Osmanlı Çarşıları | Geleneksel Meslek Örgütlenmeleri Ve Anadolu Çarşıları

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-03-2012

Lüleburgaz

Solullu Mehmet Paşa Külliyesi
Fotoğraf: G

Kızılkayak

Genellikle Osmanlı kentlerinin kalbinde yer alan çarşılara, Osmanlı ordusunun sefer yolları üstündeki menzil külliyelerinde de rastlıyoruz

Bunların en güzel örneklerinden biri Lüleburgaz’da bulunan Sokollu Mehmet Paşa’nın Mimar Sinan’a yaptırdığı, 16

yüzyıla tarihlenen Sokollu Mehmet Paşa Külliyesi’nin çarşısı… Bu büyük menzil külliyesi; cami medrese, kervansaray, imaret, hamam ve arastadan oluşuyor

Arastanın yapılış amacı birçok çarşı yapısının yapılma nedeniyle aynı: Bağlı olduğu külliyeye gelir getirmesi

Solullu Mehmet Paşa Külliyesi
Fotoğraf: G

Kızılkayak

Sokollu Mehmet Paşa Külliyesi’nin dini yapılarıyla ticari yapılarını büyük bir dua kubbesi ayırıyor

Lüleburgaz’daki dua kubbesi Osmanlı coğrafyasındaki benzerleri arasında en görkemli olanlarından biri… Arasta; cami ve kervansaray arasında, dua kubbesinin merkezde yer aldığı eksenin üzerindeki dükkânlardan oluşuyor

Osmanlı döneminde her sabah bu kubbenin altında esnaf toplanır, dua eder, ardından dükkânlar açılırdı

Kervansarayın ziyaretçileri de bu kubbe altında okunulan dualarla yolcu edilirdi

Zamanla arastanın dükkânlarının çoğu yıkıldı, kervansaray ise yol yapımı nedeniyle yok edildi

Arastanın ayakta kalan bölümünde hâlâ ticaret yapılıyor

Ancak dua kubbesi geleneği unutulmuş

Külliyenin günümüzde kullanılmayan çifte hamamının güney ve kuzey cephelerinde de bir sıra dükkân var

Günümüzde bu dükkânlarda köfteciler ve ciğerciler hizmet veriyor

Çanakkale

Çarşı Caddesi
Fotoğraf: G

Kızılkayak

“Çanakkale içinde Aynalı Çarşı, Ana ben gidiyom düşmana karşı”

Çanakkale Çarşısı kentin tarihi merkezinde, Çimenlik Kalesi’nin kuzeyinden başlayıp, doğu yönünde 800 metre uzunluğundaki eksende yer alıyor

Bunun günümüzdeki adı da Çarşı Caddesi

Anadolu’daki kentlerin büyük çoğunluğunda görüldüğü gibi Çanakkale Çarşısı da bir kale çevresinde gelişti

Çarşının çıkış noktasında 1462 yılında inşa edilen Çimenlik Kalesi yer alıyor

Bölge aşağı ve yukarı çarşı olmak üzere ikiye ayrılıyor

Çanakkale Belediyesi 2000’li yılların başından beri Çarşı Caddesi ve caddeyi kesen sokaklarda cephe iyileştirme çalışmaları yapıyor

Çarşının eski görkemine kavuşmasını amaçlayan çalışmalar 2004 yılında Tarihi Kentler Birliği büyük ödülünü kazandı

Çanakkale Çarşısı’nın simge yapısı, türkülere de konu olan Aynalı Çarşı

Çarşının içinde eskiden atlar için koşum ve süs eşyası yapan dükkânlar yer alıyordu

Çarşının adı “ayna” denilen at gözlüklerinin burada satılmasından ileri geliyor

19

yüzyılın sonunda yapılan çarşı yakın zamanda Çanakkale Belediyesi ve Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarıldı

Diyarbakır

Fotoğraf: C

Oğuztüzün

“Diyarbakır’ın çarşı ve pazarı o kadar büyük ve o kadar güzeldir ki eşine rastlanmaz

İran’dan, Moğolistan’dan, Polonya ve Moskova’dan buraya kadar gelip kendi memleketlerine ipek, pamuk ve fevkalade güzel çeşitli deri mamulatı götüren tacirlerin sayısı çok kabarıktır

