Alp Er Tunga Kimdir ? Alp Er Tunga Sagusu (Türkçe)

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-03-2012

Alp Er Tunga

Sakalar dönemine âit Alp Er Tunga ve şu olmak üzere iki destan tesbit edilmiştir

Alp Er Tunga, M

Ö

VII

yüzyılda yaşamış kahraman ve çok sevilen bir Saka hükümdarıdır

Alp Er Tunga Orta Asya'daki bütün Türk boylarını birleştirerek hâkimiyeti altına almış daha sonra Kafkasları aşarak Anadolu Suriye ve Mısır'ı fethetmiş ve Saka devletini kurmuştur

Alp Er Tunga'nın hayatı savaşlarla geçmiştir

Uzun süre mücadele ettiği İranlı Medlerin hükümdarı Keyhusrev 'in davetinde hile ile öldürülmüştür

Alp Er Tunga ile iranlı Med hükümdarları arasındaki bu mücadelelerin hatıraları uzun asırlar hem Türkler hem İranlılar arasında yaşatılmıştır

Alp Er Tunga, Asur kaynaklarında Maduva, Heredot'ta Madyes, iran ve islâm kaynaklarında Efrasyab adlarıyla anılmaktadır

Orhun Yazıtlarında "Dokuz Oğuzlar" arasında "Er Tunga" adına yapılan "yuğ" merasiminden söz edilmektedir

Turfan şehrinin batısında bulunan "Bezegelik" mabedinin duvarında da Alp Er Tunga'nın kanlı resmi bulunmaktadır

"Divan ü Lügat-it Türk" ün yazarı Kaşgarlı Mahmud'a ve " Kutadgu Bilig" yazarı Yusuf Has Hacip'e göre "Alp Er Tunga" iran destanı "şehname" deki büyük ve efsanevî Turan hükümdarı "Efrasiyab"dır

Divan ü Lûgat-it Türk'de Turan hükümdarlığının merkezi olarak "Kaşgar" şehri gösterilmektedir

islâmiyeti kabul etmiş olan Karahanlı devleti hükümdarları da kendilerinin "Efrasyap" sülalesinden geldiklerine inanmışlar ve bunu ifade etmişlerdir

Moğol tarihçisi Cüveyni de Uygur devletinin hükümdarlarının da Efrasyap soyundan olduğunu yazmaktadır

Şecere-i Terakime'ye göre Selçuklu Sultanları kendilerini Efrasyab soyundan kabul ederlerdi

Rusların Yakut adını verdiği Türk gurup aslında kendilerine Saka dediklerini söylemişlerdir

Tarih içinde kaybolduğunu düşündüğümüz Saka Türklerinin az da olsa bir bölümünün bugün hayatiyetlerini sürdürmeleri pek çok meselenin yeniden araştırılarak doğruların ortaya çıkmasına yardımcı olabilecektir

Tarihçi Mesudî de M

S

7

yüzyılın başındaki Köktürk hakanının "Efrasyab" soyundan olduğunu yazmaktadır

Bütün bu bilgilerden hareketle "Tunga Alp" le ilgili efsanelerin Kök Türklerden önce doğu ve orta Tiyanşan alanında yaşayan Türkler arasında meydana geldiğini ve bu destanın daha sonraları Kök Türk ve Uygurlar arasında yaşayarak devam ettiğini göstermektedir

Alp Er Tunga destanının metni bu güne ulaşamamıştır

Bir kısmından yukarıda bahsettiğimiz kaynaklarda bu değerli Saka hükümdarı ve kahramanı hakkında bilgiler ve bir de sagu (ağıt) tesbit edilmiştir:

Alp er tunga öldi mü?
İsız ajun kaldı mu?
Ödlek öçin aldı mu?
Emdi yürek yırtılur

