Memluklularda Tip Ve Tip Egitimi

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-02-2012

Tıp Tarihi

1203-1270 yılları arasında yaşamış olan Mu-vaffak’ud-Din Ebû’l-Abbas Ahmed İbn Ebi Usaybi’a Memlûkler devrinin başlangıç yıllarında yetişmiştir

Eski Yunan ya da Müslüman tıp adamlarının biyografisini içine alan “Uyun’ul- Enbâ fi Tabakât’il-Etıbbâ” adlı biyografi kitabı ona İslam dünyasının Tıp tarihi ile ilgili en seçkin bilim adamı kimliği kazandırmıştır

Bu kitapta Eski Yunan’dan başlayıp kendi zamanına kadar yaşayan ünlü tabiplerin hayatlarından ilmi şahsiyetlerinden ve eserlerinden bahsedilir

İslam devrine ait 400 tabipten bahseden bu eser son derece doğru bilgiler verir

12 Daha sonra Kıftî tarafından bu konuda “İhbâr’ul-Ulemâ bi Ahbâr’il-Hukemâ” yazılmıştır

15

Veterinerler

Memluk sultanlarının çoğu damızlık atların yetiştirildiği tavlalara sahip olduğu için at yetiştiriciliği ve atların özellikleriyle ilgili olarak telif edilen bir çok eser vardır

Mansuriyye medresesi öğretim üyelerinden Abd’ul-Mu’min ed-Dimyâti tarafından Fazl’ul-Hayl (Atın Faziletleri) adlı eser bunlar arasındadır

16 Hayvan hastalıkları ile ilgili olarak yazılan Kâmil’us-Sınâ’ateyn: el-Baytara ve’z-Zartaka adlı eser saray başveterineri Ebû Bekr İbn’il-munzir el Baytar (ö

1340) tarafından yazıl-mıştır

5
Tıp Alanında Yetişen Bilim Adamları

Mısır ve Suriye ülkelerini içine alan bu devlet tıp ilmi alanında yol gösterici rol oynamış ve zamanında pek çok bilim adamı yetişmiştir

Bu dönemde tıp alanında yetişen bilim adam-ları’nın bazıları şunlardır:
Ebu’l-Hasan Ali İbn’un-Nefis (1210-1289):

Kalavun hastanesinin başhekimliğini yapmıştır

“Küçük kan dolaşımı” sistemini Servetus’dan tam üç asır önce keşfedip Şerh Teşrih’il-Kanun adlı eserinde yazdı

Türkistan’ın Kaş şehrinde doğan bu bilim adamı hadis fıkıh tıp lügat mantık ve siyer alanında söz sahibi idi

Tıp ilmini Nureddin Zengi’nin Şam’da kurduğu hastanede öğrendi

Mısır’da Nasır ve Mansuri hastanelerinde başhekimlik ve idarecilik yaptı

İnsan vücudu ile hayvan vücudu arasındaki benzerlikleri kullanarak hayvanlar üzerinde yaptığı bazı çalışmalar neticesinde anatomi ile ilgili sonuçlara ulaştı

Özellikle kalp ve solunum yolları üzerinde durarak küçük kan dolaşımını tanımladı

O zamana kadar genellikle Galen Hipokrat ve İbni Sina’nın görüşleri dışına çıkmayan tıp çevrelerine nazariyecilikten uzak araştırmaya dönük bir devir başlatmış oldu

Bu üç bilim adamının eserlerini inceleyerek tenkit etti yanlışlarını düzeltti

Aynı zamanda görme olayı ve gözü inceleyerek modern anlamda katkısı oldu

Hastalıkların tedavisinden çok sebepleri üzerinde durdu

Mûcez fi’t-tıp kitabında ise böbrek taşlarının nerede olduğunu hastalığın belirtilerini tedavi yöntemlerini ve ilaçları anlattı

