Manisa Sardes (Sard)

MANİSA Sardes (Sard) Resimleri ve Tarihi


uzakta olup, İzmir-Ankara karayolunun ortasından geçer

MÖVIIyüzyıldan itibaren ismini Zeus’un oğlundan alan Attalos Çayı Sardes’e altın kırıntıları taşımış, bu MSIyüzyıla kadar sürmüştür Lydialılar bu altını değerlendirmişler, çeşitli eşyaların yanı sıra ilk altın parayı bastırmışlardırBöylece de Kral Alyattes MÖ600’de ilk altın sikkeyi bastırmıştır Onun ardından da Kral Kezius (MÖ560-547) saf altından sikke bastırarak Sardes’in Antik çağda, bu konuda önderliğini sürdürmüştür

Herodotos, Lydia’da üç ayrı kral ailesinin peşpeşe yaşadığını ileri sürmüştür Bunlar Atyatlar, heraklidler (Tylonidler) ve Mermadlardır MÖ2000’in ilk yarısında yaşadıkları ileri sürülen Atyatlar ile ilgili bilgi çok sınırlıdır Ayrıca bu sülalenin Lydia’da yaşayıp yaşamadıkları da tartışmalıdır
Sardes kazıları yöredeki ilk yerleşmenin Tunç çağı (MÖ3000-1200) sonlarında başladığı ve küçük bir köy özelliği taşıdığını göstermiştir Tunç çağının sonlarına doğru burada yaşayanlar yakarak gömmüşler, ağaç dallarından, kamışlardan ve balçıktan yapılmış yarım daire planlı evlerde yaşamışlardır Bundan sonra Yunanistan ile kültürel bağlar kurduklarını da Sardes’in alt tabakalarındaki Geç Hellas, Miken keramiklerinden anlaşılmıştır MÖ1200-900 yıllarına tarihlendirilen Sardes’in boyalı, geometrik üsluptaki keramikleri üzerindeki bu etki çok açıkça kendisini göstermiştir

MÖ900’lerde boyalı geometrik üslubu uyguladıkları gibi, onlara kırmızı üzerine siyah bezemeyi de katmışlar, bu durum Lidia’da Demirçağın arkeoloji yönünden en önemli olayı olmuştur

Sardes, Tunç çağının sonlarına doğru Batı Anadolu ve Akdeniz kentlerinde olduğu gibi bir saldırıya uğrayarak yakılıp yıkılmıştır MÖ1200 yıllarında Anadolu’ya kadar uzanan Tharak göçünün bu yıkımda payı olduğu düşünülürse de, başka bir iddiaya göre Hitit Kralı IVTuthaliye’nin bunda payı olmuşturAncak bu yıkımda her iki topluluğun etkin olduğunu gösteren kanıt bulunmamaktadır Ancak bu yıkımdan sonra Lydia’nın başına geçen Heraklid (Tylonid) ailesinin Thrak kökenli olduğu tarihte belgelidir
Manisa yakınındaki Spylos Dağında, Kemalpaşa yakınındaki Karabel kaya kabartmaları da Hititlerin bu yöreye geldiklerini göstermektedir Sardes’te yaşayan Asias isimli bir topluluğun Hititlere meydan okuduğu, bu yüzden IVTuthaliya’nın buraları yakıp yıktığı da akla uygun gelmektedir
Heredot, MÖ1185’deki Thrak göçünden hemen sonra, Demirçağın başlarında hüküm süren Heraklidlerin aralıksız 505 yıl burada yaşadıklarını belirtmiştir MÖVyüzyıl Lydia tarihçisi Xanthos’un bilgilerini yansıtan MSIyüzyılda yaşamış olan Damascus’lu Nicolaos’un yazdıkları ise efsane olarak kalmıştır Heraklidlerin MÖ1185-680 yıllarında egemen oldukları, Kral Gyges’den itibaren Sardeis’e bu ismin verildiğini de Onlardan öğrenmekteyiz

MÖVIyüzyılda Sardeis Batı Anadolu’nun sanat ve kültür merkezi konumundaydı Bunu Lydia’nın doğal zenginlikleri, özellikle altın madenleri de pekiştiriyordu
Kroisos’un krallığının ilk yılları barış ve diğer ülkelerle uyum içerisinde geçmiş ancak, yüzyılın ortalarına doğru doğuda Pers tehlikesi baş göstermiştir Bunun üzerine Kroisos MÖ547’de Kappadokia bölgesine sefere çıkmıştır Kızılırmağı geçtikten sonra Perslerle karşılaşmıştır Savaş Sardeis’e yakın bir yerde Persler’e yenilmiş ve Sardeis askeri ile halkı akropole çekilmiştir
Sardeis’in Pers hükümdarı Kyros’un eline geçmesiyle MÖ547’de Pers egemenliğini tanımak zorunda kalmıştır