Ödlek yarağ közetti
Oğrun tuzağ uzattı
Begler begin azıttı
Kaçsa kah kurtulur?
Begler atın urgurup
Kadgu anı turgurup
Mmengzi yüzi sargarup

Korkum angar türtülür

Uluşıp eren börleyü
Yırtıp yaka urlayu
Sıkrıp üni yırlayu
Sığtap közi örtülür

Könglüm için ötedi

Yitmiş yaşıg kartadı
Kiçmiş ödig irtedi
Tün kün kiçip irtelür

Kutadgu Bilig'de "Alp Er Tunga" hakkında şu bilgi verilmektedir: “Eğer dikkat edersen görürsün ki dünya beyleri arasında en iyileri Türk beyleridir

Bu Türk beyleri arasında adı meşhur ikbali açık olanı Tonga Alp Er idi

O yüksek bilgiye ve çok faziletlere sahip idi

Ne seçkin, ne yüksek, ne yiğit adam idi ; zaten âlemde ferasetli insan bu dünyaya hâkim olur”

İranlılar ona Efrasiyap derler; bu Efrasiyap akınlar hazırlayıp ülkeler zaptetmiştir

Dünyaya hâkim olmak ve onu idare etmek için pek çok fazilet, akıl ve bilgi lâzımdır

İranlılar bunu kitaba geçirmişlerdir

Kitapta olmasa onu kim tanırdı

" Bugünkü bilgilerimize göre Alp Er Tunga ile ilgili en geniş bilgi İran destanı şehname'de tesbit edilmiştir

Şehnamenin başlıca konularından biri İran -Turan savaşlarıdır

Bu destana göre en büyük Turan kahramanı önce şehzade sonra hükümdar olan Efrasyap'tır

şehname'deki Alp Er Tunga ile ilgili bilgiler şöyle özetlenebilir: "Turan şehzadesi Efrasyap babasının isteği üzerine İran’a harp açtı

iki ordu Dihistan'da karşılaştılar

Boyu servi, göğsü ve kolları arslan gibi ve fil kadar kuvvetli olan Efrasyap, iranlı'ları yendi

iran padişahı Efrasyap'a esir düştü

İran’ın ilk intikamını o zaman İran’a bağlı olan Kabil Padişahı Zal aldı

Zal başarılı olmasına rağmen İran şahının öldürülmesini engelleyemedi

Efrasyab İran’ı ele geçirmek için yeni bir savaş açtı

İran’ın yetiştirdiği en büyük kahramanlardan Zal oğlu Rüstem Efrasyab'ın üzerine yürüdü

Efrasyab ile Zal oğlu Rüstem arasında bitmez tükenmez savaşlar yapıldı

İran tahtında bulunan Keykâvus, hem oğlu Siyavuş'u hem de Zal oğlu Rüstem'i darılttı

Siyavuş Efrasyap'a sığındı

Siyavuş'un Turan'da bulunduğu sırada evlendiği Türk beyi Piran'ın kızından bir oğlu oldu

Siyavuş oğluna babası Keyhusrev'in adını verdi

Efrasyab uzun yıllar Turan'da hükümdarlık etti

İran’lalar Siyavuş'un oğlu Keyhusrev'i kaçırarark iran tahtına oturttular

Keyhusrev Zaloğlu Rüstem'le işbirliği yaptı ve Turan ordularını yendi

Keyhusrev ile Efrasyap defalarca savaştılar

Sonunda ordusuz kalan Efrasyap Keyhusrev'in adamları tarafından öldürüldü

Şehnamede Efrasyap adıyla anılan Turan hükümdarı Alp Er Tunga'nın İran hükümdarlarına sık sık yenildiği anlatılmaktadır

Ancak iran Turan savaşlarında iran hükümdarları sürekli değişmiş 140 yıl yaşadığı rivayet edilen Alp Er Tunga ise mücadeleye devam etmiştir