17

Eserleri

1

Şerhu Teşrihi’l-Kânûn

İbn Sina’nın el-Kanûn’unun anatomi kısmına yapılmış bir şerhtir

Eser ilk defa İbnü’n-Nefis’in küçük kan dolaşımını keşfiyle ilgili olarak Muhyiddin et-Tatâvî tarafından ilim âleminin gündemine getirilmiş ve birçok tartışmaya yol açmıştır

2

el-Mûcez ü’t-tıb (Mûcizü’l-Kânûri)

el-Kanûn’un Şerhu Teşrîhte işlediği anatomi kısmı dışında kalan bölümlerinin özetidir

3

el-Mühezzeb fi’1-kuhli’l-mücerreb

Göz hastalıklarıyla ilgili orjinal fikirler ihtiva eden ve çağı bakımından konusunda zirve kabul edilmektedir

4

Şerhu Fuşûli Bukrât

Hipokrat’ın Aforiz-malar (Fusûl) adlı eserinin bir yorumudur

5

Risâletü’l-a’zâ

İnsan organizmasının yapısı ve işleyişiyle organların yarar ve hikmetleri üzerine kaleme alınan eserde fizyolojiden hareketle canlının karakterine dair sonuçlara da ulaşılmaktadır

6

er-Risaletü’l-Kâmiliiyye fi’s-sîreti’n-nebeviyye

Eser önce The Theologus Autodidactus of ibn al-Nafis başlığıyla Max Meyerhof ve Joseph Schacht tarafından İngilizce tercüme ve notlarla (Oxford 1968) daha sonra da Abdülmün’im Muhammed Ömer tarafından ilmi bir incelemeyle birlikte (Kahire 1985 1987) yayımlanmıştır

7

el-Muhtasar fî ilmi uşûli’l-hadîşi’n-nebevî

Yûsuf Zeydân tarafından İbnü’n-Nefis’in eserleri hakkında ayrıntılı bilgi veren bir incelemeyle birlikte neşredilmiştir (Kahire 1991)

8

el-Muhtâr mine’l-agziye

Perhize dairdir

Yûsuf Zeydân Berlin’deki yegâne nüshasına dayanarak eseri yayımlamıştır (Kahire 1992)

9

eş-Şamil fi’s-sınâ’ati’t-tıbbiyye

10

Şerhu’l-Kanûn

İbn Sina’nın el-Kanûriu için yazılmış “el-Külliyât” kısmı başta olmak üzere ilâçlar hastalıklar ve belli organlara has olmayan
hastalıklar konusunda yazılmış dört kitaplık şerhtir

11

Buğyetü’t-tâlibîn ve nüzhetü’l-mütetab-bibîn

Tek yazma nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde bulunan eserde tıbbın teorik ve pratik yönleri birlikte ele alınmıştır

12

Şerhu Ebîzîmyâ li-Bukrât

13

Şerhu Tabî’ati’l-insân li-Bukrât

14

Şerhu Takdimeti’l-marife

15

Şerhu Mesâ’ili Huneyn

Süryânî hekim ve mütercim Huneyn b

İshak’ın sorulu cevaplı tarzda kaleme aldığı tıbba giriş mahiyetindeki el-Mesâ’ilfi’t-tıb adlı eserinin şerhidir

18
İbnü’l Kuf (ö

1286)

Özellikle İslam dünyasında ilk cerrahi kitabının yazarı olması ile dikkati çekmektedir

İbnü’l-Kuf gerek teşhis ve tedaviyle ilgili tespitlerinden dolayı gerekse cerrahîde geliştirdiği yeni teknikler açısından döneminde dikkat çekmiştir

Bilhassa hacamat türleri sülükle tedavi kırıkların âcil bakımı kemiği yerine oturtma ve sargılama konularında başarılar göstermiş hastaların zihnî ve fizikî sağlıkları ile tedavi sürecinde uygulanan yöntemlere büyük önem vermiş karın bölgesi kesiklerini dikmek için uygulanabilecek teknik ve pratikleri ayrıntılı biçimde açıklamış vücuttaki taşların çıkarılması ve sonda (kateter) fitil ve enjektör kullanımı konularına değinerek yenilikler ortaya koymuştur

