|
Prof. Dr. Sinsi
|
Osmanlı Çarşıları- Osmanlı' Zamanında Çarşılar -Osmanlı'da Bedestenler-Osmanlı Pazar
Osmanlı Pazarları -Osmanlı'da Çarşılar Osmanlı Çarşıları- Osmanlı' Zamanında Çarşılar Anadolu Çarşıları Osmanlı Çarşıları
Hanlarda ana kapıdan girince, üst katlara çıkmak için sağlı sollu 20-30 basamaklı merdivenler vardır Hanların üst katlarının önleri revak, arkaları mağazadır, ön revakların üstü kubbe, mağazaların üstü tonozdur Her mağaza bir odalı, yalnız köşe mağazalar 2-3 odalıdır Alt kısımlardaki mağazalar da, aynı şekilde önleri revak olarak yapılanmıştır Mağazaların altında mahzenler vardır Bu mahzenlerde dövme demir sandıklarda çok kıymetli ’lar saklanırdı Evliya Çelebi, hanların yanında veya hanlarla bağlantılı
“develik” veya “ahırlar”dan bahseder ki, bunlar kervanların taşıyıcıları olan hayvanların kaldığı yerlerdir Bursa Koza Han’daki “İç Koza Han” denilen yapı tipik bir develik veya ahırdır Üst katları depo veya insanların konakladığı yer olarak kullanılmıştır Üst katlardaki odalarda ocaklıklar bulunur Kubbelerin yanından bacalar çıkar Avluların ortasında da çoğu kez bir şadırvan ve üst tarafta mescit bulunur
Alfabetik sıraya göre, Amasya (1483), Ankara (1471), Bayburt, Beyşehir, Bergama, Ereğli (Konya), Erzurum, Filibe (Plovdiv- Bulgaristan), Gelibolu (1454), Isparta (1562), İştip (Yugoslavya), Kahramanmaraş, Kastamonu (1474), Konya (1539), Lefkoşa, Manisa, Mardin (1480), Merzifon, Makedonya, Saraybosna (1551), Selanik (1481 -1512), Serez (1419), Sofya (1481-1512), Şam (1752), Şumnu (Kolarovgrad-Bulgaristan), Tekirdağ (1500), Tire (1480), Tokat, Trabzon (1516), Urfa (1568), Üsküp (1418), VezirköGoogle Page Rankingü (1670), Yanbolu (1492-Bulgaristan), Yenişehir (Larissa-Yunanistan 1510) ve Zile (1494) bedestenleri zamanımıza kadar ayakta kalmayı başarmışlardır
Ayrıca günümüzde en çok bilinen ve hâlen kullanılmakta olan bedestenler, İstanbul Kapalıçarşı’daki Bedesten-i Şâhâne (Fatih Sultan Mehmet) ile Yeni Bedesten, Galata Bedesteni, Bursa’da Kapalıçarşı’nın merkezi konumundaki Yıldırım Beyazıt Bedesteni’dir (1398) Bursa’da Emir Han, Koza Han, Fidan Hanı gibi sekiz han daha Kapalıçarşı’yla bağlantılıdır Edirne’deki Çelebi Mehmet Bedesteni’nin (1418) Edirne Kapalıçarşısı’nı oluşturması gibi, Kayseri’deki bedesten de (1497) Kayseri Kapalıçarşısı’nın merkezi ve parçasıdır Saraybosna’daki “Burusa Bedesteni” de kendi çarşısının bir parçasıdır
Bedestenlerin çalışma prensipleri
Osmanlı’da bedesten -günümüzde ticaret merkezleri ve borsaların, ayrıca sanayi bölgeleri ve kooperatiflerin kanunlarla teşkil edilmesi gibi- ancak padişah fermanı veya vezir hükmüyle kurulabiliyordu Bir beldede bedesten kurulmasıyla, orası kale içi güvenliğiyle ticaret yapmak isteyen bilhassa zengin tüccarları çekecek bir ticaret merkezi durumuna gelmekteydi Halil İnalcık: “Kural olarak bedestenli şehir, uluslar arası bir ticaret merkezidir” tespitinde bulunmaktadır Nitekim Osmanlı’nın bedestenli şehirleri, yüzyıllar boyu Hindistan, İran ve Avrupa’dan gelen binlerce tüccarın tanışma, konaklama ve alışveriş yaptığı yerler olmuştur İstanbul Bedesteni ve onu çevreleyen çarşı da, Fatih Sultan Mehmet’in fermanıyla, fethin hemen akabinde, Anadolu-Rumeli ticaret yolu üzerinde bulunan şehir için emniyetli ve büyük hacimli bir ticarî aktivitenin sağlanması gâyesiyle kurulmuştur
Bedesten ve hanların kira gelirleri, küçük nispette yaptıranın şahsî kazancına ilâve edilse de, daha ziyade cami, medrese ve imarethanelerin hayır işleri için kullanılırdı Edirne’de Çelebi Mehmet’in 1418’de yaptırdığı bedesten, Eski Cami’ye; Fatih Sultan Mehmet’in kurdurduğu bedesten ve kapalıçarşı, camiye çevirdiği Ayasofya’ya; II Beyazıt’ın Bursa’da yaptırdığı Koza Han ve Pirinç Han ise İstanbul’daki bazı cami ve imaretlere gelir getirmek gâyesiyle vakfedilmişti