”
Fransız M Poullet, “Nouvelles Relations Du Levant”

Diyarbakır’ı 17

yüzyılda ziyaret eden Poullet’nin not ettiği Ulu Cami etrafında gelişen çarşı yapılarının bir bölümü hâlâ ayakta

Evliya Çelebi’nin “iki tarafı demir kapılı kâgir bina olup anka bezirgânlar ile malâmaldır

Cümle büldan, kalayı geranbahaları ve zikıymet cevahir makuleleri hep bu pazardadır” diye tasvir ettiği Diyarbakır Bedesteni 19

yüzyıl başında yıkılmış

Bedestenle çağdaş Hasan Paşa Hanı, Hüsrev Paşa Hanı (Deliller Hanı), Kuyumcular Çarşısı kentin önemli ticaret yapılarından üçü

Günümüzde Hasan Paşa Hanı’nda hediyelik eşya dükkânları ve kafeler bulunuyor

Hüsrev Paşa Hanı otel olarak, Kuyumcular Çarşısı ise özgün işleviyle kullanılıyor

Kuyumcular Çarşısı
Diyarbakır Müzesi Arşivi

Eskiden Kuyumcular Çarşısı ile Ketenciler Çarşısı Hasan Paşa’nın yaptırdığı bir ekle birbirine bağlıydı

Kuyumcular Çarşısı’nda üretilen hasır bilezikler, haplar, kişniş gerdanlıklar, avizeler, hançerler Ketenciler Çarşısı’ndaki dükkânlarda satılırdı

Ketenciler Çarşısı 20

yüzyıl başında yıkıldı

Eski Buğday Pazarı’nı çevreleyen Sipahi Çarşısı, Sülüklü Han’ın yanındaki Demirciler ve Marangozlar çarşıları mimari özgünlüklerini büyük ölçüde yitiren Diyarbakır çarşılarından

Ancak hâlâ yapıldıkları yıllardaki işlevlerle çalışıyor olmaları Diyarbakır’ın bu eski mekânlarını ilginç kılıyor

Ankara

Ankara Kalesi
Fotoğraf: Turgut Tarhan

“(Engürü Çarşısı) …İki bin dükkânı vardır, bir müzeyyen bedesteni vardır

Dört zencirli kapılıdır

Çarşılarının ekserisi yüksek mahaldedir

Uzunçarşısı, sipahpazarı, tahtakale pazarı gayet izdihamlı (kalabalık) pazarlardır

Kahvehaneleri, berber dükkânları nas (insan) ile doludur

Suk-ı sultanisi tertemiz, beyaz taş ile kaldırım döşelidir…”
Evliya Çelebi – Seyahatname

Ankara Çarşısı’nın 15

yüzyıldan itibaren bedesteni olduğu biliniyor

Yani kent 15

yüzyılda da Anadolu’nun önemli ticaret merkezlerinden biriydi

1430 tarihli bilinen en eski bedestenin kurucusu Melik Kasım bin Melik İsfendiyar

Bu bedestenin yıkılmasının ardından yerine Mahmut Paşa tarafından yeni bir bedesten yaptırılıyor

Bu yapı sonradan -çarşı özelliğiyle olmasa da- dünyanın çok yakından tanıdığı bir yapıya dönüşüyor

Kalenin eteğindeki Mahmut Paşa Bedesteni hemen yanındaki Kurşunlu Han’la birlikte “Anadolu Medeniyetleri Müzesi”nin günümüzdeki ana binaları

Suluhan
Fotoğraf: Kerem Yücel

Aslında Ankara’daki çarşıları yukarı ve aşağı çarşı diye ikiye ayırabiliriz

Kale çevresindeki Atpazarı, Samanpazarı ve Koyunpazarı’nın bulunduğu yukarı bölge, kalenin aşağısındaki Tahtakale Çarşısı, Sulu Han ve çevresi… Bu iki bölgeyi her iki tarafı çeşitli esnaf gruplarının dükkânlarıyla kaplı Uzun Çarşı birleştirirdi

Tahtakale Çarşısı ve çevresi 1929’daki büyük yangında geleneksel dokusunu yitirdi

