|
Prof. Dr. Sinsi
|
Balıkesir Gelenek Ve Görenekleri
Halk Oyunları
Balıkesir Halk Oyunları zengin bir yapıya sahiptir Yörede bulunan birçok farklı etnik grup kültür çeşitliliğini ortaya çıkarmaktadır ve bu halk oyunlarınada yansımaktadır Genel olarak bakıldığında İlde oyunlar daire,düz çizgi ve karşılıklı geçişler şeklinde oynanmaktadırYöredeki oyunlar genel halk oyunları türlerinden Zeybek,Güvende,Kaşık Oyunları ve Bengi sınıfına girmektedir
Balıkesir Yöresinde Günümüzde Oynanan Başlıca Halk Oyunlarının İsimleri:
Harmandalı,İkili Güvende,Toplu Güvende,Bengi,Baydan Nazmiye,Karyolamın Demiri,Akpınar,Hatçam,Azime,Bağ Yüzünün Çamları,Durnalar,Tüllek(İğde Dalı),Demirciler,
Ağır Hava,Koca Arap,Kemeraltı,Doğanlar Zeybeği,Sekme,Kayalcanın Taşları(Yörük Ali),Mendili Oyaladım,Karşılama,Şerifem,Aşağı Yoldan,Tünleme,Mende,Yörük Dağı,Ninna,
Suda Balık Oynuyor,Sarı Karınca,Köroğlu,Aldı Dereleri,Koybatın Dereleri,Dursunbeyin Hanları,Şıngır,Edremit Güvende,Yılanı Yılanı,Savaştepe Zeybeği,Bandırmalı Güzelim,Alay Havası,İsmailler Zeybeği,Koca Kuş,Koca Ceviz,Dada Zeybeği,Entarisi Damgalı,Oğlanın Adı Hakkı,Ergama,Sabai Güvende,Tabancalı,Kozak Dağının Çamları,İsmailli,Yanık Hatçem
Kadınların Oynadıkları Oyun Adları:
Akpınar, Hatçam, Mende, Azime, Durnalar, Demirciler,Tüllek (İğde Dalı), Mendili Oyaladım,Yörük Dağı,Ninna,Suda Balık Oynuyor,Bandırmalı Güzelim,Kozak Oyunu,Entarisi Damgalı,Oğlanın Adı Hakkı,Ergama,Sarı Karınca
Kadın Oyunlarında Çalgı:
Geleneksel olarak bakır tava,kazan,kaşık ve zilli maşa kullanılmaktadır
Erkeklerin Oynadıkları Oyun Adları:
İkili Güvende,Toplu Güvende,Bengi,Ağır Hava,Karşılama,Koca Arap,Kemeraltı,
Sekme,Kayalcanın Taşları,Şıngır,Edremit Güvende,Yılanı Yılanı,Savaştepe Zeybeği,Alay Havası,İsmailler Zeybeği,Koca Kuş,Dada Zeybeği,Doğanlar Zeybeği,Aldı Dereleri,Koybatın Dereleri,Sabai Güvende,İsmailli,Tabancalı
Erkek Oyunlarında Çalgı:
Geleneksel olarak bağlama,davul,zurna veya klarnet kullanılmaktadır
Yörede oynanan başlıca oyunlar şöyledir
PAMUKÇU BENGİSİ
Yörede ünlü olan oyun çeşitlerinden biridirPamukçu Köyü ile bu oyun özdeşleşmiştir Kelime anlamı “sonu olmayan,ebedi” olan oyunun menşeisinde cengaverlik unsuru bulunmaktadırBenginin kendine has bir çıkış havası vardırAsıl havadan ayrı olup gezinti şeklindedirBengi 8-10-12-15 kişi ile oynandığı gibi,daha fazla kişilerle de oynanırBengi’de beş figür vardırFigür aralarındaki hareketler ise oyunun manasını belirlerOyunlar daire biçiminde ve soldan sağa doğru oynanır
Pamukçu yöresinde köy düğünlerinde,bayramlarda ve eğlencelerde İkili Güvende,Toplu Güvende ve Bengi oynanmaktadırBengi oyunun yurt çapında tanıtımı için 1975’de Pamukçu Köyü’nde bir dernek kurulmuştur Dernek faaliyetlerini sürdürmektedir
İKİLİ GÜVENDE
Murat KARABULUT tarafından derlenen oyun köy düğünlerinde, bayramlarda, Akpınar eğlencelerinde ve sohbetlerde gençler tarafından oynanır
Sadece iki kişi tarafından oynanan bu oyun oldukça hareketlidir Belirgin figürleri dönme ve çökmelerdir Bu oyun boy ve kabileler arasında yapılan mücadelede, iki tarafın en güçlü savaşçılarının karşılaşmasını temsil eder
Oyuna başlamadan önce müzik eşliğinde kısa bir gezinti yapılır Yörede bu gezintiye “ Aldırma “ , oyuna başlama haline gelmeye de “ Oyuna Alma “ denir Baştan sona kadar çökme ve dönme figürlerinden meydana gelen oyun, hızlı tempoda yapılan seri hareketlerle sürdürülür
TÜNLEME
Sevinç YAŞAR tarafından derlenen oyun bayanlar tarafından düğün ve kına gecelerinde oynanmaktadırDaha çok Balıkesir ilinin Kepsut ilçesine bağlı Ahmet Ölen köyünde bu oyun görülmektedir