Osmanlılar, ticarî hayatı diğer alanlardan bağımsız düşünmemiştir Bu dengenin sağlanmasında Medine döneminden başlayarak, çeşitli asırlarda ve çeşitli İslâm coğrafyalarında uygulanan tecrübe ve birikimlerden faydalanılmıştır
Osmanlı’da tüccarlar, gezgin (seffar) veya yerleşik olarak iki grup idi Bedestenler yerleşik tüccarların işyerlerinin bulunduğu yerlerdi Ayrıca buralar malların fiyatlarının ayarlandığı borsa, hatta vergilerinin alındığı vergi dairesi görevi de görürdü Fiyat belirleyen, vergileri tahsil eden resmî görevliler burada bulunurlardı Böylece malların değerlerinin kontrol dışı artmasına, yani karaborsaya izin verilmezdi
Bedestenler, çarşı veya kapalıçarşıların çekirdeğini oluştururdu Bu çarşılar, bugünkü hipermarket veya plazalar gibi, hemen her malın bulunabileceği alışveriş merkezleri olma fonksiyonu görüyordu Bazı bedestenler, belli-başlı ticarî kolların, yani kuyumcuların, ipekçilerin, halıcıların, kumaşçıların, baharatçıların, aktarların ve kitapçıların merkeziydi Çevrelerinde ise, hem günlük ihtiyaçların görüldüğü meyve, sebze, tahıl, un, tuz gibi gıda maddelerinin, hem odun-kömür gibi yakacak maddelerinin ticareti yapılıyordu Diğer yandan hammadde ihtiyacının karşılandığı tabakhaneler, boyahaneler, yağhanelerin yanısıra aşçılık, terzilik, çömlekçilik, iğnecilik ve yemcilik gibi çeşitli yan iş kolları da ortaya çıkıyordu
Bu çarşılar, insanların ayrıca diğer ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri şadırvan, mescit, kıraathane, çayhane, berber, han ve hamam gibi yerleri de bünyelerinde bulundururlardı
Bedestenlerin önde gelen dört fonksiyonu vardı:
1- Malların fiyatlarının belirlendiği yer olması (Borsa);
2- Vergilendirilmenin yapılması ve verginin tahsil edilmesi (Vergi Dairesi);
3- Kamuya ve özel şahıslara ait değerli malların, bilhassa kumaşların, altın-elmas gibi mücevherlerin ve kıymetli vesikaların devlet teminatı altında, emniyet içinde depolanması ve satışa sunulması;
4- Yerleşik tâcirlerin ticarî faaliyetlerini yürüttüğü ve sınır ötesi ticaret için kervanların hazırlandığı yer olması
Bedestende özel bir emniyet bölüğü ve bir de emanetçi bulunurdu Kayıp mallar emanetçide belli bir müddet saklanır, arayan olmadığı takdirde Beytü’l-mal’e aktarılırdı Emanet sınıfındaki mallardan biri de yetim malıdır (yetimlerin mal üzerinde tasarrufta bulunabileceği rüşd çağına kadar bekletilen şahsî mal varlıkları) Kısacası, bedesten pek çok bakımdan günümüz ticaret borsalarının (pamuk, üzüm gibi) fonksiyonunu yerine getirmekteydi
Bedesten bazı yerlerde, kıymetli kumaş ticaretiyle iştigal eden tüccarların karargâhıydı Bedesten tâcirlerinin elinde, imtiyazlarını teminat altına alan bir sultan fermanı, bir de kadı hükmü bulunmaktaydı Sürekli vergi veren ve kayıt altında ticarî faaliyette bulunan tâcirler için, bedesten dışında yapılan kaçak ve kayıt dışı ticaret, haksız rekabet demekti Meselâ 1609 yılında bedestende ticareti yapılan bazı malların (ıtriyat, güzel koku) Galata’da attarlarda (parfümeri) satıldığını haber alan bedesten tâcirleri, hemen sultana şikâyette bulunmuşlardı Kayıtlı ekonominin unsurlarından olan bezzazların hâkimiyeti ise, 16 yüzyıl ortalarına kadar sürmüş, o tarihte devlet, aksine ferman çıkmadıkça, bedesten dışında da bez (kumaş) satışı yapılabileceğine karar vermiştir
Osmanlı ticaret hayatında önemli bir yeri olan bedestenleri, günümüz ticaret merkezleriyle mukayeseli bir analize tâbi tutmak, sadece tarihî inceleme açısından değil, ticarî ve sosyal hayat açısından da faydalı olacaktır Bir yandan, ticarî faaliyetlerin kayıt altına alınması ve sürekli kontrole tâbi tutulması, kuralların belli olması ve prensiplerin hakkaniyet esası üzerine oturması gibi hususlardan, diğer yandan da kişinin ehil hâle gelmeden belli meslekleri icra etme izni alamaması gibi düstûrlardan alınacak dersler olacaktır
|