4*4 Lük Şehir (44) | Kayısı Kenti Malatya | Tarihçesi Tanıtımı

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-04-2012

Kayısı Ve Malatya

Tarihi kaynaklara göre Türkistan, Orta Asya ve Batı Çin'i içerisine alan çok geniş bir bölgenin kayısının ana vatanı olduğu sanılmaktadır

Günümüzden 5000 yıl gibi çok uzun bir zaman önce kayısı bu bölgede bilinmekte ve tarımı yapılmaktaydı

Büyük İskender'in seferleri sırasında kayısı M

Ö

IV'yy'da Anadolu'ya getirilmiş yetişmesi için uygun iklim ve toprakları Anadolu'da bulunduğundan Anadolu kayısının ikinci vatanı olmuştur

M

Ö

I

Yy'da Roma ve Pers savaşları sırasında Ermeni tüccarlar tarafından önce İtalya'ya sonra da Yunanistan'a götürülmüştür

İtalya ve Yunanistan'dan diğer Avrupa ülkelerine geçişi uzun yıllar almış 13

Yy'da İspanya ve İngiltere, 17

Yy'da da Fransa ve Amerika'ya da götürülmüştür

Kayısı, coğrafik olarak dünyanın hemen hemen her yerine dağılmış olsa da daha çok Akdeniz'e yakın olan ülkelerde Avrupa, Orta Asya, Amerika ve Afrika kıtalarına yayılmış ve burada yetişme alanları bulmuştur

Dünya yaş kayısı üretiminde Türkiye birinci sıradadır

Türkiye'yi İspanya, İtalya, birleşik devletler topluluğu, İran Fransa, Yunanistan ve ABD izlemektedir

Bu birinci grup ülkelerin yaş kayısı üretimleri 100 bin tonun üzerindedir

Birinci gruba Fas, Pakistan, Suriye, Çin, Güney Afrika, Macaristan, eski Yugoslavya, Romanya, Avustralya, takip etmektedir

Dünya yaş kayısı üretiminin yaklaşık % 10-15'inin yapıldığı Türkiye'de 6 kayısı bölgesi bulunmaktadır

Bu bölgeler;

Malatya, Elazığ, Erzincan bölgesi
Kars, Iğdır bölgesi
Akdeniz (Mersin, Mut, Antakya) bölgesi
Marmara Bölgesi
Ege Bölgesi
İç Anadolu Bölgesi

Bu bölgeler içerisinde Malatya, Elazığ, Erzincan bölgesi dışındaki bölgelerin üretimleri sofralık tüketime yöneliktir

Birinci bölgedeki kayısıların çoğunluğu kurutulmakta ve bu bölge dünya kuru kayısı üretiminin yaklaşık % 85-90'ını karşılamaktadır

Kayısı, derin, iyi geçirgen, iyi havalanan, sıcak ve besin maddelerince zengin, kumlu, tınlı, humuslu toprakları seven bir meyvedir

Ağaçlar kuvvetli, büyük, yayvan taç teşkil eder

8-10 metreye kadar boylanabilir

Kışı soğuk, yazı sıcak iklimlerin meyvesidir

Yaz aylarında nem oranının düşük olması meyvelerin kalitesi için önemlidir

Kayısılar taze, kurutulmuş veya meyve suyu olarak bütün yıl boyunca tüketilebilen meyvelerdendir

Kayısı yetiştiriciliği uzun vadeli ve pahalı bir yatırımdır

Bu sebeple bahçe kurarken çok iyi planlama yapılmalıdır

Yapılacak hata, toprak, para ve emek israfıdır

Bu nedenle, bahçeler kurulmadan önce Tarım Kuruluşlarıyla sıkı işbirliği yapılarak, çalışmalara başlanılmalıdır

Bahçe Yerinin Seçimi:

İlkbaharın geç donlarından etkilendiği için ova ve çukur yerlerden ziyade yamaç ve sırtlar tercih edilmelidir
Güney, güneydoğu ve güneybatı yönlerine dikilmelidir
Irmak kenarlarından, soğuk havaların toplandığı veya sis çöken çukur yerlerden kaçınılmalıdır
Kayısı, ağır ve çok nemli killi topraklar hariç olmak üzere derin, geçirgen, iyi havalanan, sıcak ve besin maddelerince zengin, ince dokulu, tınlı veya tınlı-kireçli, humuslu topraklarda en iyi şekilde yetişir

Dikime Hazırlık

Kayısı bahçesi tesis edilecek arazi ilkbaharda krizma edilerek veya derince birkaç kez alt üst etmek suretiyle işlenir, toprak sonbahara kadar dinlenmeye bırakılır

İmkanlar elverirse arazi tesviye edilmelidir

Yamaç araziler, arazinin meyil durumuna göre teraslama yapıldıktan sonra bahçe tesisi yapılmalıdır

Ağır topraklarda dönüme 2-3 ton kadar çiftlik gübresi serpilip sürümle toprağa karıştırılmalıdır

Dikim Şekilleri

Bahçe tesis edilecek yerin şekli, arazinin meyili, ara ziraatı yapılıp yapılmayacağı gibi durumlar göz önüne alınarak dikim şekillerinden biri tatbik edilir

Ayrıca, toprağın verimlilik derecesi, sulama imkanları ve dikilecek kayısı çeşidine göre aralık verilir

Kare Şeklinde Dikim

En çok kullanılan dikim şeklidir

Bu usulde dikilen ağaçların sıralar arası ve sıra üzeri mesafeler birbirine eşittir

Bu mesafeler 10x10 veya 12x12 metre olarak uygulanmalıdır

Uygulamada ilk sıra, tarla kenarından itibaren bir aralık boyunun yarısı kadar içeriden işaretlenir

Bir aralık boyu 10 m

bırakılacaksa tarla kenarından 5 m

içeriden ilk işaretleme yeri tespit edilir

Dikdörtgen Şeklinde Dikim

Bu şekilde dikim ara ziraatı yapılmak istenildiğinde tercih edilir

Dikdörtgen şeklinde tesis edilen bahçelerde sıralar arasındaki mesafeler, sıra üzeri mesafelerden daha fazladır

Bu mesafeler toprağın yapısına göre değişmekle beraber ortalama sıra arası 12 m

sıra üzeri 10 m

olarak tesis edilir

Üçgen Şeklinde Dikim

Üçgen şeklindeki dikim, meyilli ve yamaç araziler için uygundur

Bu usulde bahçe tesis etmek için fidanlar eşkenar üçgenin köşelerine dikilir

Köşeler arasındaki mesafe 8 veya 10 m

olmalıdır

Fidan Seçimi

Tercih edilen çeşit ismine doğru olmalıdır
Sertifikalı fidanlar dikilmelidir Bu, ağacın hastalıksız olması için gereklidir
Fidanlar bir yaşında olmalıdır
Gövde pişkin ve düzgün, gözler iyi teşekkül etmiş olmalıdır
Aşı yeri kapanmış, kökleri bol saçak köklü olmalı ve bu saçak kökler dağılmış bulunmalıdır
Gövde ve kökler yaralı, bereli olmamalıdır
Hastalık ve zararlılardan arındırılmış olmalıdır

Dikim Zamanı

Kış soğuklarının fazla olmadığı yerlerde sonbahar dikimi yapılmalıdır

Çünkü;

Toprak ve iklim dikime daha uygundur
Kış yağışlarından istifade edip, tutma oranı yüksektir
Erken gelişme sağlanır

Mevsim uygun değil, soğuklar fazla ise ilkbahar dikimi yapılmalıdır

Fidanın Dikilmesi

Fidan dikilecek çukurlar, sonbaharda yağışlardan önce açılmalı ve havalanması sağlanmalıdır

