|
Prof. Dr. Sinsi
|
Kuşkonmaz Nedir - Kuşkonmaz Yetiştiriciliği
Kuşkonmaz Yetiştiriciliği
KUŞKONMAZ (Asparagus officinalis)
Ana vatanı ve Tarihçe
Yabani formu: Asparagus acutifolius L
Anavatanı: Asya ve Avrupa (Ön Asya)
Mısırlılar zamanında tanımlanmış, ancak kullanılışından söz edilmemiştir
Muhtemelen bu devirlerde kullanılan tür orijin bitkisidir
Bizanslılar zamanında ilkbahar aylarında görüldüğü belirtilmektedir
Romalılar zamanındaki verilere göre çok yıllık bir bitki olduğu, tohumla çoğaltıldığı ve sürgünlerinin tüketildiği bilinmektedir
15 ve 17 yy’dan itibaren tanınmaya başlayan kuşkonmaz, ilk zamanlarda ilaç olarak kullanılmıştır (idrar söktürücü)
Türkiye kuşkonmazın ana vatan sınırları içindedir ve ülkemizde yabani formlarına rastlanmaktadır
Yetiştiriciliğine 1960’lı yılarda başlanmış, ancak tüketim şeklinin bilinmemesi, fiyatının yüksek olması, tadının alışılmış bir tat olmaması ve bulunduğu yeri uzun süre işgal etmesi gibi nedenlerle pek tutulmamış ve yetiştiriciliği yayılamamıştır
Bitkisel özellikleri
Kök:
Diğer Alliaceae türleri gibi kökler bireyseldir
Her kök etli ve kalın (kurşunkalem kalınlığında) , çok az sayıda yan köklere sahip, silindirik şekilli esas kökler ile esas kökler üzerinde bulunan kılcal kökler olmak üzere 2 kısımdan meydana gelir
Etli kökler birkaç yıl yaşarlar, 60-80 cm derinliğe gider ve daha sonra ölür Her yıl yeni kökler oluşur
Gövde
Kuşkonmaz gövdesi de 2 kısımdan oluşur
Rizom gövde (Pençe): Toprak altında 15-20 cm derinlikte bulunur Yetiştiricilik sırasında 25-30 cm derine dikilerek, 20-25 cm uzunluğunda sürgünler elde edilebilir Rizom gövdenin alt kısmından kökler, üzerindeki gözlerden de sürgünler meydana gelir
Rizom gövde üzerindeki kök ve sürgünler alındıktan sonra incelendiğinde boğum ve boğum aralarından oluştuğu görülür
Gövdenin bir ucunda eski, diğer ucunda yeni kök ve sürgünler oluşur
Yeni sürgünlerin oluştuğu kısım, gövdenin büyüme yönünü gösterir Dolayısıyla yıllar geçtikçe gövdenin yeri değişir
Rizom gövde zarar görmediği takdirde uzun yıllar yaşayabilir (20-25 yıl)
Rizom gövde parçalara ayrıldığında her parça yeni bir gövde gibi gelişme gösterir Yani vejetatif olarak çoğaltılabilir
Sürgünler
Rizom gövdeden çıkar ve 20-25 cm’lik kısmı toprak altında, bir kısmı da toprak yüzüne çıkar
Toprak altında kalan sürgünlerin rengi beyazdır Toprak yüzüne çıkan kısımlarda ise uç kısımdaki üzeri yapraklarla örtülü tomurcuk açılarak büyümeye başlar ve rengi yeşile veya hafif menekşe-mor rengine döner
Toprak üstü sürgünler dallanma özelliğindedir ve boyları 50-200 cm’ye ulaşır
Bu sürgünler sonbaharda ölürler
Bir kuşkonmaz bitkisi, yılda 5-15 arasında sürgün meydana getirir
3 yıl sonunda sürgün sayısı artmaya başlar 56 yıl sonunda en yüksek düzeye ulaşır 12-15 yıl aynı düzeyde kalır Daha sonra bitkinin yaşlanmasıyla azalır
Sürgün kalitesi ve sayısı üzerinde bitkinin cinsiyeti etkilidir Erkek bitkilerin sürgünleri ince fakat fazla sayıda, dişi bitkilerin sürgünleri daha kalın ve az sayıdadır Dolayısıyla erkek bitkilerin verimi, dişi bitkilere göre % 25 daha fazladır
Yaprak
Yaprak gelişimi gerilemiştir
Yapraklar uzun sürgünler üzerinde üçgen şekilli pul yaprak şeklindedir
Yapraklar klorofil sentezi yapabilme yeteneğinde değildir
Yaprakların görevi, kısa sürgün olarak adlandırılan ve uzun sürgünler üzerinde bulunan iğne şeklindeki sürgünler tarafından yapılır
Çiçek
Bitki dioiktir
Erkek ve dişi bitki oranı 1:1’dir