Bu durum Efrasyap'ın başarısız olmadığını gösterir

Gerçek destan metni bulunduğu takdirde bu destanla ilgili daha sağlıklı değerlendirmeler yapılabilir

08-03-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Alp Er Tunga Kimdir ? Alp Er Tunga Sagusu (Türkçe) Alp Er Tunga Sakalar dönemine âit Alp Er Tunga ve şu olmak üzere iki destan tesbit edilmiştir Alp Er Tunga, MÖ VII yüzyılda yaşamış kahraman ve çok sevilen bir Saka hükümdarıdır Alp Er Tunga Orta Asya'daki bütün Türk boylarını birleştirerek hâkimiyeti altına almış daha sonra Kafkasları aşarak Anadolu Suriye ve Mısır'ı fethetmiş ve Saka devletini kurmuştur Alp Er Tunga'nın hayatı savaşlarla geçmiştir Uzun süre mücadele ettiği İranlı Medlerin hükümdarı Keyhusrev 'in davetinde hile ile öldürülmüştür Alp Er Tunga ile iranlı Med hükümdarları arasındaki bu mücadelelerin hatıraları uzun asırlar hem Türkler hem İranlılar arasında yaşatılmıştır Alp Er Tunga, Asur kaynaklarında Maduva, Heredot'ta Madyes, iran ve islâm kaynaklarında Efrasyab adlarıyla anılmaktadır Orhun Yazıtlarında "Dokuz Oğuzlar" arasında "Er Tunga" adına yapılan "yuğ" merasiminden söz edilmektedir Turfan şehrinin batısında bulunan "Bezegelik" mabedinin duvarında da Alp Er Tunga'nın kanlı resmi bulunmaktadır "Divan ü Lügat-it Türk" ün yazarı Kaşgarlı Mahmud'a ve " Kutadgu Bilig" yazarı Yusuf Has Hacip'e göre "Alp Er Tunga" iran destanı "şehname" deki büyük ve efsanevî Turan hükümdarı "Efrasiyab"dır Divan ü Lûgat-it Türk'de Turan hükümdarlığının merkezi olarak "Kaşgar" şehri gösterilmektedir islâmiyeti kabul etmiş olan Karahanlı devleti hükümdarları da kendilerinin "Efrasyap" sülalesinden geldiklerine inanmışlar ve bunu ifade etmişlerdir Moğol tarihçisi Cüveyni de Uygur devletinin hükümdarlarının da Efrasyap soyundan olduğunu yazmaktadır Şecere-i Terakime'ye göre Selçuklu Sultanları kendilerini Efrasyab soyundan kabul ederlerdi Rusların Yakut adını verdiği Türk gurup aslında kendilerine Saka dediklerini söylemişlerdir Tarih içinde kaybolduğunu düşündüğümüz Saka Türklerinin az da olsa bir bölümünün bugün hayatiyetlerini sürdürmeleri pek çok meselenin yeniden araştırılarak doğruların ortaya çıkmasına yardımcı olabilecektir Tarihçi Mesudî de MS7 yüzyılın başındaki Köktürk hakanının "Efrasyab" soyundan olduğunu yazmaktadır Bütün bu bilgilerden hareketle "Tunga Alp" le ilgili efsanelerin Kök Türklerden önce doğu ve orta Tiyanşan alanında yaşayan Türkler arasında meydana geldiğini ve bu destanın daha sonraları Kök Türk ve Uygurlar arasında yaşayarak devam ettiğini göstermektedir Alp Er Tunga destanının metni bu güne ulaşamamıştır Bir kısmından yukarıda bahsettiğimiz kaynaklarda bu değerli Saka hükümdarı ve kahramanı hakkında bilgiler ve bir de sagu (ağıt) tesbit edilmiştir: Alp er tunga öldi mü? İsız ajun kaldı mu? Ödlek öçin aldı mu? Emdi yürek