Çukurlar 60 cm genişliğinde ve 60 cm derinliğinde olmalıdır

Çukurlar açılmadan önce toprak işlenir Toprak hazırlığı bittikten sonra dikim şekline göre işaretlenir ve işaret yerlerine çakılan kazıkların yerlerinde kalmasına dikkat edilir

Dikilecek fidanların çukurları açılırken üstten çıkan toprak bir tarafa, alttan çıkan başka bir tarafa yığılarak birbirine karışmaması sağlanır

Dikim yapılmadan önce fidanlara mutlaka dikim budaması yapılmalıdır

Dikim budaması, kök ve sürgün budaması şeklinde uygulanır

Kök budamasında köklerdeki yara yerleri beyaz ve sağlam dokular meydana çıkıncaya kadar kesilir Çürük, kırık, bereli yerler ayıklanır Bir biri üzerine binmiş kökler temizlenir

-Sürgün budamasında gövde üzerindeki yan dalların tümü dipten kesilir Fidanın durumuna göre de 80-120 cm den çoban sopası gibi meyilli olarak kesilir

Dikim için ilk olarak fidanın dikileceği yerin 15 cm kadar uzağına ve çukurun işlenmemiş olan toprak kısmına sonradan fidana destek olacak bir herek dikilir

Dikim esnasında dikim tahtası kullanılmalıdır

Herek dikildikten sonra çukurun dibine (çukurun üst yüzünden alınmış toprağa 1/3 oranında yanmış çiftlik gübresi karıştırılarak hazırlanan) harçla bir tümsek yapılır Fidan bu tümsek üzerine yerleştirilir Üzerine çukurun üst kısmına ait olan gübreli toprak konur Toprak iyice kökler arasına sıkıştırılır Çukurun dibinden çıkan diğer toprakla da çukur tamamıyla doldurulur ve bu esnada ayakla hafifçe bastırılır Dikim tahtası kaldırılıp, fidanın etrafında bir sulama çanağı teşkil edilir Dikimden hemen sonra bolca can suyu verilir Çanağın üzerine taze gübre serilerek toprakla kapatılır ve bu suretle kuruması önlenmiş olur

Dikimde dikkat edilecek en önemli husus;
Aşı yerinin toprak hizasından 2-3 parmak yukarıda bulunacak şekilde dikim yapılmasıdır

Malatya'da Yetiştirilen Kayısı Çeşitleri

Malatya'da üretilen kayısı çeşitlerinin başında Hacıhaliloğlu çeşidi gelir

Malatya'da üretilen kayısının % 90'ına yakını bu çeşitten yapılmaktadır

Son yıllarda Kabaaşı, Soğancı çeşitlerinin de yaygınlaştığı görülmektedir

Ayrıca Hasanbey, Çöloğlu, Çataloğlu, Şekerpare, Yeğen, Hacıkız, Paşamişmişi ve Turfanda diğer önemli Malatya kayısılarındandır

Bu çeşitlerden Hacıhaliloğlu, Kabaaşı, Soğancı ve Çataloğlu kurutmalığa elverişli, diğerleri ise sofralık çeşitlerdir

Kurutmalık çeşitleri diğerlerinden ayıran en önemli özellik, kuru madde oranlarının yüksek oluşudur

Bu çeşitlerde kurumadde oranı % 24-30 arasında değişmektedir

Diğerlerinde bu oran genellikle % 18-20'ye çıkmaktadır

Kurutmalık çeşitlerden Hacıhaliloğlu, Soğancı, Çataloğlu ve Kabaaşı orta irilikte meyve oluşturmaktadır

Kayısı çekirdeği kabuk ve içten meydana gelmiştir

Meyve ağırlığının % 12'sini oluşturur

Çekirdek içi bileşim olarak Glikozit, Amigdalin, Nişasta, Yağ ve benzeri maddelerden meydana gelmiştir

Acı çekirdek ilaç ve kozmetik sanayiinde; tatlı çekirdek ise gıda sanayiinde kullanılmaktadır