Çiçekler sürgün koltuklarında oluşur Tek tek veya birkaç tanesi bir arada bulunur
Erkek çiçekler daha iri, 6’lı, ve taç yaprakları turuncu renktedir Dişi organ iz haldedir
Bazı durumlarda bir bitki üzerinde hem erkek hem de erselik çiçeklere rastlanır (Andromonocious)
Dişi çiçekler daha küçük ve gösterişsizdir Taç yapraklar açık yeşil renklidir
Diş organ 3 karpellidir Erkek organlar dumura uğramıştır
Bazı durumlarda bir bitki üzerinde hem dişi hem de erselik çiçeklere rastlanır (Gynomonocious
Yabancı tozlanma görülür Tozlanmada arılar ve rüzgar etkili olur
Meyve ve Tohum
Meyvelerin başlangıçtaki renkleri yeşildir Daha sonra turuncu ve kırmızıya döner
Meyve 3 karpelidir Her karpelde 2 tohum taslağı bulunur Döllenme sonunda bir meyveden 4-6 arasında tohum elde edilir
Tohumlar olgunlaştıklarında siyah renklidirler
Şekilleri, küçük bir fasulye tanesine benzer
Uzunluk 3-4 mm, genişlik 2-3 mm’dir
1 g’daki tohum sayısı 35-60 adet’tir 1000 tohum ağırlığı 18-20 g’dır
Kabukları çok sert ve geçirimsizdir Bu nedenle ekim öncesi tohumlar suda bekletilmelidir (40-600C’de 1-2 gün veya % 5-15’lik HCl’de 30-60 dakika)
Tohumlar geç çimlenir (10-15 gün)
En uygun çimlenme sıcaklığı 25-300C’dir
Beslenme ve sağlık yönünden önemi
Düşük kalori sağlar
Bünyesinde A, B1, B2, B12, C vitaminleri bulunur, ancak çok yüksek değerlerde değildir
Böbrek çalıştırıcıdır
Karaciğer ve dalağın fonksiyonlarını yerine getirmesine yardımcı olur
Bünyesinde bulunan Asparajinamid, yaşlılarda hücreleri onarıcı etkiye sahiptir
Ekonomik önemi
Kuşkonmaz, ülkemizde Akdeniz, Ege ve bir miktar da Marmara bölgesinde yetiştirilmektedir
Toplam üretim alanımız 20-25 da civarındadır
Ülkemiz için yeni bir sebze türüdür ve tüketim şekli halkımız tarafından bilinmemektedir
Kuşkonmaz, Mart-Temmuz ortasına kadar piyasada bulunabilir
Kuşkonmaz, çok yıllık bir bitki olması, üretim alanını uzun yıllar işgal etmesi, yurt içinde satış şansının olmaması nedeniyle ancak çok az miktarda (700-800 kg) üretilmekte ve turistik otellere satış şansı bulunmaktadır
Ekolojik istekleri
Kuşkonmazın adaptasyon yeteneği yüksektir
Kuşkonmaz yetiştiriciliğinde iklim çok önemli bir faktör değildir Bununla birlikle erkencilik düşünülerek sıcak iklimler tercih edilebilir
Kuşkonmazın rizom gövdesi, düşük sıcaklıklara dayanıklıdır Bununla birlikte rizom gövdenin bulunduğu 20-25 cm derinliğindeki kısımdaki toprak tabakasının donması durumunda gövde zarar görür
Sürgünlerin sürebilmesi için sıcaklığın 120C ve üzerine çıkması gerekir
Sürgün verme döneminde sıcaklığın 15-180C civarında olması gerekir
Sürgün gelişme dönemindeki 250C ve üzerindeki sıcaklıklar ve kuru havalar, sürgün boylarının kısalmasına ve sertleşmesine neden olur Bu da verim ve kalitenin düşmesine neden olur
Hasat dönemindeki aşırı yağış ve arkasından gelen sıcak ve kuraklık da sürgün verim ve kalitesini düşürür
Kuşkonmaz toprak neminin yüksek olmasından hoşlanır Toprak nemi, sürgünlerin toprak yüzeyine çıkışını kolaylaştırır ve gevrek yapılı olmalarını sağlar Ancak aşırı nem, sürgünlerin çürümesine neden olur
Kuşkonmaz yetiştiriciliğinde esas önemli olan faktör, toprak koşullarıdır
Kuşkonmaz yetiştiriciliğinde sadece kumlu ve hafif bünyeli topraklar kullanılmalıdır
Nedenleri:
Kumlu topraklar kolay havalanabildiğinden çabuk ısınır ve sürgün gelişmesini teşvik eder
Toprağın açılarak sürgünlerin kesilmesi kolaylaşır Bu da işgücünü azaltır