Oyun kadın ve genç kızların bakır tava ile söyledikleri türkü eşliğinde en az dört kişi veya daha fazla kişi ile kaşıkla oynanmaktadır
1-Oyun Türküsünün Sözleri:
Sevdiğim aşağıda ben yukarıda savaşam
İzin ver Allah’ım yare kavuşam
Sen benimsin ben seninim ey güzel
Barış, mezarların kar olmayınca
Girmem evinize yar olmayınca
Bu tepeden o tepeye ev olur
Alem sevdiğine yanar del(i) olur
2-Oyunun Figürleri :
a)Düz Figür:Figür sağ ayakla nokta yapılarak başlarSağ ayak taban basarken sol ayak dizden yukarı çekilir ve sağ ayak üzerinde iki kez sekme yapılır En son olarakta iki ayağın tabanı yere basılırAynı zamanda kollar baş hizasında yanda yukarıya kaldırılır
b)Geçiş Figürü:Figür sağ ayak nokta yapılarak başlarSağ ayak taban basarken sol ayak parmak ucu ile vücut ağırlığı yukarıya çekilir,bu hareket iki kez tekrar edilirDaha sonra sol ayak taban basarken sağ ayak dizden yukarı çekilir ve bir kez sekme yapılır bundan sonra sağ ayak tabanı basılırken sol ayak dizden yukarı çekilir ve iki kez sekme yapılırEn son olarakta iki ayağın tabanı yere basılırAynı zamanda kollar baş hizasında yanda yukarıya kaldırılır
3-Oyunda Giyim –Kuşam:
1-Başa;altta çetki üstte çember (Allı bez-Karanfilli bez )
2-İçe;Dokumadan göynek yada dokuma olmayan fistan
3-Üstte;Kaftan ( Üçetek )
4-Yakalık
5-Zıbın
6-Kemikli bağ
7-Şal ( Arkalaç )
8-Peşkir
9-Yün çorap
4-Oyunda Aksesuar : Kaşık
BALIKESİR GELENEKSEL GİYSİLERİ
a)Kadın Giysileri:Baş giyiminde ilk al bez başa sarılıp uçları başın üst kısmına gelecek şekilde bağlanırAl bez Yörüklerde ipek veya saten kumaştan olup,başın arkasına gelecek kısmı pul ve boncuklarla işlenmiştirKenarları yeşil şeritli boncuk,pul ve karanfillerle oyalanmıştırAl bezin üzerine alın bezi bağlanırYörüklerde alın bezinde hakim renk çoğunlukla siyahtırBezin kenarları boncuk ve pullarla işlidirTürkmenlerde ise al ve yeşil olmak üzere iki renk vardırBaşta öne ve arkaya gelecek olan bölümlerin ortaları ve uçları pullarla işlidir
Üst bedene göynek/gömlek giyilirKadın gömleklerinin boyu ayak bileğine kadar uzun,Yörüklerin yaşadığı bazı dağ köylerinde ise diz altında ön ve arka beden bütün halinde kesilirGömleklerin etekleri dize kadar çepeçevre kırmızı ve mavi yün iplerle işlenirYakası göğüse kadar açıktırBu açıklık düğme veya iğne ile kapatılırTürkmenler de ise gömlek grep kumaşından yapılırBelden başlayarak yan tarafa gelecek şekilde üçgen bir parça eklenirBu parçanın etek kısımları su taşı ve pullarla işlenirBu parçanın üst bölümünden aşağı doğru sarkan oya işleme üzerine püsküller görülürGömleğin altına şalvar (işlemeli don) giyilirŞalvar pamuklu,dokuma bezden yapılan bol ağlı bir giyim parçasıdırDonun üstüne iç etek ve en üste de üçetek giyilirÜçetek ismi entarinin belden aşağı kısmının üç ayrı yaprak,dilim halinde yapılmasından gelirKutnu,telli,altı parmak,atlas benzeri kumaşlardan ve düz dokumalardan dikilirYaka yuvarlak kesimlidirÖn kenarları,etekleri ve kol ağızları su taşları ile süslenmiştirÜç eteğin arkasına kare şeklinde dokunmuş,üçgen şekilde katlanarak kullanılan arkalaç,öne çubuklu veya siyah dokumadan üzerine motifler işlenmiş önlük ve bunları bağlamada kolon (çalpara) sarılır Kolon (çalpara) iki parmak kalınlığında yaklaşık iki metre uzunluğunda ve uçları dongurdaklı olan bir dokumadırDongurdaklı uçları arkalacın üzerinde sallanacak şekilde önlük üzerinden bele dolanır ve arkada düğümlenir Üst bedene son olarak cepken giyilirYörede fermene,derme gibi isimler alan cepken kadife kumaştan yapılır ve sim-sarma ile motiflendirilir