Eserleri:
1

Umdetü’l-ışlâh fi ‘ameli sınâ’ati’l-cerrâh
(Kitâbü’l-’Umdefîşınâati’l-cerrâh)

İbnü’l-Kuffun cerrahî ve anatomi üzerine yazılmış ilk müstakil kitabı olup bir çok yenilik getiren en ünlü çalışmasıdır

İnsan anatomisi organların yapısı vücut sıvıları ve hastalıklarla ilgili açıklamaların yanı sıra farmakoloji kateterizasyon ve cerrahî manipülas-yon konularında bilgiler verilmektedir

2

Câmi’u'l-ğaraz fî hıfzi’s-sıhha ve’l-maraz

Embriyolojiyle ilgili orijinal fikirlerin ileri sürüldüğü eserde çocuğun cinsiyetinin tahmini ve soya çekim gibi deneysel biyolojiye ait bazı kavramlar yorumlanmaya çalışılmakta ceninin gelişim aşamalarına dair bilgi verilmektedir

Ortaçağ Avrupasında Corpus optatorum de servanda sanitate et depellendo morbo adıyla bilinen kitapta anne sağlığı ve çocuğun büyümesi konuları ile çevrenin insan sağlığı üzerindeki etkisi de ele alınmıştır

3

el-Uşûl fî şerhi’l-Fusûl

Hipokratik külliyattan Kitâbü’l-Fusûl’ün şerhidir

İki kısma ve yirmi dört alt bölüme ayrılan eserde Ebû Bekir er-Râzî’nin aynı kitabı yorumlarken ele aldığı meseleler tartışılmakta bu arada tıbba dair orijinal görüşler ortaya konulmaktadır

4

Şerhu’l-Külliyyât min Kitâbi’l-Kânûn

İbn Sina’nın el-Kânûn fi’t-tıbb’ının “Küttiyyât” bölümüne yazılmış bir şerhtir

Vücudun anatomik ve fizyolojik yapısı ile kas ve kemikler hakkında klasik yönteme bağlı kalınarak yazılmış bilgiler ihtiva eder

5

Kitâbü’ş-Şâfî fi’t-tıb

Eserin aslının teori ve uygulamaya dair iki kısımdan oluştuğu bilinmektedir

Tıp ilminin tanımı vücut sıvıları vücudun bölümleri hastalıkların sebepleri sağlıklı bir hayat sürdürebilmek için gerekli şartlar yaş cinsiyet vücudun genel durumu cilt hastalıkları ateş toksikoloji psikoterapi gırtlak hastalıkları sindirim sistemi ve üroloji gibi konular hakkında geniş bilgiler verilmektedir

6

Zübedü’t-tabîb

7

Şerhu’l-İşârât

İbn Sînâ’nın el-İşârât vet-tenbîhât adlı felsefe kitabı üzerine yazılmış bir şerhtir

8

el-Mebâhişü’l-mağribiyye

İbn Ebû Usaybia’nın tamamlanamadığını kaydettiği eseridir

14
İbn Ebi Usaybia Ahmed b

Kasım el-Hazreci:
Dımaşklı meşhur bir göz doktorunun oğlu olup tıp tahsilini “en-Nuri Hastanesin’de tamamladı ve göz hekimi oldu

Önce Dimaşk daha sonra Kahire’de bulunan en-Nasiri Hastanesi’nde göz hekimliği yaptı

19 Hekimlerin hal ve tercümelerini topladığı “Uyni’l-Enba fi Tabakati’l- Etıbba” adındaki tıp tarihi ile ilgili ünlü eser İslam kültür ve medeniyetinde önemli bir yere sahiptir

20

Bu kitapta bilim tarihi bakımından başka kitaplarda olmayan bilgiler mevcuttur Hint ve Yunan tıbbı ile ilgili önemli bilgiler verir

21

Ebu Huleyka Reşidüddin b

Faris (11951262):