Yangına kadar Tahtakale dokuma ve dericiliğe bağlı üretim yapan bir çarşıydı

Günümüzde ise gıda ürünleri satılıyor

Kale çevresindeki Atpazarı, Koyunpazarı ve Samanpazarı’nın bulunduğu bölge de geçmişteki canlılığından uzak

Ancak Altındağ Belediyesi’nin burada gerçekleştirdiği sokak sağlıklaştırma ve restorasyon projeleri çarşıya olan ilgiyi her geçen gün arttırıyor

Trabzon

Fotoğraf: G

Tan

“…XVIII

yüzyılda Trabzon’a birçok farklı bölgeden gelen tüccarlar sayesinde Moskova alacasından İngiliz kalayına, Mısır süpürgesinden Rumeli tütününe, Kafkas kölelerinden Humus işi kuşağa ve Leh çukasından Musul bezlerine kadar pek çok cinsteki emtia Trabzon halkının kullanımına sunulmuştur

Neticede Trabzon, eski devirlerde olduğu gibi sahip olduğu iktisadi şartlarının elverişliliği nedeniyle Kafkaslar’dan Balkanlar’a, Kırım Yarımadası’ndan Anadolu’nun birçok şehir ve kasabasına kadar geniş bir coğrafi bölgeyi içeren ticareti kendine çekerek bu yüzyılda da önemli bir pazar ve transit ticaret merkezi olmuştur…”
Necmettin Aygün “XVIII Yüzyılda Trabzon’un Ticari Yapıları”

Fotoğraf: G

Tan

Trabzon Çarşısı, deniz taşımacılığıyla paralel bir gelişim gösteriyor

İran’dan karayoluyla gelen kervanların mallarını denizyoluyla dünyaya; denizyoluyla gelen malların Anadolu’ya, Suriye’ye ve İran’a dağıldığı nokta Trabzon kentiydi

Bu ticaretten aldığı vergilerle kent gelişti

Günümüzde “Çarşı Mahallesi” olarak bilinen geleneksel çarşının bulunduğu bölgede sağlam kalmış dört önemli çarşı yapısından bahsedebiliriz: Kitabesi bulunamayan ancak uzmanlar tarafından 15