Kumlu topraklarda ürün miktarı ve kalitesi daha yüksektir Bu nedenle kumlu topraklarda en iyi değerlendirilebilen bir sebze türüdür
Kumlu topraklar fazla su tutmadığı için sürgünlerde çürüme meydana gelmez
Kuşkonmaz yetiştirilecek topraklardaki organik madde miktarı % 2-3 civarında olmalıdır Bu nedenle sürekli gübreleme yapılarak gübre miktarı dengelenmelidir
Kuşkonmaz yetiştirilecek topraklar taşlı olmamalıdır Toprakta geçirgen olmayan tabaka bulunmamalıdır
Topraktaki taban su seviyesi 1-3 m olmalıdır
Toprak pH’sı 60-68 arasında olmalıdır
Kuşkonmaz, kumlu-killi ve tınlı-killi topraklarda da yetiştirilebilir, ancak erkencilik söz konusu olmaz, geççi çeşitler için tercih edilebilir Elde edilen kuşkonmazlar konserve sanayiinde kullanılabilir
Yetiştirme Tekniği
Kuşkonmaz çok yıllık bir bitkidir 15-20 yıl ömrü vardır
Kuşkonmazlığın kurulması için 1-3 yıl gereklidir
3 Yıldan sonra verim almaya başlanır
Kuşkonmazlık tesisi
Tohumla üretme
Vejetatif yolla
Tohumla pençelerin üretilmesi
Tohum ekimi soğuk yastıklara yapılır
Yastık yer, gün boyu güneş alan bir yer olmalı ve 30 cm derinliğinde işlenmelidir
Tohum ekimi sıcak bölgelerde Mart-Nisan, soğuk bölgelerde Nisan-Mayıs aylarında yapılır Ekim için toprak sıcaklığının en az 100C, optimum 20-250C olması gerekir
Tohumlar 45-50 cm aralık ve 8-20 cm sıra üzeri mesafelerle ekilmelidir
1 da kuşkonmazlık için 80-100 m2 soğuk yastık alanı ve 50-60 g tohum gereklidir
Fideler 5 cm boya ulaşınca, sıra üzerinde 10 cm kalacak şekilde seyreltme yapılır
Sonbahar aylarına girildiğinde fideler 50 cm boyda ve toprak altında 3-4 rizom gövde (pençe) oluşmuş durumdadır
Pençeler ılık kışları olan yerlerde fidelikte, soğuk yerlerde ise sökülerek, hastalıklı ve fazlalık kök ve yapraklar kesilerek fazla nemli olmayan yerlerde (4-50C) ertesi ilkbahara kadar bırakılır
Dikim yerinin hazırlanması
Kuşkonmazlık toprağı dikim öncesi yabancı otlardan arındırılmalıdır
Kuşkonmazlar uzun yıl aynı yerde bulunacakları için toprağın Rhizoctania ile bulaşık olmamasına özen gösterilmelidir
Kuşkonmazlık toprağına 5-6 t/da organik gübre verilmelidir Organik gübre 2 kısma bölünerek ½’si dikimden 2 yıl önce, ½’si de dikim öncesi verilmelidir
Toprağa ayrıca 50-60 kg/da süperfosfat (15-20 kg/da triple süperfosfat), 70-80 kg/da potasyum sülfat verilmelidir
Kuşkonmazlık toprağı, sonbaharda 35-40 cm derinliğinde işlenmeli, böylece ilkbaharda dikilecek pençeler için daha iyi bir gelişme ortamı sağlanmalıdır
İlkbaharda yüzlek bir işlemeden sonra, 150-180 cm arayla 25-30 cm derinlikte, altta 30 cm, üstte 50 cm genişliğinde hendekler açılır Hendeklerin boyu 50-200 m olabilir Eğimli arazilerde hendek boyları kısa olmalıdır
Dikim
Dikim zamanı ilkbahar aylarıdır Ülkemiz için Akdeniz-Ege Bölgesinde Şubat sonu-Mart sonu, Marmara Bölgesinde Mart sonu-Nisan ortası ve İç Anadolu Bölgesinde Nisan sonu-Mayıs başıdır
Dikimde kullanılacak pençelerde aranan özellikler:
Sağlam ve hastalıksız olmalı,
Tomurcukları sürmüş pençeler kullanılmamalı,
Pençeler ilaçlı suya batırılıp dikilmelidir
Dikimde pençelerin dikim yönü önemlidir Pençeler hendeklerin tam ortasına ve büyüme doğrultuları hendeğin eksenine paralel olacak şekilde yerleştirilmelidir
Dikim sonrası bakım
1 yıl:
İlk yıl hasat yapılmaz, sürgünlerin gelişmesine izin verilir
Yabancı otlarla mücadele yapılır
Sürgünler geliştikçe üzerleri kademeli olarak toprakla kapatılarak hendek doldurma işlemi yapılır
