Eylemler (Fiiller)

EYLEMLER (FİİLLER)
ylemler (Fiiller)[/url]

1-Eylemle, iş-kılış, duruş, durum ve oluş bildiren sözcüklerdir

2-Bir sözcüğün eylem sayılabilmesi için, çekim ekleri atıldıktan sonra kalan bölüme ;mek-mak ekinin getirilebilmesi gerekir

3-Eylemde 3 temel öğe vardır ;

-Hareket
-Kişi
-Zaman


HAREKET (Eylemin Anlamı)

A) İş ve Kılış Eylemleri ;

Bir nesneyi olumlu ya da olumsuz yönde etkileyen eylemlerdir
Bilinçli yapılan eylemlerdir
İnsanlara özgüdür (Kırmak- Neyi KIRMAK-Bir şeyi KIRMAK-Çocuk camı kırdı)
İş ve kılış eylemleriyle kurulan cümlelerin eylemleri çatı bakımından GEÇİŞLİDİR

Silmek, dövmek, yırtmak, asmak, atmak, taşımak, bulmak, yazmak, sallamak

eylemleri İŞ ve KILIŞ bildirir

B) Durum Eylemleri;

Süreklilik gösterir
Durağanlık vardır
İnsanlara özgüdür; bilinçli veya bilinçsiz olabilir
Nesneye bağlı değildir
Sona ermesi için başka eylemler gereklidir
Çatı bakımından eylemi GEÇİŞSİZDİR (Uyumak-Neyi uyumak?-Ne uyumak?
YANITSIZDIR Yatmak ;Uzanmak ; Bakmak ; Dikilmek eylemleri durum bildirir

C) Oluş Eylemleri;

Doğa eylemleridir
Eylemi gerçekleştiren gizli bir güç vardır Bu gizli güç, dilbilim açısından kişi sayılır
Bilinç gerektirmez
Kendi kendine olma anlamı vardır
Nesneye bağlı olmadığı için eylemi çatı bakımından geçişsizdir
Rüzgar esiyor
Çiçekler açtı
Güneş doğdu
Ağaçlar yeşerdi
Yapraklar sarardı

KİŞİ

Gel-di-m / Gel-di-k
Gel-di-n / Gel-di-niz
Gel-di / Gel-di-ler
Zaman ekinden sonra ulanır

ZAMAN (Eylemlerde Kip)

Eylem bildiren sözcüklerin zaman ve kişi eki alarak biçimlenmesine KİP denir Kipler
İkiye ayrılır


D) BİLDİRME KİPLERİ (Haber kipleri)

1-di’li geçmiş zaman;

-dı, -di, -du, -dü
-tı, -ti, -tu, -tü
(Görülen geçmiş zaman)
İş önce, söz sonra

2-miş’li geçmiş zaman;

-miş, -mış, -muş, -müş
(Duyulan geçmiş zaman)
İş önce, söz sonra
Eylem, geçmişte yapılmıştır, eylemin yapıldığını başkasından duyma durumu vardır

3Şimdiki zaman; -yor

Bu kip, eylemin yapılmakta olduğunu bildirir Eylem yapılırken kullanılır
İş, söz ayni zamanda

4Gelecek zaman; -ecek, -acak

Eylemin gelecekte yapılacağını anlatır
Söz önce, iş sonra

5Geniş zaman; -r, (i)r

Eylemin her zaman yapılabileceğini bildirir
Söz, iş her zaman

E) DİLEK KİPLERİ

Bu kiplerde zaman kavramından çok, eylemin yapılışıyla ilgili bir duygu, bir düşünce, bir istek, bir dilek anlamı vardır

1İstek kipi; -e, -a

Eylemin yapılması için istek bildiren kiptir

2Dilek – koşul kipi; -sa, -se
+ -sa, se dilek
Sınavı bir kazansa
Bu akşam bize gelseniz
+ -sa, -se koşul

Çalışırsa kazanır
Bu akşam bize gelseniz, seviniriz

3Gereklik kipi; -malı, -meli

Eylemin yapılmasının gerekli, zorunlu olduğunu bildiren kiptir

4Buyruk (emir) kipi; Eylemin yapılmasını emir yoluyla ister İnsan kendisine buyrukta bulunamayacağı için, yalnız ikinci, üçüncü ytekil ve çoğul kişiler için kullanılır