yüzyıla tarihlendirilen bedesten, 16

yüzyıl yapısı Taşhan, 18

yüzyılda inşa edilmiş Vakıf Han ve Alaca Han

08-03-2012	#9
Prof. Dr. Sinsi	Osmanlı Çarşıları \| Geleneksel Meslek Örgütlenmeleri Ve Anadolu Çarşıları Lüleburgaz Solullu Mehmet Paşa Külliyesi Fotoğraf: G Kızılkayak Genellikle Osmanlı kentlerinin kalbinde yer alan çarşılara, Osmanlı ordusunun sefer yolları üstündeki menzil külliyelerinde de rastlıyoruz Bunların en güzel örneklerinden biri Lüleburgaz’da bulunan Sokollu Mehmet Paşa’nın Mimar Sinan’a yaptırdığı, 16 yüzyıla tarihlenen Sokollu Mehmet Paşa Külliyesi’nin çarşısı… Bu büyük menzil külliyesi; cami medrese, kervansaray, imaret, hamam ve arastadan oluşuyor Arastanın yapılış amacı birçok çarşı yapısının yapılma nedeniyle aynı: Bağlı olduğu külliyeye gelir getirmesi Solullu Mehmet Paşa Külliyesi Fotoğraf: G Kızılkayak Sokollu Mehmet Paşa Külliyesi’nin dini yapılarıyla ticari yapılarını büyük bir dua kubbesi ayırıyor Lüleburgaz’daki dua kubbesi Osmanlı coğrafyasındaki benzerleri arasında en görkemli olanlarından biri… Arasta; cami ve kervansaray arasında, dua kubbesinin merkezde yer aldığı eksenin üzerindeki dükkânlardan oluşuyor Osmanlı döneminde her sabah bu kubbenin altında esnaf toplanır, dua eder, ardından dükkânlar açılırdı Kervansarayın ziyaretçileri de bu kubbe altında okunulan dualarla yolcu edilirdi Zamanla arastanın dükkânlarının çoğu yıkıldı, kervansaray ise yol yapımı nedeniyle yok edildi Arastanın ayakta kalan bölümünde hâlâ ticaret yapılıyor Ancak dua kubbesi geleneği unutulmuş Külliyenin günümüzde kullanılmayan çifte hamamının güney ve kuzey cephelerinde de bir sıra dükkân var Günümüzde bu dükkânlarda köfteciler ve ciğerciler hizmet veriyor Çanakkale Çarşı Caddesi Fotoğraf: G Kızılkayak “Çanakkale içinde Aynalı Çarşı, Ana ben gidiyom düşmana karşı” Çanakkale Çarşısı kentin tarihi merkezinde, Çimenlik Kalesi’nin kuzeyinden başlayıp, doğu yönünde 800 metre uzunluğundaki eksende yer alıyor Bunun günümüzdeki adı da Çarşı Caddesi Anadolu’daki kentlerin büyük çoğunluğunda görüldüğü gibi Çanakkale Çarşısı da bir kale çevresinde gelişti Çarşının çıkış noktasında 1462 yılında inşa edilen Çimenlik Kalesi yer alıyor Bölge aşağı ve yukarı çarşı olmak üzere ikiye ayrılıyor Çanakkale Belediyesi 2000’li yılların başından beri Çarşı Caddesi ve caddeyi kesen sokaklarda cephe iyileştirme çalışmaları yapıyor Çarşının eski görkemine kavuşmasını amaçlayan çalışmalar 2004 yılında Tarihi Kentler Birliği büyük ödülünü kazandı Çanakkale Çarşısı’nın simge yapısı, türkülere de konu olan Aynalı Çarşı Çarşının içinde eskiden atlar için koşum ve süs eşyası yapan dükkânlar yer alıyordu Çarşının adı “ayna” denilen at gözlüklerinin burada satılmasından ileri geliyor 19 yüzyılın sonunda yapılan çarşı yakın zamanda Çanakkale Belediyesi ve Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarıldı Diyarbakır Fotoğraf: C Oğuztüzün “Diyarbakır’ın çarşı ve pazarı o kadar büyük ve o kadar güzeldir ki eşine rastlanmaz İran’dan, Moğolistan’dan, Polonya ve Moskova’dan buraya kadar gelip kendi memleketlerine ipek, pamuk ve fevkalade güzel çeşitli deri mamulatı götüren tacirlerin sayısı çok kabarıktır” Fransız M Poullet, “Nouvelles Relations Du Levant” Diyarbakır’ı 17 yüzyılda ziyaret eden Poullet’nin not ettiği Ulu Cami etrafında gelişen çarşı yapılarının bir bölümü hâlâ ayakta Evliya Çelebi’nin “iki tarafı demir kapılı kâgir bina olup anka bezirgânlar ile malâmaldır Cümle büldan, kalayı geranbahaları ve zikıymet cevahir makuleleri hep bu pazardadır” diye tasvir ettiği Diyarbakır Bedesteni 19 yüzyıl başında yıkılmış Bedestenle çağdaş Hasan Paşa Hanı, Hüsrev Paşa Hanı (Deliller Hanı), Kuyumcular Çarşısı kentin önemli ticaret yapılarından üçü Günümüzde Hasan Paşa Hanı’nda hediyelik eşya dükkânları ve kafeler bulunuyor Hüsrev