Tanbur Klâsik Müzik Ud Klâsik ve halk Müziği Kanun Klâsik ve halk Müziği Santur Klâsik Müzik Saz Ailesi Cura Halk Müziği Cura-Bağlama Halk Müziği Bağlama Halk Müziği Tanbura Halk Müziği Dîvan (Meydan) sazı Halk Müziği Tar Ailesi Dombra Halk Müziği Dotar Halk Müziği Setar Halk Müziği Asya Türkleri Müziği Çalgıları Balaban (MEY) Halk Müziği Gubuz Halk Müziği Koray Halk Müziği Sıbızgı Halk Müziği Mazhar Halk Müziği Gıçek Halk Müziği Kılkopuz Halk Müziği Rubab Halk Müziği Nay Halk Müziği Kemença Halk Müziği