Xv Ve Xvi. Asirlarda Osmanlilarda İlmi Hayat

**Prof. Dr. Sinsi** · 08-02-2012

Tarih:
Bilindigi gibi tarih ilmi, Islâm'in ilk dönemlerinden itibaren üzerinde durulan önemli bir koldur Öyle anlasiliyor ki, Islâm'in zuhurundan sonra Müslüman milletlerin, tarihle ugrastiklari kadar hiç bir millet ugrasmamistir Ibret alinmasi ve bazi Kur'an âyetleri ile Hadis'lerin yorumlanabilmesi bu ilim sâyesinde mümkün olmustur Bu sebeple tarih ilmi gerek Osmanlilarda, gerekse diger Müslüman devletlerde büyük bir gelismeye mazhar olmustu Bu bakimdan Osmanli dünyasinda tarih ilmi bir hayli mesafe katetmisti Bununla beraber, sunu da belirtmek zorundayiz ki Osmanli tarihçiligi XV yüzyilin ortalarina dogru baslamisti denebilir Bu tarihten önce yazilan vekayi, hem az, hem de bir mübhemlik arzeder Bu bakimdan Ahmedî'yi bir kenara birakacak olursak, derli toplu yazilmis olani Âsik Pasazâde'nin Tevârih-i Âl-i Osman isimli eseridir diyebiliriz Bu eser, mühim bir tarihtir Âsik Pasazâde, ilk Osmanli vekayiini babasindan naklen Bursa'da Orhan Gazi Camii Imami Yahsi Fakih'ten nakletmistir
Fâtih Sultan Mehmed zamaninda yasayan Kâsifî'nin Gazanâme-i Rum isimli bir tarihi ile içinde Osmanli vekayii bulunan Abdurrahman Bistamî'nin, II Murad zamaninda yazdigi eser, Osmanli tarihine ait bazi kisimlari ihtiva etmektedir Bundan baska, Mevlânâ Sükrullah'in (öl 868/1464'den sonra) Farsça yazdigi Behcetü't-Tevârih isimli eserin sonunda Fâtih Sultan Mehmed'in cülûsuna kadar gelen muhtasar bir Osmanli tarihi vardir
XV yüzyilin son yarisi içinde Enverî tarafindan yazilarak kismen Osmanli tarihinden bahseden ve Vezir-i A'zam Mahmud Pasa'ya ithaf olunan Düstûrnâme, Tâcizâde Cafer Çelebi'nin Istanbul Fetihnâmesi, Dursun Bey'in Târih-i Ebu'l-Feth isimli tarihi ile Fâtih'in son Vezir-i A'zami olan Karamanî Mehmed Pasa'nin Nisanci iken yazdigi Arabça Osmanli Tarihi'ni görmekteyiz Son iki eser Fâtih devrine aittir XV asir ortalarinda Rum beylerinden Imroz'lu Kritovulos, Fâtih Sultan Mehmed devrinin bir kisim vekayiini Rumca olarak "Târih-i Sultan Mehmed Han-i Sâni" ismiyle kaleme alarak padisaha takdim etmisti
Fâtih Sultan Mehmed'in emriyle Sehdî isminde bir sair, Âl-i Osman tarihini Sehnâme tarzinda yazmaya baslamis ve on bin beyitten daha fazla nazmetmisken vefati üzerine eseri yarim kalmistir
XV yüzyilin sonlariyla XVI yüzyil baslarinda -bilhassa Sultan II Bâyezid devri- Osmanli tarihi yazanlar çogalmis, gerek nazmen gerekse nesren müellifleri malum ve meçhul bir hayli tarihî eser kaleme alinmistir Bunlar içinde Âsik Pasazâde, Nesrî Mehmed Efendi, Katip Ruhî, Behistî ve Oruç Bey gibi isimleri zikredebiliriz Osmanli tarihçiligi hakkinda daha fazla teferruata girmeden sadece XV ve XVI asirlarda yetisen bazi tarihçi ve tarihle ilgili eserlerinin isimlerini vermekle yetinmek istiyoruz Böylece ilmin bu dalinda yetisen ünlü isimleri ve eserlerini görmüs olacagiz:
Tarihçi Eseri
1 Enverî Düstûrnâme
2 Sükrüllah Behcetu't-Tevârih
3 Dursun Bey Târih-i Ebu'l-Feth Sultan Mehemmed Han
4 Oruç Bey Tevârih-i Âl-i Osman
5 Âsik Pasazâde Tevârih-i Âl-i Osman
6 Nesrî Mehmed Cihannüma
7 Idris-i Bitlisî Hest Behist (Sekiz Cennet)
8 Kemal Pasazâde Tevârih-i Âl-i Osman
9 Sücûdî Selimnâme
10 Celâlzâde Mustafa Selimnâme
11 Hoca Sa'düddin Efendi Tâcü't-Tevârih
12 Bostan Çelebi Süleymannâme
13 Matrakçi Nasuh Süleymannâme
14 Gelibolu Mustafa Âli Künhu'l-Ahbar
15 Selanikî Mustafa Efendi Târih-i Selanikî
Cografya:
Osmanlilar, cografya ilminde de önemli mesafeler katedip bu ilmin gelismesine hizmet etmislerdi Bu devlette cografya ile ilgili eserlerin yazilmasi XV asrin ortalarindan itibaren, fetihlerin artmasina paralel olarak artis göstermistir XVI asirda ise önemli ve mükemmel eserler meydana çikmistir Bu mükemmeliyet XVII asrin son yarisina kadar devam etmistir Fâtih Sultan Mehmed, Batlamyus'un cografyaya ait levhalarini tedkik ederek, bunlarin aslina uygun ve anlasilir bir sekilde tertip ve düzenlenmesini emretmistir Bu hususta hiç bir fedakarliktan da kaçinmamistir
Bilindigi kadari ile en eski Türkçe cografya kitabi Yazicizâde Ahmed Bican Efendi tarafindan 857 (m 1453)'de Gelibolu'da tercüme suretiyle kaleme alinanidir Ahmed Bican Efendi, bunu Kazvinî'nin "Acaibu'l-mahlukat" adli eserinden tercüme etmistir Ancak XVI yüzyilin ortalarinda Osmanli ülkesinde ünlü bir denizci ve haritaci ile karsilasiyoruz Pirî Reis adini tasiyan bu ünlü denizci ve haritacinin tamamen orijinal olan dünya atlasinin sadece birkaç parçasina sahip bulunmaktayiz 1515'te ceylan derisi üzerine çizilmis bulunan dünya haritasi, 1517'de Yavuz Sultan Selim Han'a sunulmustur Burada Pirî Reis'in "Kitab-i Bahriye'sini de zikretmek gerekir Kitab-i Bahriye, orijinal bir cografya kitabi olup, haritacilik bakimindan da önemli bir gelismislik örnegini teskil etmektedir Mütehassislar tarafindan o tarihlerde Avrupa'daki haritalarin en mükemmeli olduguna isaret edilmektedir Kitabu'l-Bahriye, Türkçe'deki ilk deniz atlasi ve portulani (rehber)dir Ak Deniz çevresini, hem kendisinin genis tecrübesi ve hem de simdi çogu kaybolmus eski haritalara dayanarak kiyi, köse, liman, sahil, sehir ve kasaba tanitir Ilkin 1521'de telif edilmis, daha sonra yeniden genisletilip 1525'de Damad Ibrahim Pasa araciligi ile Kanunî Sultan Süleyman Han'a takdim edilmistir Kitab-i Bahriye'nin tibki basimi 1935 yilinda Istanbul'da yapilmistir Kitab, manzum bir önsözle baslayip yine manzum bir sonuçla biter Önsöz dikkatli bir sekilde okunursa, yazarin kuvvetli bir arastirma ve ince bir gözlem kudretiyle zamaninin cografya eserlerini ve gezdigi her yerin durumunu inceleyerek eserini yazdigi anlasilir