Ayağa ise beyaz yünden nakışlı çorap ve karanfilli kundura,sırmalı potin,çarık,sarı edik veya göğe bakan giyilir
b)Erkek Giysileri:Erkek giyiminde başa beyaz veya kahverengi keçeden yapılan dal fes adı verilen fes giyilirYörüklerde daha çok koyu renkte olup kenarlarına yeşil şerit geçirilmiştirŞeritin etrafı pul,boncuk ve karanfillerle süslenmiştirÜçgen şekline getirilip üçgen tarafı sol yana gelecek şekilde dal fesin üzerine düğümlenir
Ovada yaşayanlar ise dal fes üzerine renkli,çubuklu veya siyah poşu sararlarİnce katlanan poşu,fes ve kalpak üzerine dolanarak,üçgen tarafı sağ yana gelecek şekilde düğümlenirBoyuna oyalı yazma üçgen şekli öne gelecek şekilde bağlanır
Üst kısıma gömlek üzerine camedan giyilirCamedanın üzerine delme ve üzerine de
kartal kanadı giyilir
Kadife,çuha veya dokumadan dikilirYakası “V” kesimli olup önü açıktırKolun sırf omuz kısmı bedene tutturulur,alt kısmı açıktırBoyu el üzerine kadar inerYaka kenarı,etek ucu ve kol çevresi simli harç,kaytan ve sim telle işlenir
Alt giyimde ise dokuma bezden yapılan kısa don giyilip bel kısmına yün veya pamukla dokunmuş dikdörtgen şeklinde kuşak ve üstüne de kolon sarılırKuşağın üstüne de ön kısma beyaz renkte,işlemeli yağlık/gergef peşkiri üçgen veya dikdörtgen şekilde takılır
Ayak giyiminde yün çorap ve üzerine tozluk ve tozluk bağı adı verilen püsküllü bir bağ bağlanırAyağa siyah yemeni veya tulumbacı ayakkabısı giyilir
Dursunbey ve Bigadiç İlçelerinde erkek giyiminde çeşitli farklılıklar görülmektedir
BARANA GELENEĞİ
Barana kelimesi Farsça Barhana (Barhane) kelimesinden gelmektedirHalk arasında konak,han gibi anlamlarda kullanılan bu kelime zamanla barana şekline dönüşerek topluluk adı olarak kullanılmıştır
Bugün Anadolu’nun çeşitli yörelerinde gezek,oturak,sıra gecesi ve şeker bağlaması gibi adlarla sürdürülen geleneklerle benzerlikler de göstermektedir
Esas itibariyle gençlerin kendilerini eğittikleri bir örgütlenme olan Barana’da eğlence bir araçtırDaha sonraları toplumsal değişimlerin etkisiyle eğlence ön plana çıkmıştır
Her yıl hasat bitiminde eylül ortası veya ekim başı gibi başlayıp Hıdrelleze kadar devam eden bu gelenek Balıkesir’in Dursunbey İlçesi’nde görülmektedir
Hasat bitiminde Barana kurmak isteyen arkadaşlar biraraya gelerek Barana’yı oluştururlarBu aşamada önemli olan Barana’nın ismi ile görev bölümüdürBarana’da beş önemli görev vardırBunlar için seçimler yapılır:
a)Patron veya Başkan :Gençler arasında ve toplumda sayılan ve sevilen birisi seçilir
b)Hakim veya Başkan Yardımcısı :Başkan olmadığı zaman onun yerine geçer
c)Çavuş :Tarafsız ve adaletli birisi seçilir
d)Çavuş yardımcıları veya Falakacı:Güçlü kuvvetli ve saygılı kişilerden seçilir
Seçimlerin ardından ilk toplantının nerede yapılacağı kararlaştırılırToplantının günü ve yapılan seçilen cep defterine yazılırBarana üyeleri 16 veya 17 kişiden oluşurAyrıca Baranalarada üyeler arasında en fazla üç yaş fark olması gerekmektedirBarana grupları akranlar arasında kurulur
İlk toplantı bir evde olmaya başlar ve bu toplantılar kan kardeşliğini sembolize ettiği için “kanlı pilav” olarak ifade edilir
Barana’nın İşleyişi
Barana üyeleri seçimin ardından bir Pazar akşamı sohbetin yapılacağı evde buluşmak üzere ayrılırlar Ev sahibi dümbelek, tef ve zilli maşadan oluşan müzik aletlerini bir çuvalın içine koyup evine götür Ailesine Pazar akşamı evde toplantı yapılacağını ve hazırlık yapmalarını ister