Tıp öğrenimini Dimaşk’ta yapmıştır ve bu alanda büyük şöhret kazanmıştır

Memluk sultanı Baybars’ın doktorluğunu yapması yanında iyi bir eczacı idi

Eserlerinden bazıları şunlardır

512
1- Makale fî Hıfzı’s-Sıhha
2- El-emraz ve esbâbuha ve alâmâtuha (Has-talıklar sebepleri alametleri ve tedavilerine dair)
3- El-Muhtâr fî elf akâr
4- Zarûratü’l-mevt
Ali b

Yusuf b

Haydara er-Rahabi (11871268)

Bazı diğer ilimlerle de meşgul olmakla birlikte tıp ilminde ün salmıştır

Nureddin Zengi tarafından yaptırılan “el-Bimaristanü’n-Nuri el-Kebir” adlı hastanede çalışmış daha sonra aynı hastanede müderrislik yapmıştır

512
Eserlerinden bazıları:
1- Hallku’l-İnsan ve hey’etü a’zaihi
2- Telhisü şerhi fusuli Hippokrates
3- İbn sina’nın Kanun’una Haşiye
4- İbn Ebi Sadık’ın “Mesailü huneyn” e yazdığı şerhe haşiye
İbnu’l Lebbûdî Yahya b

Muhammed (Ö

1271)

Dimaşk’ta yetişmiş hakimedip ve doktordur

Eserleri:
1- el-Lemeât
2- Gayetu’l-ğayat fi’l-muhtac ileyh min
oklides ve’l-mutavassıtat
3- Er-Risaletu’l-kamile fi ilmi’l-cebr
4- Tahkikü’l-mebahisi’t-tıbbiyye

Duneysirî Muhammed b

Abbas (ö

1287)
İbn Said es-Sincari (öl:1348)
İbn Cemâa Muhammed Ebubekr el-Mısrî Ali b

Abdulkerim el-Kehhal el-Hamevî İbnu’l-Emşâtî Mahmud b

Ahmed el-Aynî Muvaffakuddin yakub b

Es-Samirî (ö

1320)

512
Yahudi Doktorlar

El-Kuhin’ul-Attâr yaklaşık 1260 yılında Kahi-re’de “Minhâc’üd-Dukkan” ve Dustûr’ul-A’yan” adlı eczacılıkla ilgili eser yazdı

Er-Râzî’nin ilk defa “tıbbi ruhani yahut ilac nefsani” yani “ruh tebabeti” şeklinde bilim dünyasına tanıttığı günümüzde psikoterapi ile yakın ilişki içerisinde olan konunun Mısır’da ilk uygulayanlarından biri Yahudi hekim Salah’ud-Din Hibet’ullah İbn Cumey olmuştur

5
Sonuç

Türk asıllı ve Müslüman Memlûk sultanları ve halkı tarih boyunca dünyanın en eski medeniyetlerinin yaşadığı bir coğrafya’da yaşamışlar ve tarihte önemli bir yere sahip olmuşlardır

Siyasal alanda kazanılan başarılar yanında tıp alanında da önemli hizmetlerde bulunmuşlar ve burada yetişen ya da bu ülkeye sığınan bilim adamlarının yazdığı önemli eserlerle günümüz bilimine katkıda bulunmuşlardır

Bu dönemde yetişen bilim adamları birden fazla alanda eser bırakmışlar ve pek çok alanda söz sahibi olmuşlardır

Anatomi cerrahi göz alanındaki buluşları oldukça dikkat çekicidir

Hipokrat Galen İbn-i sina gibi hekimlerle Rönesans arasında bir köprü olma vazifesi görmüşler ve tıp dünyasına yeni keşifleri ile yol göstermişlerdir

Böylelikle eski Grek kültür hazinesinin kaybolmamasını sağlıyarak muhafaza ettiler ve Avrupa milletleri İslam kültürü ile te-mas neticesinde asırlarca tesiri altında kaldıkları bir yenileşme elde ettiler

