|
Prof. Dr. Sinsi
|
Moriskolar: Bir Medeniyetin Unutulmuş Evlatları
Moriskolar: Bir Medeniyetin Unutulmuş Evlatları
oriskolar: Bir Medeniyetin Unutulmuş Evlatları[/url]
İçinde bulunduğumuz yıl, birçoklarının insanlık tarihinde ilk etnik temizlik olarak gördüğü uzun bir ıstırap döneminin ardından binlerce Müslüman'ın Endülüs'ten kovulmasının beşyüzüncü yıldönümü Sekiz yüz yıl boyunca halen ülkenin dört bir tarafında yükselen medeniyetin çeşitli sembollerini inşa etmesinin ardından Endülüs Müslümanları (Moriskolar) kendilerini M 1492 yılında Gırnata'nın düşüşüyle birlikte uzun sürece ıstıraplı yılların işaretçisi şiddetli bir rüzgârın karşısında buldular Bu rüzgâr 1609 yılında en şiddetli noktasına ulaştığında Moriskolar kendilerini İspanya'nın dışında buldular
Moriskoların muhtelif yerlere özellikle de Kuzey Afrika ülkelerine dağıtılması, Müslümanların çeşitli işkence, eziyet, baskı ve dışlanmaya maruz kaldığı en sert dönemlere benzemektedir
Ortaçağlardan itibaren yapılmaya başlayan, farklı dillerde kaleme alınmış sanatsal tablolar ve edebi eserler, İslam ve İspanya tarihinde kesin bir dönüm noktası olması hasebiyle Moriskoların çektikleri eziyetlerin canlı tanıklarıdır Arap ve İspanyolların Moriskoların İspanya'dan kovulmalarının dört yüzüncü yılında da sessizliklerini korumalarına rağmen İspanyol yazar Huan Gaitosolo gibi edebiyatçılar ve akademisyenler, bu kovulmanın zihinlere kazınması amacıyla yeni sorular ortaya atarak ve konuyu gündeme getirerek bu davayı ölümsüzleştirdiler
Akademik çevreler ve basın Müslümanların ve dünyanın dört bir tarafına dağılmış olan Moriskoların torunlarının zihinlerinde halen varlığını devam ettiren bu sıkıntıları ortaya çıkartmak ve aydınlatmak için fırsatı henüz kaçırmış değil…
MORİSKOLAR KİMDİR?
Morisken ya da Morisko kelimesi Arap ve İslam tarihinde kullanılan sözcüklerdendir Ancak bununla birlikte Arap araştırmacılarının kullandığı tarifler ve terimler arasında müphem bir terim olarak kalmaktadır
Morisko lafzı birçok kitap ve derlemelerde, Tarık bin Ziyad tarafından fethedilmesinden İslami yönetimin 1492 yılında Gırnata'da yıkılmasına kadar İber yarımadasında yaşamakta olan (Şu anda Portekiz ve İspanya'nın bulunduğu yarım adadaki) Müslümanlara verilen bir isimdir İspanyolca sözlükler, Morisko deyiminin kökeninin "Moro" olduğuna işaret etmektedir Bununla Kuzey Afrika'da yaşamakta olan insanları kastediyorlardı Sonra bu sözcük, Morisco kelimesine dönüşerek İspanya'da Gırnata'nın düşüşünün ve Müslümanları din değiştirmeye zorlamalarının ardından Hıristiyanların yönetimi altında kalan Müslümanlar için kullanılır oldu
Granada Üniversitesi Endülüs tarihi uzmanı Manuel Parois Aglira, yönetimin 12 Şubat 1502 yılında bir kanun taslağı çıkartıp Müslümanları İspanya'da kalmakla Hıristiyanlığı kabul etmek arasında tercihte bulunmak zorunda bıraktığında Moriskenlerin hukuki durumunun netleştiğini ifade etti Bu tarihten sonra Hıristiyanlığı kabul eden Müslümanlara Morisko ya da Morisken adı verilmeye başlandı Söz konusu yasa çıkmadan önce Hıristiyan yönetimi altında yaşayan Müslümanlara Madejer adı verilmekteydi