Çekirdek içi (tohum) alındıktan sonra, geriye kalan kabuk yakacak olarak kullanılmaktadır

08-04-2012	#10
Prof. Dr. Sinsi	*44 Lük Şehir (44) \| Kayısı Kenti Malatya \| Tarihçesi Tanıtımı** Kayısı Ve Malatya Tarihi kaynaklara göre Türkistan, Orta Asya ve Batı Çin'i içerisine alan çok geniş bir bölgenin kayısının ana vatanı olduğu sanılmaktadır Günümüzden 5000 yıl gibi çok uzun bir zaman önce kayısı bu bölgede bilinmekte ve tarımı yapılmaktaydı Büyük İskender'in seferleri sırasında kayısı MÖ IV'yy'da Anadolu'ya getirilmiş yetişmesi için uygun iklim ve toprakları Anadolu'da bulunduğundan Anadolu kayısının ikinci vatanı olmuştur MÖ I Yy'da Roma ve Pers savaşları sırasında Ermeni tüccarlar tarafından önce İtalya'ya sonra da Yunanistan'a götürülmüştür İtalya ve Yunanistan'dan diğer Avrupa ülkelerine geçişi uzun yıllar almış 13 Yy'da İspanya ve İngiltere, 17 Yy'da da Fransa ve Amerika'ya da götürülmüştür Kayısı, coğrafik olarak dünyanın hemen hemen her yerine dağılmış olsa da daha çok Akdeniz'e yakın olan ülkelerde Avrupa, Orta Asya, Amerika ve Afrika kıtalarına yayılmış ve burada yetişme alanları bulmuştur Dünya yaş kayısı üretiminde Türkiye birinci sıradadır Türkiye'yi İspanya, İtalya, birleşik devletler topluluğu, İran Fransa, Yunanistan ve ABD izlemektedir Bu birinci grup ülkelerin yaş kayısı üretimleri 100 bin tonun üzerindedir Birinci gruba Fas, Pakistan, Suriye, Çin, Güney Afrika, Macaristan, eski Yugoslavya, Romanya, Avustralya, takip etmektedir Dünya yaş kayısı üretiminin yaklaşık % 10-15'inin yapıldığı Türkiye'de 6 kayısı bölgesi bulunmaktadır Bu bölgeler; Malatya, Elazığ, Erzincan bölgesi Kars, Iğdır bölgesi Akdeniz (Mersin, Mut, Antakya) bölgesi Marmara Bölgesi Ege Bölgesi İç Anadolu Bölgesi Bu bölgeler içerisinde Malatya, Elazığ, Erzincan bölgesi dışındaki bölgelerin üretimleri sofralık tüketime yöneliktir Birinci bölgedeki kayısıların çoğunluğu kurutulmakta ve bu bölge dünya kuru kayısı üretiminin yaklaşık % 85-90'ını karşılamaktadır Kayısı, derin, iyi geçirgen, iyi havalanan, sıcak ve besin maddelerince zengin, kumlu, tınlı, humuslu toprakları seven bir meyvedir Ağaçlar kuvvetli, büyük, yayvan taç teşkil eder 8-10 metreye kadar boylanabilir Kışı soğuk, yazı sıcak iklimlerin meyvesidir Yaz aylarında nem oranının düşük olması meyvelerin kalitesi için önemlidir Kayısılar taze, kurutulmuş veya meyve suyu olarak bütün yıl boyunca tüketilebilen meyvelerdendir Kayısı yetiştiriciliği uzun vadeli ve pahalı bir yatırımdır Bu sebeple bahçe kurarken çok iyi planlama yapılmalıdır Yapılacak hata, toprak, para ve emek israfıdır Bu nedenle, bahçeler kurulmadan önce Tarım Kuruluşlarıyla sıkı işbirliği yapılarak, çalışmalara başlanılmalıdır Bahçe Yerinin Seçimi: İlkbaharın geç donlarından etkilendiği için ova ve çukur yerlerden ziyade yamaç ve sırtlar tercih edilmelidir Güney, güneydoğu ve güneybatı yönlerine