Aileler yıllardır bu uygulamayı bildikleri için oğullarının barana üyesi olmasından gurur duyarak, büyük bir mutlulukla hazırlıklarını tamamlayıp Pazar akşamını iple çekerlerPazar akşamı Barana üyelerinin tamamı sohbetin yapılacağı evin en yakınındaki camiye giderek yatsı namazını kılarlar
Cami çıkışında birlikte eve doğru yönelirler ve belli bir mesafeden sonra başkanın işaret vermesiyle ‘ Sabahtan Kavuştum’ türküsünü söylemeye başlarlar
(Parçanın ilk dörtlüğü)
Sabahtan kavuştum ben bir güzele
Güzel senin uykuların uçtu mu
Senin gönlün yad ellere düştü mü
Gülün bir tanesi sen kerem eyle (ben yandım)
Eve geldiklerinde merdiven dibinde şu parçaya geçilir:
Küçüğüm nereden gelirsin
Gasaved gönlümü alırsın (ben yandım)
Ergeç sen benim olursun
Gasaved gönlümü alırsın (ben yandım)
Ev sahipleri türküyü duyar duymaz kapının önüne çıkarlar ve gelenleri karşılarlarMisafirler tek tek “hoş geldiniz, sefa getirdiniz” denilerek içeri alınırlarAvluda hep birlikte bir iki dönüp oynadıktan sonra sohbetin yapılacağı odaya çıkılır Onları oda kapısında ev sahibi ve barana üyesi karşılar ve ‘evimize hoş geldiniz!’diyerek içeri alırOdaya girişte belli bir sıra yoktur ama genellikle başkan önce diğer üyeler onun ardından içeri girmeye özen gösteririlerOda ocaklığı(şömine) olan evin geniş odasına geçilir İçeride hasırlar serilidir Hasırların üstüne kilimler vardır odanın kenarlarında yastıklar vardır Yastıkların hemen önünde oturanların rahat etmesini sağlayan minderler vardırOcaklığın yanı başına başkan tam bağdaş kurarak oturur,onun karşısına hakim otururBarana Başı’nın “rahat oturun” demesiyle sohbete şu türküyle başlanır:
Eminemin çam dibinde sesi var
Varın bakın bohçasında nesi var
Bir yazmayla top püsküllü fesi var
Aman Eminem kalk gidelim dağlara
Mekân tutalım mor sümbüllü dağlara
Hakimin yanında çavuşun yardımcıları gelecek şekilde gençler karşılıklı otururlar Başkan gibi rahat oturan sadece hakimdir Diğerleri diz üstü otururlarEv sahibi barana üyesi ve onun en can arkadaşları kapı açık ise kapının dışında dururlarHerhangi bir hizmet görmek için hazır olurlar
Eve girildikten sonra,merdiven başında,oturulurken,söyleşiye başlarken hep ayrı özel ezgiler çalınıp koro halinde söylenirKırık hava,karşılama ve zeybek oynanırOyunlar esnasında oyunu bırakan kaşıkları bir arkadaşının önüne bırakırBu şekilde herkes oynamış olurBaşkanın “herrol” komutu ile oyunlara ara verilirArdından en yaygını “yüzük oyunu” olmak üzere çeşitli eğlencelik oyunlar oynanırDaha sonra yemek yenir,kahveler içilir,masallar öyküler anlatılır,çeşitli konularda söyleşilir ve “Sohbet Övme” gibi çok özel ezgiler okunur
Sohbet Övme Türküsünün ilk dörtlüğü şöyledir:
Uzun çarşı baştan başa
Keklik seker taştan taşa
Geçmiş olsun () paşa
Sevdiğim bir o,saydığım bir o
Olacak sohbet senindir
Senindir,gerçek senindir
Sohbet Övmede ayrıca o geceki ve gelecek toplantının söyleşilerini yapacak kişiler açıklanırSohbetin bir de yargılama bölümü vardırBu bölümde suçlular yargılanır ve suçlarına göre cezalara çarptırılırKumar oynamak,yalan söylemek,sarhoş olmak ve benzeri davranışlar suç sayılmakta ve suçlulara cezaları hemen uygulanmaktadır
Gizlilik Barana’nın önemli özelliklerinden biridirSöyleşi yerinin açıklanması yasaktırSohbet ahbapları birbirlerini sevmek,saymak ve birbirlerine yardımcı olmakla yükümlüdürler
Baranalar tümüyle toplumsal,ahlaksal ve eğitsel bir kurum niteliğindedirDursunbey Baranası Türk geleneklerini sürdürmektedir
|