Birsen ÖZYURT Anatomi AD Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tıp Fakültesi
Bahattin KELEŞ Tarih AD Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Yasemin KAÇAR Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

Turkiye Klinikleri J Med Ethics

08-02-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	Memluklularda Tip Ve Tip Egitimi Tıp Tarihi 1203-1270 yılları arasında yaşamış olan Mu-vaffak’ud-Din Ebû’l-Abbas Ahmed İbn Ebi Usaybi’a Memlûkler devrinin başlangıç yıllarında yetişmiştir Eski Yunan ya da Müslüman tıp adamlarının biyografisini içine alan “Uyun’ul- Enbâ fi Tabakât’il-Etıbbâ” adlı biyografi kitabı ona İslam dünyasının Tıp tarihi ile ilgili en seçkin bilim adamı kimliği kazandırmıştır Bu kitapta Eski Yunan’dan başlayıp kendi zamanına kadar yaşayan ünlü tabiplerin hayatlarından ilmi şahsiyetlerinden ve eserlerinden bahsedilir İslam devrine ait 400 tabipten bahseden bu eser son derece doğru bilgiler verir12 Daha sonra Kıftî tarafından bu konuda “İhbâr’ul-Ulemâ bi Ahbâr’il-Hukemâ” yazılmıştır15 Veterinerler Memluk sultanlarının çoğu damızlık atların yetiştirildiği tavlalara sahip olduğu için at yetiştiriciliği ve atların özellikleriyle ilgili olarak telif edilen bir çok eser vardır Mansuriyye medresesi öğretim üyelerinden Abd’ul-Mu’min ed-Dimyâti tarafından Fazl’ul-Hayl (Atın Faziletleri) adlı eser bunlar arasındadır16 Hayvan hastalıkları ile ilgili olarak yazılan Kâmil’us-Sınâ’ateyn: el-Baytara ve’z-Zartaka adlı eser saray başveterineri Ebû Bekr İbn’il-munzir el Baytar (ö 1340) tarafından yazıl-mıştır5 Tıp Alanında Yetişen Bilim Adamları Mısır ve Suriye ülkelerini içine alan bu devlet tıp ilmi alanında yol gösterici rol oynamış ve zamanında pek çok bilim adamı yetişmiştir Bu dönemde tıp alanında yetişen bilim adam-ları’nın bazıları şunlardır: Ebu’l-Hasan Ali İbn’un-Nefis (1210-1289): Kalavun hastanesinin başhekimliğini yapmıştır “Küçük kan dolaşımı” sistemini Servetus’dan tam üç asır önce keşfedip Şerh Teşrih’il-Kanun adlı eserinde yazdı Türkistan’ın Kaş şehrinde doğan bu bilim adamı hadis fıkıh tıp lügat mantık ve siyer alanında söz sahibi idi Tıp ilmini Nureddin Zengi’nin Şam’da kurduğu hastanede öğrendi Mısır’da Nasır ve Mansuri hastanelerinde başhekimlik ve idarecilik yaptı İnsan vücudu ile hayvan vücudu arasındaki benzerlikleri kullanarak hayvanlar üzerinde yaptığı bazı çalışmalar neticesinde anatomi ile ilgili sonuçlara ulaştı Özellikle kalp ve solunum yolları üzerinde durarak küçük kan dolaşımını tanımladı O zamana kadar genellikle Galen Hipokrat ve İbni Sina’nın görüşleri dışına çıkmayan tıp çevrelerine nazariyecilikten uzak araştırmaya dönük bir devir başlatmış oldu Bu üç bilim adamının eserlerini inceleyerek tenkit etti yanlışlarını düzeltti Aynı zamanda görme olayı ve gözü inceleyerek modern anlamda katkısı oldu Hastalıkların