dikilmelidir Irmak kenarlarından, soğuk havaların toplandığı veya sis çöken çukur yerlerden kaçınılmalıdır Kayısı, ağır ve çok nemli killi topraklar hariç olmak üzere derin, geçirgen, iyi havalanan, sıcak ve besin maddelerince zengin, ince dokulu, tınlı veya tınlı-kireçli, humuslu topraklarda en iyi şekilde yetişir Dikime Hazırlık Kayısı bahçesi tesis edilecek arazi ilkbaharda krizma edilerek veya derince birkaç kez alt üst etmek suretiyle işlenir, toprak sonbahara kadar dinlenmeye bırakılır İmkanlar elverirse arazi tesviye edilmelidir Yamaç araziler, arazinin meyil durumuna göre teraslama yapıldıktan sonra bahçe tesisi yapılmalıdır Ağır topraklarda dönüme 2-3 ton kadar çiftlik gübresi serpilip sürümle toprağa karıştırılmalıdır Dikim Şekilleri Bahçe tesis edilecek yerin şekli, arazinin meyili, ara ziraatı yapılıp yapılmayacağı gibi durumlar göz önüne alınarak dikim şekillerinden biri tatbik edilir Ayrıca, toprağın verimlilik derecesi, sulama imkanları ve dikilecek kayısı çeşidine göre aralık verilir Kare Şeklinde Dikim En çok kullanılan dikim şeklidir Bu usulde dikilen ağaçların sıralar arası ve sıra üzeri mesafeler birbirine eşittir Bu mesafeler 10x10 veya 12x12 metre olarak uygulanmalıdır Uygulamada ilk sıra, tarla kenarından itibaren bir aralık boyunun yarısı kadar içeriden işaretlenir Bir aralık boyu 10 m bırakılacaksa tarla kenarından 5 m içeriden ilk işaretleme yeri tespit edilir Dikdörtgen Şeklinde Dikim Bu şekilde dikim ara ziraatı yapılmak istenildiğinde tercih edilir Dikdörtgen şeklinde tesis edilen bahçelerde sıralar arasındaki mesafeler, sıra üzeri mesafelerden daha fazladır Bu mesafeler toprağın yapısına göre değişmekle beraber ortalama sıra arası 12 m sıra üzeri 10 m olarak tesis edilir Üçgen Şeklinde Dikim Üçgen şeklindeki dikim, meyilli ve yamaç araziler için uygundur Bu usulde bahçe tesis etmek için fidanlar eşkenar üçgenin köşelerine dikilir Köşeler arasındaki mesafe 8 veya 10 m olmalıdır Fidan Seçimi Tercih edilen çeşit ismine doğru olmalıdır Sertifikalı fidanlar dikilmelidir Bu, ağacın hastalıksız olması için gereklidir Fidanlar bir yaşında olmalıdır Gövde pişkin ve düzgün, gözler iyi teşekkül etmiş olmalıdır Aşı yeri kapanmış, kökleri bol saçak köklü olmalı ve bu saçak kökler dağılmış bulunmalıdır Gövde ve kökler yaralı, bereli olmamalıdır Hastalık ve zararlılardan arındırılmış olmalıdır Dikim Zamanı Kış soğuklarının fazla olmadığı yerlerde sonbahar dikimi yapılmalıdır Çünkü; Toprak ve iklim dikime daha uygundur Kış yağışlarından istifade edip, tutma oranı yüksektir Erken gelişme sağlanır Mevsim uygun değil, soğuklar fazla ise ilkbahar dikimi yapılmalıdır Fidanın Dikilmesi Fidan dikilecek çukurlar, sonbaharda yağışlardan önce açılmalı ve havalanması sağlanmalıdır Çukurlar 60 cm genişliğinde ve 60 cm derinliğinde olmalıdır Çukurlar açılmadan önce toprak işlenir Toprak hazırlığı bittikten sonra