Gırnata'nın teslimiyle ilgili olarak 25 Kasım 1491 tarihinde imzalanan ve 2 Şubat 1492 yılında uygulanan anlaşmaya göre Hıristiyanlar Müslümanların mülklerine ve inançlarına saygı göstereceklerdi Ayrıca Müslümanlar kendi aralarındaki hukuki anlaşmazlıklarda kaynak olarak İslam şeriatını alacaklardı Hatta bu anlaşma, Kuzey Afrika'ya göç edip de orada rahat edemeyenlerin yeniden Endülüs'e dönmelerini de öngörüyordu
Ama bütün bunlara rağmen Katolik İsabella, 1499'dan itibaren "Müslümanların isyanı" olarak adlandırdığı şeye karşı yukarıda bahsi geçen kanunu çıkarttı Söz konusu kanun bir taraftan Moriskoların kanuni bir statü kazanması açısından tarihi bir dönüm noktası olurken, diğer yandan da Kardinal İsabella'nın Moriskoların Katolik İsabella'nın teslim anlaşmasını ihlalini ve anlaşma maddelerini artık gözden çıkardığını göstermektedir Kardinal Sisnirus Endülüs'te İslam'ın kökünün kazınmasında merkezi bir şahsiyet olarak görülmektedir Bütün Müslümanları Hıristiyanlığı kabule zorlamış, Gırnata'daki Babu'r Reml meydanında tıp kitapları hariç bütün kitapları toplatarak yaktırmıştır Kaldı ki bütün bunlar ülkede İslam dinini yok etmek için yapılmış olup her biri bir insanlık suçu sayılır
Nitekim bunun tarihi bir dönüm noktası olduğunu İspanyol tarihçi Miguel Anhiel Ladiro Casada, "Gırnata: İslam Devleti'nin Tarihi: 1232-1571" adlı kitabında şunları söylüyor: "1502 yılında Müslümanları Hıristiyanlaştırmak için yayınlanan kanun, Gırnata'daki Müslüman toplumun sonu ve Morisko toplumuna geçişin başıydı"
1502 yılından itibaren kanuni açıdan Morisko olarak anılmaya başlayan Müslümanlar karanlık bir tünele girdiler Onların bu karanlık tünele girişi, 9 Nisan 1609 yılında çıkarılan ve engizisyon mahkemelerinde yıllarca eziyet edilmelerinden sonra nihai olarak tard edilmelerini öngören yeni bir kanun çıkarılmasıyla birlikte İspanya'nın çeşitleri yerlerine dağılmalarıyla sonuçlandı
Bu terimin kimler için kullanıldığına dair farklı görüşler bulunmaktadır Araştırmacılar, bunun bu kelimenin tarihi ve hukuki anlamı üzerinde bir başka deyişle, Afrika kıtasının Akdeniz sahillerine yerleştirilen ve zorla Hıristiyan yapılan Müslümanlar için kullanmaktadırlar Bazı gazeteciler ve bazı düşünürler, bu terimi İspanya'ya gelen Mağripliler için kullanmaktalar Goitosolo'nun da içinde bulunduğu bu gazeteci ve düşünürler Neo-Moriskolar olarak isimlendirmektedirler
Rönesans dönemi uzmanı İspanyol tarihçi Rodrigo de Zayas'ın bir röportajında, Moriskenler hakkında verilen fermanlardan bir tanesi şöyle anlatılıyor:
"Charles Quint'in annesi çılgın Jeanne'nin naibeliği sırasında Moriskoların her ne şekilde olursa olsun hıristiyanlardan farklı görünmelerini yasaklayan bir ferman yayınlanır Kastilyanca konuşacaklar, Kastilyanlar gibi giyinecekler, pazarları çalışmayacaklar vs Fakat aynı zamanda onlar şapkalarına kumaştan mavi bir hilal takmak mecburiyetindedirler -tabii bu ister istemez insana Nazi dönemindeki sarı yıldızı hatırlatıyor Yani, Moriskolar hem halkla "bütünleşme" zorunda bırakılıyor, hem de böyle bir işareti taşımaya mahkum ediliyorlar Gerçi bu sadece görünüşte mantıksız aslında Engizisyon'un bundan büyük çıkarı var Çünkü bir Moriskonun cuma günü çalışmadığı veya domuz eti yemediği görülür görülmez derhal ağır bir cezaya çarptırılmakta ve malları müsadere edilmektedir"
Tarihçiler, ülkeden kovulan Moriskenlerin sayısının 250 binle 350 bin arasında olduğunu belirterek, bunların bir bölümünün Fas'ın kuzey kıyılarına, bir bölümünün de Tunus'a gittiğini belirtiyorlarAncak meşhur İspanyol yazar Juan Guytesillo'nun ifade ettiği bir gerçek, bunun Avrupa'da meydana gelen ilk etnik ve dini tasfiye olduğu yönünde
Tarihi dönüm noktaları
-25 Kasım 1491: Gırnata'nın Hıristiyan yönetimin Müslümanların inançlarına ve özel mülklerine saygı gösterilmesi ve ahval-i şahsiye ile ilgili konularda İslam Şeriatının kaynak olarak kabul edilmesi karşılığında teslim edilmesi
-2 Şubat 1492: Gırnata'nın teslimi sırasında imzalanan anlaşmanın uygulanmaya başlamasıyla birlikte Kuzey Afrika'ya gittikleri halde orada rahat edemeyen Müslümanların dönüşü
-1499 yılından itibaren: Kardinal Sisinirus Müslümanlara karşı acımasızca bir kampanya başlatması karşısında Müslümanlar Gırnata'da silahlarına sarılarak isyan başlattılar Ancak ayaklanma derhal bastırıldı
-12 Şubat 1502: Müslümanların zorla Hıristiyanlaştırılması konusunda özel bir kanun çıkartılmasıBöylece İspanya ve Gırnata'da Müslüman toplumunun sona ermesiyle birlikte Morisko toplumuna geçiş
-1568: Yeniden Arapça ismini kullanmaya başlayan ve Emevilerin torunlarından olan Fernando Kurtubi'nin liderliğini yaptığı Buhara devriminin başlayarak 1571 yılına kadar devam etmesi Ancak II Philip kendisini ateş ve demirle yola getirmeyi başardı
-9 Nisan 1609: Engizisyon mahkemelerinin baskılarından yılan Moriskolar hakkında nihai olarak yok edilmelerini öngören kanunun çıkartılması
22 Eylül 1609: Moriskoların kovulmasıyla ilgili kanunun uygulamaya geçirilmesi
Moriskoların sürülmesi: Bir azınlığın köklerinden koparılması…
İspanya Katolik Kilisesi'nin baskısıyla 16 yüzyıl boyunca Moriskenlerin tarihi köklerinden koparılmaları ve Arapça öğrenmelerine engel olmak için çok miktarda kanun çıkartıldı Ayrıca Kilise, onları Ramazan'da yemek yemeğe zorladı
Bu kanunların tamamı, Moriskolar tarafından tepki ve isyanlarla karşılandı Bu isyanların en meşhuru 1568 senesinde meydana gelen Beşerat adlı ayaklanmadır Bütün bu isyanlar ise Moriskoların 1609 yılında İber yarımadasından nihai olarak kovulmalarına katkıda bulunan başka etkenlerin meydana gelmesine yol açtı
Sanchez Albruno, Americo Castro, Floransio Caner ve Hulio Caro Baroha gibi tarihçiler Moriskoların kovulmalarının arka planında üç nedenin yattığını ifade etmektedir Bunlardan bir tanesi Moriskoların zahiren Hıristiyan gibi görünmelerine rağmen, İslami gelenekleri günlük hayatlarında sürdürüyor olmalarıdır İspanya ise bir yandan dini birliğini sağlamaya çalışıyordu