XVI yüzyilin denizcilerinden Seydi Ali Reis'in vücuda getirdigi Atlas'i (Muhit) pek degerlidir Pirî Reis'ten sonra Süveys kaptani olan Galatali Seydi Ali Reis (öl 970 = 1562) Umman ve Hind denizlerindeki seferleri sonucunda bas tarafi kozmografya ve bunun kaidelerinden, diger kisimlari da Kizildeniz, Aden ve Basra körfezleri ile Umman denizi ahvalinden bahseden mükemmel bir eser vücuda getirmistir Bu eser, Hammer tarafindan Almanca'ya tercüme edilmistir
XV ve XVI yüzyil Osmanli cografyacilari ve eserleri hakkinda bilgi veren pek çok kaynaga sahip bulunmaktayiz Ancak konuyu daha fazlauzatmamak için bunlardan bir kisminin sadece isim ve eserlerini vermekle yetinmek istiyoruz:
Cografyaci Eseri
1 Ahmed Bican Acaibu'l-Mahlukat
2 Muslihiddin Mustafa b Vefa Mülheme-i Seyh Vefa
3 Kemal Reis Tuhfetu's-Selâtin
4 Ali Ekber Hitaî Hitaynâme (Çin'e seyahati anlatir)
5 Pirî Reis
a Dünya Haritasi
b Kitab-i Bahriye
6) Seydi Ali Reis
a Mir'atu'l-Memâlik
b Muhit
7 Müneccim Ahmed b Ali Kanun fi'd-Dünya
8 Ali Macar Reis 7 haritali bir kolleksiyon
9 Sipahizâde Ahmed b Ali
a Esmau'l-Buldan
b Evzau'l-Mesâlik ilâ Marifeti'l-Buldan
10 Kadi Abdurrahman Acaibu'l-Uzma (genisletilmis tercüme)

08-02-2012	#2
Prof. Dr. Sinsi	Xv Ve Xvi. Asirlarda Osmanlilarda İlmi Hayat Tarih: Bilindigi gibi tarih ilmi, Islâm'in ilk dönemlerinden itibaren üzerinde durulan önemli bir koldur Öyle anlasiliyor ki, Islâm'in zuhurundan sonra Müslüman milletlerin, tarihle ugrastiklari kadar hiç bir millet ugrasmamistir Ibret alinmasi ve bazi Kur'an âyetleri ile Hadis'lerin yorumlanabilmesi bu ilim sâyesinde mümkün olmustur Bu sebeple tarih ilmi gerek Osmanlilarda, gerekse diger Müslüman devletlerde büyük bir gelismeye mazhar olmustu Bu bakimdan Osmanli dünyasinda tarih ilmi bir hayli mesafe katetmisti Bununla beraber, sunu da belirtmek zorundayiz ki Osmanli tarihçiligi XV yüzyilin ortalarina dogru baslamisti denebilir Bu tarihten önce yazilan vekayi, hem az, hem de bir mübhemlik arzeder Bu bakimdan Ahmedî'yi bir kenara birakacak olursak, derli toplu yazilmis olani Âsik Pasazâde'nin Tevârih-i Âl-i Osman isimli eseridir diyebiliriz Bu eser, mühim bir tarihtir Âsik Pasazâde, ilk Osmanli vekayiini babasindan naklen Bursa'da Orhan Gazi Camii Imami Yahsi Fakih'ten nakletmistir Fâtih Sultan Mehmed zamaninda yasayan Kâsifî'nin Gazanâme-i Rum isimli bir tarihi ile içinde Osmanli vekayii bulunan Abdurrahman Bistamî'nin, II Murad zamaninda yazdigi eser, Osmanli tarihine ait bazi kisimlari ihtiva etmektedir Bundan baska, Mevlânâ Sükrullah'in (öl 