tedavisinden çok sebepleri üzerinde durdu Mûcez fi’t-tıp kitabında ise böbrek taşlarının nerede olduğunu hastalığın belirtilerini tedavi yöntemlerini ve ilaçları anlattı17 Eserleri 1 Şerhu Teşrihi’l-Kânûn İbn Sina’nın el-Kanûn’unun anatomi kısmına yapılmış bir şerhtir Eser ilk defa İbnü’n-Nefis’in küçük kan dolaşımını keşfiyle ilgili olarak Muhyiddin et-Tatâvî tarafından ilim âleminin gündemine getirilmiş ve birçok tartışmaya yol açmıştır 2 el-Mûcez ü’t-tıb (Mûcizü’l-Kânûri) el-Kanûn’un Şerhu Teşrîhte işlediği anatomi kısmı dışında kalan bölümlerinin özetidir 3 el-Mühezzeb fi’1-kuhli’l-mücerreb Göz hastalıklarıyla ilgili orjinal fikirler ihtiva eden ve çağı bakımından konusunda zirve kabul edilmektedir 4 Şerhu Fuşûli Bukrât Hipokrat’ın Aforiz-malar (Fusûl) adlı eserinin bir yorumudur 5 Risâletü’l-a’zâ İnsan organizmasının yapısı ve işleyişiyle organların yarar ve hikmetleri üzerine kaleme alınan eserde fizyolojiden hareketle canlının karakterine dair sonuçlara da ulaşılmaktadır 6 er-Risaletü’l-Kâmiliiyye fi’s-sîreti’n-nebeviyye Eser önce The Theologus Autodidactus of ibn al-Nafis başlığıyla Max Meyerhof ve Joseph Schacht tarafından İngilizce tercüme ve notlarla (Oxford 1968) daha sonra da Abdülmün’im Muhammed Ömer tarafından ilmi bir incelemeyle birlikte (Kahire 1985 1987) yayımlanmıştır 7 el-Muhtasar fî ilmi uşûli’l-hadîşi’n-nebevî Yûsuf Zeydân tarafından İbnü’n-Nefis’in eserleri hakkında ayrıntılı bilgi veren bir incelemeyle birlikte neşredilmiştir (Kahire 1991) 8 el-Muhtâr mine’l-agziye Perhize dairdir Yûsuf Zeydân Berlin’deki yegâne nüshasına dayanarak eseri yayımlamıştır (Kahire 1992) 9 eş-Şamil fi’s-sınâ’ati’t-tıbbiyye 10 Şerhu’l-Kanûn İbn Sina’nın el-Kanûriu için yazılmış “el-Külliyât” kısmı başta olmak üzere ilâçlar hastalıklar ve belli organlara has olmayan hastalıklar konusunda yazılmış dört kitaplık şerhtir 11Buğyetü’t-tâlibîn ve nüzhetü’l-mütetab-bibîn Tek yazma nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde bulunan eserde tıbbın teorik ve pratik yönleri birlikte ele alınmıştır 12 Şerhu Ebîzîmyâ li-Bukrât 13 Şerhu Tabî’ati’l-insân li-Bukrât 14 Şerhu Takdimeti’l-marife 15 Şerhu Mesâ’ili Huneyn Süryânî hekim ve mütercim Huneyn b İshak’ın sorulu cevaplı tarzda kaleme aldığı tıbba giriş mahiyetindeki el-Mesâ’ilfi’t-tıb adlı eserinin şerhidir18 İbnü’l Kuf (ö 1286) Özellikle İslam dünyasında ilk cerrahi kitabının yazarı olması ile dikkati çekmektedir İbnü’l-Kuf gerek teşhis ve tedaviyle ilgili tespitlerinden dolayı gerekse cerrahîde geliştirdiği yeni teknikler açısından döneminde dikkat çekmiştir Bilhassa hacamat türleri sülükle tedavi kırıkların âcil bakımı kemiği yerine oturtma ve sargılama konularında başarılar göstermiş hastaların zihnî ve fizikî sağlıkları ile tedavi sürecinde uygulanan yöntemlere büyük önem vermiş karın bölgesi kesiklerini dikmek için