Akropol

Teraslar halinde yükselen tepede Arkaik döneme ait kalıntılara rastlanmıştır Burayı çepeçevre saran surlar Lydialılar tarafından yapılmıştır
MÖV-VIIyüzyıla tarihlenen bu surlar arasında MÖ223-187 yıllarında, IIIAntiochos’un yaptırdığı tahkimat parçaları ile Perslerin bir başka savunma kalıntıları ile de karşılaşılmıştır Ancak tepenin güneyinde Bizans’lıların yapmış oldukları duvarların büyük bir bölümü görülmektedirBunlar Lydia, Yunan ve Roma dönemine ait kalıntıların yardımıyla yapılmışlardır Nitekim tepenin orta terasında yapılan kazılarda MSV-VII Yüzyıllara, Bizans dönemine tarihlendirilen evler ortaya çıkmıştır
Tepenin altındaki küçük çukurların içerisindeki Lydia ve Yunan kap kacağı ise kalenin MÖVIIyüzyıldaki varlığını kanıtlamaktadır

Gymnasium


Sardeis Gymnasium’unun yapımına MSIIyüzyılda Severius Simplicinius’un emri ile başlanmış, ikiyüz yılı aşkın çalışmadan sonra MSIVyüzyılda tamamlanmıştır Yapının bulunduğu yerde Geç Helenistik dönemde yapılmış bazı yapılar, Roma döneminde de bir nekropol bulunuyordu MS17’de büyük bir deprem tüm bu yapıları yıkmıştır
Gymnasium üç ayrı bölümden oluşmuştur İlk bölümde; üstü örtülü olan bölüm, 8x12 ölçülerindeki hamam, ikici bölümde; hamam kısmına açılan, törenlerin yapıldığı mermer avlu Ayrıca bu avlu 15x33 boyutlarındaki iki katlı sütun sıraları ile görkemli hale getirilmiş, büyük bir portal de bunu tamamlamıştır
Üçüncü bölüm ise; Doğudaki 80 m2’lik bir alanı kapsayan Palaestra (antrenman alanı) ile kuzey ve güney duvarına bitişik, birbirlerine simetrik iki holden oluşmaktadır Özellikle buradaki sütunlar Erken Bizans üslubu başlıkları ile dikkat çekmektedir

SIIIyüzyıla ait bir sinagog daha çıkarılmıştır
Bu yapının ilk defa MS17 depreminde yıkılan Gymnasion’un bir bölümü olarak sonradan yapıldığı anlaşılmaktadır
Burada ele geçen İbranice bir yazıttan İmparator Licinius Valerianus’un ismi geçmektedir
Arkeoloji kazılarında ele geçen yazıttan, döşeme ve mimari parçaları da yapının MSIVyüzyılda kullanılmış olduğunu göstermektedir


Artemis Tapınağı

Bunun ardından MÖ330 yılına doğru asıl tapınak yapılmasına girişilmiş, ancak tamamlanamamıştır Helenistik dönemde Zeus ve Artemis’in isimleri kullanılmış, Roma döneminde ise tapınağın batı bölümü Artemis, doğu bölümü de Antoninus Pius’a (MS138-161) adanmıştır
Roma döneminde pseuda-dipteras plan düzeni uygulanan yapı, İon üslubundaydı Hıristiyanlık’tan sonra tahrip edilmiş, yapı taşları başka yapılarda kullanılmıştır Hıristiyan’ların egemen olduğu dönemde ise tapınağın güney-doğu köşesine doğal bir platform üzerine küçük bir kilise yapılmıştır
MS17’de Sardeis’i tamamıyle yıkan deprem, tapınağa da çok zarar vermiştir MSIIyüzyılın ortalarına doğru Antonius Pius ve karısı Faustina tapınağı onarmış, içerisine imparatorların dini törenlerinde kullanılmak üzere iki bölüm yapılmıştır Buraya normal bir insan boyunun dört katı heykeller konulmuştur
Bunlardan doğu yönündeki heykel İmparator Antonius Pius’u, batı yönündeki de eşi Faustina’yı temsil ediyordu Faustina heykelinin başı bugün British Museum’dadır