İkinci neden ise Kilise'nin siyasi bir rol elde ederek din adamlarının Moriskoların sürülmeleri için Kral üzerindeki uyguladıkları baskıların giderek artmasıydı İçlerinde en aktifi Rahip Hayimi Belida adlı, Akidenin Savunusu (1601) adlı kitabın yazarıydı Yazar, kitabında Moriskoların kovulmasının Hıristiyanlığın müdafaası bakımından kaçınılmaz gördüğünü söylemişti
Üçüncü etken ise İspanya ve Fransa gibi Katolik ülkelerle Türkiye ve Mağrip arasında mevcut olan mücadeleydi Zira İspanya, Moriskoların Truva atı olmasını istememekteydi
Sonuçta Kral III Philip, 9 Nisan 1609 yılında Moriskoların sürülmesi kararını aldı Ancak bu karar, 22 Eylül'de uygulama şansı bulana kadar gizli kaldı Rodrigo Di Saya, son kitabı Moriskolar ve Devletin Irkçılığında Kilise ile İspanyol devleti arasında kovma kararı ve bu kararın uygulamaya geçilmesi hakkındaki gizli yazışmaların tümünü ilk kez yayınladı
İspanyol ve Mağripli kaynaklar, sürgüne gönderilen Moriskoların sayısıyla ilgili çelişki içerisindedir Arap ve özellikle de Mağripli kaynaklar bir milyondan fazla insandan bahsetmekle birlikte bunu ispat edecek delillerden yoksundur
Buna karşın İspanyol kaynaklar, dağılımı aşağıdaki şekilde olan toplam 272 bin kişiden bahsetmektedir: Valencia bölgesinden 117464, Aragon'dan 60818, Castilla-La Mancha ve Extremadura'dan 44625, Endülüs'ün batısından yaklaşık 30 bin, Murcia'dan 13552, Katalonya bölgesinden 3716 ve Gırnata'dan da 2026 kişi İspanyol bir tarihçi ise sürgüne gönderilen Moriskolardan üçte birinin yollarda hayatlarını kaybettiğini ifade ediyor
Sürgün işlemi 1609'dan 1614 yılına kadar sürdü Valencia'da ve Katalonya'da Moriskoların sürgün edilmesi diğer şehirlere nispeten kolay olmuştu zira bu bölgelerdeki sürgün, deniz yoluyla gerçekleşmişti Ancak Extramadura ve Castille'da dağınık bir şekilde yaşayan Moriskoların limanlara nakledilip oradan sürgün edilmesi ise askeri kuvvet gerektirdi
Başka bir İspanyol tarihçi ise Sürgünden Önce ve Sonra Moriskolar adlı kitabında tehcirin Şam, Türkiye, Libya ve en çok da Arap Magribi tarafına (Tunus, Cezayir ve Fas) ama özellikle de coğrafi yakınlık nedeniyle Fas tarafına doğru olduğunu ifade etmektedir
Faslı tarihçi Aziz Hakim, el-Cezire'nin internet sitesine yaptığı açıklamada şunları söyledi: "Fas, zorla göç ettirilmiş çok sayıda Morisko'yu karşılamak zorunda kaldı Fas, Morisko ailelerin çok sayıda bulunduğu Müslümanlara ait bir bölgedir Tatvan ve Şafşavan'da gerçek Endülüslüler bulunmaktadır"
Arjantinli tarihçi Mariya Alvira Sargosa, Moriskoların Arjantine gelmeleriyle ilgili yaptığı araştırmasında Ajantin'de bulunan bazı izole olmuş toplulukların İspanya'daki Moriskolara benzer ritüellere sahip ama aynı zamanda domuz eti yemeyen, içki içmeyen, bazı haftalar oruç tutan, yıl başı kutlamalarına katılmayan bir grubu keşfetmiş
|