868/1464'den sonra) Farsça yazdigi Behcetü't-Tevârih isimli eserin sonunda Fâtih Sultan Mehmed'in cülûsuna kadar gelen muhtasar bir Osmanli tarihi vardir XV yüzyilin son yarisi içinde Enverî tarafindan yazilarak kismen Osmanli tarihinden bahseden ve Vezir-i A'zam Mahmud Pasa'ya ithaf olunan Düstûrnâme, Tâcizâde Cafer Çelebi'nin Istanbul Fetihnâmesi, Dursun Bey'in Târih-i Ebu'l-Feth isimli tarihi ile Fâtih'in son Vezir-i A'zami olan Karamanî Mehmed Pasa'nin Nisanci iken yazdigi Arabça Osmanli Tarihi'ni görmekteyiz Son iki eser Fâtih devrine aittir XV asir ortalarinda Rum beylerinden Imroz'lu Kritovulos, Fâtih Sultan Mehmed devrinin bir kisim vekayiini Rumca olarak "Târih-i Sultan Mehmed Han-i Sâni" ismiyle kaleme alarak padisaha takdim etmisti Fâtih Sultan Mehmed'in emriyle Sehdî isminde bir sair, Âl-i Osman tarihini Sehnâme tarzinda yazmaya baslamis ve on bin beyitten daha fazla nazmetmisken vefati üzerine eseri yarim kalmistir XV yüzyilin sonlariyla XVI yüzyil baslarinda -bilhassa Sultan II Bâyezid devri- Osmanli tarihi yazanlar çogalmis, gerek nazmen gerekse nesren müellifleri malum ve meçhul bir hayli tarihî eser kaleme alinmistir Bunlar içinde Âsik Pasazâde, Nesrî Mehmed Efendi, Katip Ruhî, Behistî ve Oruç Bey gibi isimleri zikredebiliriz Osmanli tarihçiligi hakkinda daha fazla teferruata girmeden sadece XV ve XVI asirlarda yetisen bazi tarihçi ve tarihle ilgili eserlerinin isimlerini vermekle yetinmek istiyoruz Böylece ilmin bu dalinda yetisen ünlü isimleri ve eserlerini görmüs olacagiz: Tarihçi Eseri 1 Enverî Düstûrnâme 2 Sükrüllah Behcetu't-Tevârih 3 Dursun Bey Târih-i Ebu'l-Feth Sultan Mehemmed Han 4 Oruç Bey Tevârih-i Âl-i Osman 5 Âsik Pasazâde Tevârih-i Âl-i Osman 6 Nesrî Mehmed Cihannüma 7 Idris-i Bitlisî Hest Behist (Sekiz Cennet) 8 Kemal Pasazâde Tevârih-i Âl-i Osman 9 Sücûdî Selimnâme 10 Celâlzâde Mustafa Selimnâme 11 Hoca Sa'düddin Efendi Tâcü't-Tevârih 12 Bostan Çelebi Süleymannâme 13 Matrakçi Nasuh Süleymannâme 14 Gelibolu Mustafa Âli Künhu'l-Ahbar 15 Selanikî Mustafa Efendi Târih-i Selanikî Cografya: Osmanlilar, cografya ilminde de önemli mesafeler katedip bu ilmin gelismesine hizmet etmislerdi Bu devlette cografya ile ilgili eserlerin yazilmasi XV asrin ortalarindan itibaren, fetihlerin artmasina paralel olarak artis göstermistir XVI asirda ise önemli ve mükemmel eserler meydana çikmistir Bu mükemmeliyet XVII asrin son yarisina kadar devam etmistir Fâtih Sultan Mehmed, Batlamyus'un cografyaya ait levhalarini tedkik ederek, bunlarin aslina uygun ve anlasilir bir sekilde tertip ve düzenlenmesini emretmistir Bu hususta hiç bir fedakarliktan da kaçinmamistir Bilindigi kadari ile en eski Türkçe cografya kitabi Yazicizâde Ahmed Bican Efendi