uygulanabilecek teknik ve pratikleri ayrıntılı biçimde açıklamış vücuttaki taşların çıkarılması ve sonda (kateter) fitil ve enjektör kullanımı konularına değinerek yenilikler ortaya koymuştur Eserleri: 1 Umdetü’l-ışlâh fi ‘ameli sınâ’ati’l-cerrâh (Kitâbü’l-’Umdefîşınâati’l-cerrâh) İbnü’l-Kuffun cerrahî ve anatomi üzerine yazılmış ilk müstakil kitabı olup bir çok yenilik getiren en ünlü çalışmasıdır İnsan anatomisi organların yapısı vücut sıvıları ve hastalıklarla ilgili açıklamaların yanı sıra farmakoloji kateterizasyon ve cerrahî manipülas-yon konularında bilgiler verilmektedir 2 Câmi’u'l-ğaraz fî hıfzi’s-sıhha ve’l-maraz Embriyolojiyle ilgili orijinal fikirlerin ileri sürüldüğü eserde çocuğun cinsiyetinin tahmini ve soya çekim gibi deneysel biyolojiye ait bazı kavramlar yorumlanmaya çalışılmakta ceninin gelişim aşamalarına dair bilgi verilmektedir Ortaçağ Avrupasında Corpus optatorum de servanda sanitate et depellendo morbo adıyla bilinen kitapta anne sağlığı ve çocuğun büyümesi konuları ile çevrenin insan sağlığı üzerindeki etkisi de ele alınmıştır 3 el-Uşûl fî şerhi’l-Fusûl Hipokratik külliyattan Kitâbü’l-Fusûl’ün şerhidir İki kısma ve yirmi dört alt bölüme ayrılan eserde Ebû Bekir er-Râzî’nin aynı kitabı yorumlarken ele aldığı meseleler tartışılmakta bu arada tıbba dair orijinal görüşler ortaya konulmaktadır 4 Şerhu’l-Külliyyât min Kitâbi’l-Kânûn İbn Sina’nın el-Kânûn fi’t-tıbb’ının “Küttiyyât” bölümüne yazılmış bir şerhtir Vücudun anatomik ve fizyolojik yapısı ile kas ve kemikler hakkında klasik yönteme bağlı kalınarak yazılmış bilgiler ihtiva eder 5 Kitâbü’ş-Şâfî fi’t-tıb Eserin aslının teori ve uygulamaya dair iki kısımdan oluştuğu bilinmektedir Tıp ilminin tanımı vücut sıvıları vücudun bölümleri hastalıkların sebepleri sağlıklı bir hayat sürdürebilmek için gerekli şartlar yaş cinsiyet vücudun genel durumu cilt hastalıkları ateş toksikoloji psikoterapi gırtlak hastalıkları sindirim sistemi ve üroloji gibi konular hakkında geniş bilgiler verilmektedir 6 Zübedü’t-tabîb 7 Şerhu’l-İşârât İbn Sînâ’nın el-İşârât vet-tenbîhât adlı felsefe kitabı üzerine yazılmış bir şerhtir 8 el-Mebâhişü’l-mağribiyye İbn Ebû Usaybia’nın tamamlanamadığını kaydettiği eseridir14 İbn Ebi Usaybia Ahmed b Kasım el-Hazreci: Dımaşklı meşhur bir göz doktorunun oğlu olup tıp tahsilini “en-Nuri Hastanesin’de tamamladı ve göz hekimi oldu Önce Dimaşk daha sonra Kahire’de bulunan en-Nasiri Hastanesi’nde göz hekimliği yaptı19 Hekimlerin hal ve tercümelerini topladığı “Uyni’l-Enba fi Tabakati’l- Etıbba” adındaki tıp tarihi ile ilgili ünlü eser İslam kültür ve medeniyetinde önemli bir yere sahiptir20 Bu kitapta bilim tarihi bakımından başka kitaplarda olmayan bilgiler mevcuttur Hint ve Yunan tıbbı ile ilgili önemli bilgiler verir21 Ebu Huleyka Reşidüddin b Faris (11951262): Tıp öğrenimini Dimaşk’ta yapmıştır ve