dikim şekline göre işaretlenir ve işaret yerlerine çakılan kazıkların yerlerinde kalmasına dikkat edilir Dikilecek fidanların çukurları açılırken üstten çıkan toprak bir tarafa, alttan çıkan başka bir tarafa yığılarak birbirine karışmaması sağlanır Dikim yapılmadan önce fidanlara mutlaka dikim budaması yapılmalıdır Dikim budaması, kök ve sürgün budaması şeklinde uygulanır Kök budamasında köklerdeki yara yerleri beyaz ve sağlam dokular meydana çıkıncaya kadar kesilir Çürük, kırık, bereli yerler ayıklanır Bir biri üzerine binmiş kökler temizlenir -Sürgün budamasında gövde üzerindeki yan dalların tümü dipten kesilir Fidanın durumuna göre de 80-120 cm den çoban sopası gibi meyilli olarak kesilir Dikim için ilk olarak fidanın dikileceği yerin 15 cm kadar uzağına ve çukurun işlenmemiş olan toprak kısmına sonradan fidana destek olacak bir herek dikilir Dikim esnasında dikim tahtası kullanılmalıdır Herek dikildikten sonra çukurun dibine (çukurun üst yüzünden alınmış toprağa 1/3 oranında yanmış çiftlik gübresi karıştırılarak hazırlanan) harçla bir tümsek yapılır Fidan bu tümsek üzerine yerleştirilir Üzerine çukurun üst kısmına ait olan gübreli toprak konur Toprak iyice kökler arasına sıkıştırılır Çukurun dibinden çıkan diğer toprakla da çukur tamamıyla doldurulur ve bu esnada ayakla hafifçe bastırılır Dikim tahtası kaldırılıp, fidanın etrafında bir sulama çanağı teşkil edilir Dikimden hemen sonra bolca can suyu verilir Çanağın üzerine taze gübre serilerek toprakla kapatılır ve bu suretle kuruması önlenmiş olur Dikimde dikkat edilecek en önemli husus; Aşı yerinin toprak hizasından 2-3 parmak yukarıda bulunacak şekilde dikim yapılmasıdır Malatya'da Yetiştirilen Kayısı Çeşitleri Malatya'da üretilen kayısı çeşitlerinin başında Hacıhaliloğlu çeşidi gelir Malatya'da üretilen kayısının % 90'ına yakını bu çeşitten yapılmaktadır Son yıllarda Kabaaşı, Soğancı çeşitlerinin de yaygınlaştığı görülmektedir Ayrıca Hasanbey, Çöloğlu, Çataloğlu, Şekerpare, Yeğen, Hacıkız, Paşamişmişi ve Turfanda diğer önemli Malatya kayısılarındandır Bu çeşitlerden Hacıhaliloğlu, Kabaaşı, Soğancı ve Çataloğlu kurutmalığa elverişli, diğerleri ise sofralık çeşitlerdir Kurutmalık çeşitleri diğerlerinden ayıran en önemli özellik, kuru madde oranlarının yüksek oluşudur Bu çeşitlerde kurumadde oranı % 24-30 arasında değişmektedir Diğerlerinde bu oran genellikle % 18-20'ye çıkmaktadır Kurutmalık çeşitlerden Hacıhaliloğlu, Soğancı, Çataloğlu ve Kabaaşı orta irilikte meyve oluşturmaktadır Kayısı çekirdeği kabuk ve içten meydana gelmiştir Meyve ağırlığının % 12'sini oluşturur Çekirdek içi bileşim olarak Glikozit, Amigdalin, Nişasta, Yağ ve benzeri maddelerden meydana gelmiştir Acı çekirdek ilaç ve kozmetik sanayiinde; tatlı çekirdek ise gıda sanayiinde kullanılmaktadır Çekirdek içi (tohum) alındıktan sonra, geriye kalan kabuk yakacak olarak kullanılmaktadır