Paşa Hanı otel olarak, Kuyumcular Çarşısı ise özgün işleviyle kullanılıyor Kuyumcular Çarşısı Diyarbakır Müzesi Arşivi Eskiden Kuyumcular Çarşısı ile Ketenciler Çarşısı Hasan Paşa’nın yaptırdığı bir ekle birbirine bağlıydı Kuyumcular Çarşısı’nda üretilen hasır bilezikler, haplar, kişniş gerdanlıklar, avizeler, hançerler Ketenciler Çarşısı’ndaki dükkânlarda satılırdı Ketenciler Çarşısı 20 yüzyıl başında yıkıldı Eski Buğday Pazarı’nı çevreleyen Sipahi Çarşısı, Sülüklü Han’ın yanındaki Demirciler ve Marangozlar çarşıları mimari özgünlüklerini büyük ölçüde yitiren Diyarbakır çarşılarından Ancak hâlâ yapıldıkları yıllardaki işlevlerle çalışıyor olmaları Diyarbakır’ın bu eski mekânlarını ilginç kılıyor Ankara Ankara Kalesi Fotoğraf: Turgut Tarhan “(Engürü Çarşısı) …İki bin dükkânı vardır, bir müzeyyen bedesteni vardır Dört zencirli kapılıdır Çarşılarının ekserisi yüksek mahaldedir Uzunçarşısı, sipahpazarı, tahtakale pazarı gayet izdihamlı (kalabalık) pazarlardır Kahvehaneleri, berber dükkânları nas (insan) ile doludur Suk-ı sultanisi tertemiz, beyaz taş ile kaldırım döşelidir…” Evliya Çelebi – Seyahatname Ankara Çarşısı’nın 15 yüzyıldan itibaren bedesteni olduğu biliniyor Yani kent 15 yüzyılda da Anadolu’nun önemli ticaret merkezlerinden biriydi 1430 tarihli bilinen en eski bedestenin kurucusu Melik Kasım bin Melik İsfendiyar Bu bedestenin yıkılmasının ardından yerine Mahmut Paşa tarafından yeni bir bedesten yaptırılıyor Bu yapı sonradan -çarşı özelliğiyle olmasa da- dünyanın çok yakından tanıdığı bir yapıya dönüşüyor Kalenin eteğindeki Mahmut Paşa Bedesteni hemen yanındaki Kurşunlu Han’la birlikte “Anadolu Medeniyetleri Müzesi”nin günümüzdeki ana binaları Suluhan Fotoğraf: Kerem Yücel Aslında Ankara’daki çarşıları yukarı ve aşağı çarşı diye ikiye ayırabiliriz Kale çevresindeki Atpazarı, Samanpazarı ve Koyunpazarı’nın bulunduğu yukarı bölge, kalenin aşağısındaki Tahtakale Çarşısı, Sulu Han ve çevresi… Bu iki bölgeyi her iki tarafı çeşitli esnaf gruplarının dükkânlarıyla kaplı Uzun Çarşı birleştirirdi Tahtakale Çarşısı ve çevresi 1929’daki büyük yangında geleneksel dokusunu yitirdi Yangına kadar Tahtakale dokuma ve dericiliğe bağlı üretim yapan bir çarşıydı Günümüzde ise gıda ürünleri satılıyor Kale çevresindeki Atpazarı, Koyunpazarı ve Samanpazarı’nın bulunduğu bölge de geçmişteki canlılığından uzak Ancak Altındağ Belediyesi’nin burada gerçekleştirdiği sokak sağlıklaştırma ve restorasyon projeleri çarşıya olan ilgiyi her geçen gün arttırıyor Trabzon Fotoğraf: G Tan “…XVIII yüzyılda Trabzon’a birçok farklı bölgeden gelen tüccarlar sayesinde Moskova alacasından İngiliz kalayına, Mısır süpürgesinden Rumeli tütününe, Kafkas kölelerinden Humus işi kuşağa ve Leh çukasından Musul bezlerine kadar pek çok cinsteki emtia Trabzon halkının kullanımına sunulmuştur Neticede Trabzon, eski devirlerde olduğu gibi sahip olduğu iktisadi şartlarının elverişliliği nedeniyle Kafkaslar’dan Balkanlar’a, Kırım Yarımadası’ndan Anadolu’nun birçok şehir ve kasabasına kadar geniş bir coğrafi bölgeyi içeren ticareti kendine çekerek bu yüzyılda da önemli bir pazar ve transit ticaret merkezi olmuştur…” Necmettin Aygün “XVIII Yüzyılda Trabzon’un Ticari Yapıları” Fotoğraf: G Tan Trabzon Çarşısı, deniz taşımacılığıyla paralel bir gelişim gösteriyor İran’dan karayoluyla gelen kervanların mallarını denizyoluyla dünyaya; denizyoluyla gelen malların Anadolu’ya, Suriye’ye ve İran’a dağıldığı nokta Trabzon kentiydi Bu ticaretten aldığı vergilerle kent gelişti Günümüzde “Çarşı Mahallesi” olarak bilinen geleneksel çarşının bulunduğu bölgede sağlam kalmış dört önemli çarşı yapısından bahsedebiliriz: Kitabesi bulunamayan ancak uzmanlar tarafından 15 yüzyıla tarihlendirilen bedesten, 16 yüzyıl yapısı Taşhan, 18 yüzyılda inşa edilmiş Vakıf Han ve Alaca Han