tarafindan 857 (m 1453)'de Gelibolu'da tercüme suretiyle kaleme alinanidir Ahmed Bican Efendi, bunu Kazvinî'nin "Acaibu'l-mahlukat" adli eserinden tercüme etmistir Ancak XVI yüzyilin ortalarinda Osmanli ülkesinde ünlü bir denizci ve haritaci ile karsilasiyoruz Pirî Reis adini tasiyan bu ünlü denizci ve haritacinin tamamen orijinal olan dünya atlasinin sadece birkaç parçasina sahip bulunmaktayiz 1515'te ceylan derisi üzerine çizilmis bulunan dünya haritasi, 1517'de Yavuz Sultan Selim Han'a sunulmustur Burada Pirî Reis'in "Kitab-i Bahriye'sini de zikretmek gerekir Kitab-i Bahriye, orijinal bir cografya kitabi olup, haritacilik bakimindan da önemli bir gelismislik örnegini teskil etmektedir Mütehassislar tarafindan o tarihlerde Avrupa'daki haritalarin en mükemmeli olduguna isaret edilmektedir Kitabu'l-Bahriye, Türkçe'deki ilk deniz atlasi ve portulani (rehber)dir Ak Deniz çevresini, hem kendisinin genis tecrübesi ve hem de simdi çogu kaybolmus eski haritalara dayanarak kiyi, köse, liman, sahil, sehir ve kasaba tanitir Ilkin 1521'de telif edilmis, daha sonra yeniden genisletilip 1525'de Damad Ibrahim Pasa araciligi ile Kanunî Sultan Süleyman Han'a takdim edilmistir Kitab-i Bahriye'nin tibki basimi 1935 yilinda Istanbul'da yapilmistir Kitab, manzum bir önsözle baslayip yine manzum bir sonuçla biter Önsöz dikkatli bir sekilde okunursa, yazarin kuvvetli bir arastirma ve ince bir gözlem kudretiyle zamaninin cografya eserlerini ve gezdigi her yerin durumunu inceleyerek eserini yazdigi anlasilir XVI yüzyilin denizcilerinden Seydi Ali Reis'in vücuda getirdigi Atlas'i (Muhit) pek degerlidir Pirî Reis'ten sonra Süveys kaptani olan Galatali Seydi Ali Reis (öl 970 = 1562) Umman ve Hind denizlerindeki seferleri sonucunda bas tarafi kozmografya ve bunun kaidelerinden, diger kisimlari da Kizildeniz, Aden ve Basra körfezleri ile Umman denizi ahvalinden bahseden mükemmel bir eser vücuda getirmistir Bu eser, Hammer tarafindan Almanca'ya tercüme edilmistir XV ve XVI yüzyil Osmanli cografyacilari ve eserleri hakkinda bilgi veren pek çok kaynaga sahip bulunmaktayiz Ancak konuyu daha fazlauzatmamak için bunlardan bir kisminin sadece isim ve eserlerini vermekle yetinmek istiyoruz: Cografyaci Eseri 1 Ahmed Bican Acaibu'l-Mahlukat 2 Muslihiddin Mustafa b Vefa Mülheme-i Seyh Vefa 3 Kemal Reis Tuhfetu's-Selâtin 4 Ali Ekber Hitaî Hitaynâme (Çin'e seyahati anlatir) 5 Pirî Reis a Dünya Haritasi b Kitab-i Bahriye 6) Seydi Ali Reis a Mir'atu'l-Memâlik b Muhit 7 Müneccim Ahmed b Ali Kanun fi'd-Dünya 8 Ali Macar Reis 7 haritali bir kolleksiyon 9 Sipahizâde Ahmed b Ali a Esmau'l-Buldan b Evzau'l-Mesâlik ilâ Marifeti'l-Buldan 10 Kadi Abdurrahman Acaibu'l-Uzma (genisletilmis tercüme)