bu alanda büyük şöhret kazanmıştır Memluk sultanı Baybars’ın doktorluğunu yapması yanında iyi bir eczacı idi Eserlerinden bazıları şunlardır512 1- Makale fî Hıfzı’s-Sıhha 2- El-emraz ve esbâbuha ve alâmâtuha (Has-talıklar sebepleri alametleri ve tedavilerine dair) 3- El-Muhtâr fî elf akâr 4- Zarûratü’l-mevt Ali b Yusuf b Haydara er-Rahabi (11871268) Bazı diğer ilimlerle de meşgul olmakla birlikte tıp ilminde ün salmıştır Nureddin Zengi tarafından yaptırılan “el-Bimaristanü’n-Nuri el-Kebir” adlı hastanede çalışmış daha sonra aynı hastanede müderrislik yapmıştır512 Eserlerinden bazıları: 1- Hallku’l-İnsan ve hey’etü a’zaihi 2- Telhisü şerhi fusuli Hippokrates 3- İbn sina’nın Kanun’una Haşiye 4- İbn Ebi Sadık’ın “Mesailü huneyn” e yazdığı şerhe haşiye İbnu’l Lebbûdî Yahya b Muhammed (Ö1271) Dimaşk’ta yetişmiş hakimedip ve doktordur Eserleri: 1- el-Lemeât 2- Gayetu’l-ğayat fi’l-muhtac ileyh min oklides ve’l-mutavassıtat 3- Er-Risaletu’l-kamile fi ilmi’l-cebr 4- Tahkikü’l-mebahisi’t-tıbbiyye Duneysirî Muhammed b Abbas (ö1287) İbn Said es-Sincari (öl:1348) İbn Cemâa Muhammed Ebubekr el-Mısrî Ali b Abdulkerim el-Kehhal el-Hamevî İbnu’l-Emşâtî Mahmud b Ahmed el-Aynî Muvaffakuddin yakub b Es-Samirî (ö1320)512 Yahudi Doktorlar El-Kuhin’ul-Attâr yaklaşık 1260 yılında Kahi-re’de “Minhâc’üd-Dukkan” ve Dustûr’ul-A’yan” adlı eczacılıkla ilgili eser yazdı Er-Râzî’nin ilk defa “tıbbi ruhani yahut ilac nefsani” yani “ruh tebabeti” şeklinde bilim dünyasına tanıttığı günümüzde psikoterapi ile yakın ilişki içerisinde olan konunun Mısır’da ilk uygulayanlarından biri Yahudi hekim Salah’ud-Din Hibet’ullah İbn Cumey olmuştur5 Sonuç Türk asıllı ve Müslüman Memlûk sultanları ve halkı tarih boyunca dünyanın en eski medeniyetlerinin yaşadığı bir coğrafya’da yaşamışlar ve tarihte önemli bir yere sahip olmuşlardır Siyasal alanda kazanılan başarılar yanında tıp alanında da önemli hizmetlerde bulunmuşlar ve burada yetişen ya da bu ülkeye sığınan bilim adamlarının yazdığı önemli eserlerle günümüz bilimine katkıda bulunmuşlardır Bu dönemde yetişen bilim adamları birden fazla alanda eser bırakmışlar ve pek çok alanda söz sahibi olmuşlardır Anatomi cerrahi göz alanındaki buluşları oldukça dikkat çekicidir Hipokrat Galen İbn-i sina gibi hekimlerle Rönesans arasında bir köprü olma vazifesi görmüşler ve tıp dünyasına yeni keşifleri ile yol göstermişlerdir Böylelikle eski Grek kültür hazinesinin kaybolmamasını sağlıyarak muhafaza ettiler ve Avrupa milletleri İslam kültürü ile te-mas neticesinde asırlarca tesiri altında kaldıkları bir yenileşme elde ettiler Birsen ÖZYURT Anatomi AD Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tıp Fakültesi Bahattin KELEŞ Tarih AD Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yasemin KAÇAR Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Turkiye Klinikleri J Med Ethics