Yaz ayları kurak geçen yerlerde sulama yapılmalıdır Sulamada yağmurlama sulama sisteminin kullanılması uygundur Az miktarda sık sulama yapmak daha faydalıdır
Nisan-Mayıs ayları içinde gübrelemeye başlanmalıdır İlk gübrelemede 20-30 kg/da amonyum nitrat veya amonyum sülfat, Haziran-Temmuz arasında da aynı miktarda 2 Bir azotlu gübreleme yapılmalıdır
Sonbahar aylarında toprak üstü aksam gelişmesini tamamlar ve bunlar toprak seviyesinden kesilir ve atılır
Sonbaharda gerekli ise organik gübreleme yapılır Ayrıca 40-50 kg/da süperfosfat verilir ve toprak işlenerek düzeltilir
2 yıl:
Bir önceki yılda yapılamamış eksikler tamamlanır
Hasat yapılmaz
Bir önceki yıl yapılan işlemler tekrarlanır
3yıl ve hasat yıllarında:
3 Yıldan itibaren hasada başlanabilir Ancak hasat süresi kısa tutulur
Toprak sıcaklığının artmaya başlaması ile kümbetler hazırlanır Kümbetleme işlemi sürgünler toprak yüzüne çıkmadan önce yapılmalıdır
Erkencilik istenirse (4-10 gün), kümbetlerin üzeri plastik filmle (30-50 mikron kalınlığında) kaplanarak malçlama yapılabilir Malçlama kuşkonmazlarda bitki başına elde edilen sürgün sayısı ve sürgün iriliğini artırarak verimi yükseltmektedir
Hasat
Hasat, ilkbahar aylarında yapılır
İlk verim yılında hasat süresi kısa tutulmalı (15-20 gün), daha sonraki yıllarda 2 ay süreyle hasat yapılabilir
İlk yıllarda hasat süresinin uzun tutulması gelecek yıllardaki verimi azaltmaktadır
Hasatta ilk yıl bitki başına 2-3 sürgün, daha sonraki yıllarda ise 7-8, hata 9-10 sürgün kesilebilir
Sürgün verimi 60 günlük hasat dönemi sonunda 300-600 kg/da veya 300-350 g/bitki düzeyindedir
Sürgün verimi hasat süresince hava sıcaklığına, rüzgar durumuna ve yağışa göre değişir
Hasat gün aşırı veya serin havalarda 2 günde bir yapılır Günlük hasat yapmaya çalışılmalıdır Hasadın gecikmesi ile sürgünler kartlaşır, toprak yüzeyine çıkan sürgünlerin beyaz rengi yeşile döner Baş kısımdaki pulların arası açılır
Hasadın günün serin saatlerinde yapılması gerekir
Hasat zamanı olarak sürgünlerin toprak yüzeyinde hafif kabarıklık meydana getirmeye başladığı zaman kabul edilmeli veya, mevsim gidişine göre, kümbetler hafif açılarak, sürgün gelişmesi kontrol edilmelidir
Hasat için, kümbetler açılır, Sürgünlerin görülmesi sağlanır Kuşkonmaz hasadı için özel olan aletlerle sürgünün dip kısmına basılarak sürgünlerin kesilmesi sağlanır
Sürgünler hasat edildikten sonra kümbetler yeniden kapatılır
Hasat edilen sürgünler olabildiğince az güneş görmeli ve hemen nemli bir ortama alınmalıdır
Pazara hazırlama ve muhafaza
Kuşkonmaz Yetiştiriciliği
Hasat sonrasında boylama yapılmalıdır Saplar aynı hizadan kesilmelidir
Demetler haline getirilen kuşkonmazlar pazara ulaştırılıncaya kadar +50C’de muhafaza edilmelidir
Bu amaçla hasat edilen sürgünler sıcaklığı 2-30C olan buzlu suya atılarak sıcaklığı düşürülmeli ve daha sonra +50C’ye alınmalıdır
Pazara sunulacak kuşkonmaz sürgünlerinin mutlaka yıkanması ve soğukta tutulması gereklidir
Pazara sunulacak kuşkonmaz ½ veya 1 kg’lık demetler halinde hazırlanırlar
Kuşkonmazlar karton kutu veya tahta kasalara konularak pazara sunulur
Sınıflandırmada renk (beyaz, menekşe, yeşil) ve boy (17-22 cm: uzun, 12-17 cm: kısa) ve çap (12-15 cm) dikkate alınır
Kuşkonmazlar tazeliklerini serin koşullarda 3-4 gün korur
Muhafaza için en uygun koşullar 2-30C sıcaklık ve % 95 ON’dir Bu koşullarda 3 hafta muhafaza edilebilir
KA’de muhafaza süresi artırılabilir
|