yırtılur Ödlek yarağ közetti Oğrun tuzağ uzattı Begler begin azıttı Kaçsa kah kurtulur? Begler atın urgurup Kadgu anı turgurup Mmengzi yüzi sargarup Korkum angar türtülür Uluşıp eren börleyü Yırtıp yaka urlayu Sıkrıp üni yırlayu Sığtap közi örtülür Könglüm için ötedi Yitmiş yaşıg kartadı Kiçmiş ödig irtedi Tün kün kiçip irtelür Kutadgu Bilig'de "Alp Er Tunga" hakkında şu bilgi verilmektedir: “Eğer dikkat edersen görürsün ki dünya beyleri arasında en iyileri Türk beyleridir Bu Türk beyleri arasında adı meşhur ikbali açık olanı Tonga Alp Er idi O yüksek bilgiye ve çok faziletlere sahip idi Ne seçkin, ne yüksek, ne yiğit adam idi ; zaten âlemde ferasetli insan bu dünyaya hâkim olur” İranlılar ona Efrasiyap derler; bu Efrasiyap akınlar hazırlayıp ülkeler zaptetmiştir Dünyaya hâkim olmak ve onu idare etmek için pek çok fazilet, akıl ve bilgi lâzımdır İranlılar bunu kitaba geçirmişlerdir Kitapta olmasa onu kim tanırdı" Bugünkü bilgilerimize göre Alp Er Tunga ile ilgili en geniş bilgi İran destanı şehname'de tesbit edilmiştir Şehnamenin başlıca konularından biri İran -Turan savaşlarıdır Bu destana göre en büyük Turan kahramanı önce şehzade sonra hükümdar olan Efrasyap'tır şehname'deki Alp Er Tunga ile ilgili bilgiler şöyle özetlenebilir: "Turan şehzadesi Efrasyap babasının isteği üzerine İran’a harp açtı iki ordu Dihistan'da karşılaştılar Boyu servi, göğsü ve kolları arslan gibi ve fil kadar kuvvetli olan Efrasyap, iranlı'ları yendi iran padişahı Efrasyap'a esir düştü İran’ın ilk intikamını o zaman İran’a bağlı olan Kabil Padişahı Zal aldı Zal başarılı olmasına rağmen İran şahının öldürülmesini engelleyemedi Efrasyab İran’ı ele geçirmek için yeni bir savaş açtı İran’ın yetiştirdiği en büyük kahramanlardan Zal oğlu Rüstem Efrasyab'ın üzerine yürüdü Efrasyab ile Zal oğlu Rüstem arasında bitmez tükenmez savaşlar yapıldı İran tahtında bulunan Keykâvus, hem oğlu Siyavuş'u hem de Zal oğlu Rüstem'i darılttı Siyavuş Efrasyap'a sığındı Siyavuş'un Turan'da bulunduğu sırada evlendiği Türk beyi Piran'ın kızından bir oğlu oldu Siyavuş oğluna babası Keyhusrev'in adını verdi Efrasyab uzun yıllar Turan'da hükümdarlık etti İran’lalar Siyavuş'un oğlu Keyhusrev'i kaçırarark iran tahtına oturttular Keyhusrev Zaloğlu Rüstem'le işbirliği yaptı ve Turan ordularını yendi Keyhusrev ile Efrasyap defalarca savaştılar Sonunda ordusuz kalan Efrasyap Keyhusrev'in adamları tarafından öldürüldü Şehnamede Efrasyap adıyla anılan Turan hükümdarı Alp Er Tunga'nın İran hükümdarlarına sık sık yenildiği anlatılmaktadır Ancak iran Turan savaşlarında iran hükümdarları sürekli değişmiş 140 yıl yaşadığı rivayet edilen Alp Er Tunga ise mücadeleye devam etmiştir Bu durum Efrasyap'ın başarısız olmadığını gösterir Gerçek destan metni bulunduğu takdirde bu destanla ilgili daha sağlıklı değerlendirmeler yapılabilir