Buradan da tapınağın dinsel törenler dışında banka görevi yaptığı da öğrenilmektedir
Tapınak, Doğu Roma İmparatoru Büyük Konstantinius’un (324-337) Hıristiyanlığı kabul edişine kadar ve ondan bir süre sonra daha önemini korumuştur İmparator Julianus (361-363) tarafından yenilenmiş ancak, İmparator IIThedosius’un (404-450) çıkardığı paganlığa karşı yasalardan sonra tamamen terkedilmiştir

Tapınağın güney-doğu köşesindeki Küçük Bizans Kilisesi MSVyüzyılda yapılmıştır Yarım yuvarlak apsisli, tek nefli bir yapıya daha geç devirlerde bazı ekler yapılmıştır Bu arada Vyüzyılın sonu ile VIyüzyılın başında yapının uzunluğu boyunca bir bölüm eklenmiştir
Artemis Tapınağı ile kilise arasında mimari hiçbir bağlantı bulunmamaktadır VIIyüzyıldaki bir deprem her iki yapıyı da yıkmıştır
Amerikan Arkeoloji gurubunun 1910’da başlattığı kazılardan sonra tapınak tümüyle ortaya çıkarılmış, 1961’de de kilise onarılmıştır


Kilise, Hamam, Mahkeme Binası ve Evler

İmparator Justinianus (527-565) bu yapıyı kentin başlıca kilisesi olarak yaptırmıştır Günümüze çok harap gelebilen kilisenin yalnızca dört büyük desteği ayaktadır Ayrıca sart çayı’na paralel, yol bıyunca iki Bizans kilisesi kalıntısı bulunmaktadır IVyüzyıla tarihlenen bu yapıların yapım tarihleri bilinmemektedir Bununla birlikte laskarisler (1204-1282) dönemindeki bsilikanın üzerine kısmen kalıntıları görülebilen bugünkü kilise yapılmıştır
Kilisenin 300 m kuzey-batısındaki bağlar arasında da mahkeme binası olarak tanımlanan bir kalıntı bulunmaktadır Yan duvarlara ait bazı parçalar ile doğu ve batı yönündeki temel kalıntıları dikkati çekmektedir
Surlar dışında, kentin doğu ucunda, ana yolun yakınında bulunan hamamın MSIIyüzyıla ait olduğu sanılmaktadır Roma ve Bizans dönemlerinde de kullanılan yapı, yakınındaki çayın getirdiği birikintilerle neredeyse tamamen çamur içerisinde kalmıştır Bunun yanı sıra Vyüzyıla ait olduğu sanılan havuz kalıntıları görülen kırmızı tuğladan, bir başka hamam kalıntısı daha bulunmuştur
Sardes’e yeni yapılmış karayolunun güneyinde VIyüzyıla ait büyük bir ev kalıntısı ortaya çıkarılmıştır Kalıntılardan anlaşıldığına göre iki katlı, 30x25 m ölçüsündeki bu evin yıkıntıları arasında bazı dinsel eşyalarla da karşılaşılmıştır Bu kalıntının biraz ilerisinde alanda ise çanak-çömlek parçalarının bulunduğu geniş bir alan vardır Burasının MÖ700-200 yıllarına ait, önce Lydialıların sonra da Helenistik Sardeslilerin kullandıkları bir Pazar yeri olduğu düşünülmektedir

Mezarlar

Sart Çayı’na doğru eğimli arazi üzerinde MSIVVyüzyıllara ait bir mezar odası bulunmuştur Duvar freskleri Manisa Müzesi’ne götürülmüş olan anıtın bezemelerindeki tavus kuşları ile benzerleri Anadolu’da çok sık rastlanan bir geleneği işaret etmektedir
Bu mezar anıtın biraz ilerisinde de Piramit Mezarı diye isimlendirilen ve MÖVIIyüzyıla tarihlenen bir başka mezar anıtı ile de karşılaşılmıştır Bugün yalnızca temel kalıntıları ile bazı mimari parçaları sağlam kalmıştır Bu anıtların yanı sıra Sart Çayı’nın karşı kıyısındaki tepede de çok sayıda Lydia kaya mezarları bulunmaktadır

Bintepe

Bunlar Lydia kralları ile krallığa hizmet veren, devlet önde gelenlerinin mezarlarıdır
Bu tümülüslerden en önemlileri 1852 ve 1962 yıllarında araştırılmış olan Kral Alyattes ile Gyges’e ait oldukları ileri sürülen mezarlardır Oldukça iyi durumda olan ve içerisinde taştan mezar odaları olan tümülüsler, çok eski yıllarda soyulmuşlardır