BİLEŞİK ZAMANLI EYLEMLER

1Hikaye (öyküleme) bileşik zamanı;

+I Zaman + II Zaman
Eylem Diğer - di
Kökü Zaman
Ekleri

Örnek ; Al-mış-tı

Duyulan geçmiş zamanın hikayesi biçiminde okunur
Al-ır-dı Al-a-y-dı
Al-acak-tı Al-malı-y-dı
Al-(ı)-yor-du Al-sa-y-dı

2Rivayet bileşik zamanı;

+I Zaman +II Zaman
Eylem Diğer -miş
Kökü Zaman
Ekleri

Örnek ; Al-acak-mış, Al-ır-mış, Al-sa-y-mış
Geniş zamanın rivayeti biçiminde okunur

3Koşul bileşik zamanı;

+I Zaman +II Zaman
Eylem Diğer - se
Kökü Zaman
Ekleri

Örnek; Al-malı-y-sa, Al-(ı)-yor-sa, Al-dı-y-sa
Şimdiki zamanın koşulu biçiminde okunur


EYLEM KİPLERİNDE ANLAM (ZAMAN) KAYMASI

A) Şimdiki zaman

Yöntem; ‘’yor’’ ekini gördüğümüzde eyleme ŞU AN, ŞİMDİ’’ sözcüklerini getirip cümleyi okumalıyız Anlamsız olursa zaman kayması vardır
Yusuf, bütün zamanını televizyon seyretmekle geçiriyor
Şimdi
Şu an
Yüklem ‘’geçirir’’ biçiminde olmalıydı
‘’-yor’’ eki geniş zaman yerine kullanılmıştır
; Yusuf, yarın İstanbul’a gidiyor
; Şimdi
Şu an
Yüklem ‘’gidecek’’ biçiminde olmalıydı Gelecek zaman yerine kullanılmıştır
Onunla iddiaya giriyor, on dakika sonra kazanıyorum
Girdim kazandım
- di’li geçmiş zaman yerine kullanılmıştır
Cumartesi ölüyor, Pazar günü gömüyorlar
Ölmüş gömmüşler
-miş’li geçmiş zaman yerine kullanılmıştır

B) Geniş Zaman

Yöntem; ‘’-r’’ ekini gördüğümüzde eyleme ‘’DEVAMLI,SÜREKLİ, HER ZAMAN’’
Sözcüklerini getirip cümleyi okuduğumuzda cümle anlamsızlaşırsa zaman kayması vardır Çocuk, bakkala gider çikolata alır (gitti ve gitmiş – aldı veya almış) olmalıdır
Geçmiş zaman yerine kullanılmıştır Çocuk, devamlı, sürekli, her zaman bakkala gidip çikolata alamaz Dünya malı, dünyada kalır, öldüğün gün Kalacak olmalıdır
Güzel günler de gelir elbet Gelecek olmalıdır
Bunun hesabını onlardan sorarım Soracağım olmalıdır
Gelecek zaman yerine kullanılmıştır

C) Gelecek Zaman;

Dün beni arayan arkadaşım olacak (olmalı)
Şimdi kapıyı çalan Ayşe olacak ki (olmalı ki)
-Bir gürültü duyar gibi oldum
-Üst kattaki adam olacak (olmalı)
Gereklilik kipi yerine kullanılmıştır Başın derde düştüğünde beni arayacaksın (Ara)
İstanbul’a varır varmaz beni arayacaksın(Ara)
Bu cümlelerde de görüldüğü gibi emir kipi yerine kullanılmıştır


EK – EYLEM

Ad soylu sözcüklere eklenerek onları yüklem görevine sokan, basit zamanlı eylemlere ulanarak onları bileşik zamanlı eylem durumuna getiren eklere EK-EYLEM denir

‘’idi, imiş, ise’’ sözcükleri,
‘’-im, -sin, -dir’’; -iz, -siniz, -dirler’’ ekleri