İlk Türk Devletleri

UYGURLAR DEVLETİ



Kuruluş

Uygurlar Töleslerden oluşan 11 boydan meydana geliyorduİlk zamanlarda Göktürklere bağlı yaşıyorlardıBilahere Karluk,Basmil ve Uygur beyleri Göktürkleri mağlup etiilerBasmil idaresinde yeni bir hakanlık kurulduLakin Uygur yabgusu Basmil kağanlığını hakimiyetine aldıVe Uygur Kağanlığı resmen kurulmuş olduBu devletin kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağan'dır

Moyençor Dönemi

Bu dönemde devlet dört cihettede genişlemiştirKarluklar ve Türgişler üzerine yapılan seferler neticesinde hudutlar Sirderya Nehri kıyısına kadar genişlemiştirKuzeyde Kırgız isyanları bastırıldıÇin,Uygurlar'a itaat ettiSelenga nehri civarındaki Sekiz Oğuz ve Dokuz Tatarlar tamamen susturulduBu sıralarda Çinde isyan çıkmış ve Çin imparatorunun nüfuzu sarsılmıştırMoyen-çor imparatora yardım ederek onun prestijini kazanmasını sağlamıştırBunun için, Çin imparatoru Uygur kumandanlarına ziyafet vermiş ve hiç kimsenin oturamamdığı Çin tahtına Moyen-çor'u oturtmuşturAyrıca bu dönemde Çin imparatoru tüm devlet hükümdarlarına sahte prenses gönderirken Moyen-çor'a kendi öz kızını göndermiştir

Bögü Kağan Dönemi(759-779)

Bu dönemde Çin isyanları devam ediyorduAynı zamanda Uygur kuvvetleri Çinin kuzayinde tahribat yapıyorlardıEskiden beri olan bir inanca göre Güney Çin sıcak ve rutubetli bir iklime sahiptiBozkır hayatına alışık olan Türkler burayı zaptetseler bile iklimin ve Çin politikasının etkisiyle ÇinlileşirlerdiBu nedenle Bögü kağan Güney Çin e girmemiş ve Kuzey Çin i hakimiyetine aldıBögü kağan Çin ile anlaşarak isyanı bastırmıştırBu yardıma karşılık Çin Uygurlara her yıl 2000 ailenin gelirini gönderecektiBu dönemde her bir Uygur atı 40 top ipekli Çin kumaşına tekabül ediyordu ve Çinlilerde bunları almak zorundalardıBögü kağanın Çin seferine engel olmak isteyen Tun Baga Tarkan onu öldürdü

Tun Baga Tarkan Dönemi (779-789)

Tun baga Tarkan tahta geçtiğinde Alp Kutlug Bilge ünvanını almıştırBu dönemde Çin e baskı devam etmiştirTun Baga Tarkan Çin ile akrabalık kurmak istemiştirVe bir Çin prensesi ile evlenmiştirBuna müteakip Tibetle olan ilişkiler kesilmiştir

To-lo-ssu Dönemi ((789-790)

To-lo-ssu,Ay Tengride Kut Bulmuş Külüg Bilge ünvanıyla tahta geçmiştirBunun döneminde Beşbalık savaşları olmuştur ve Uygurlar bu savaşlarda yıpranmıştır790 yılında öldürülmüştür

Feng-Ch'eng Dönemi (790-795)

Bu kağan döneminde ülke az çok huzura kavuşmuşturFakat Feng Ch'eng evlat bırakmadan 795 de ölmüştür

Kutlug Bilge Dönemi (796-805)

Kutlug Bilge,Ay Tengride Ülüg Bulmuş Alp Ulug Bilge ünvanıyla tahta geçmiştirKutlug Bilge Karlukların isyanını bastırmış,Tibetlilerin ellerinii Doğu Türkistan dan çekmelerine muvaffak olmuş ve Doğu Türkistan'ın büyük şehirlerine önem vererek gelecekte Uygurların buralara göç etmelerine zemin hazırlamıştırKutlug Bilge , Moyen-çor ve Bögü kağanlar döneminde bile halledilmemiş olan Kırgız sorununu çözüme kavuşturmuşturKırgız zaferiyle birlikte Uygurlar zirveye ulaşmış olduHem Orta Asya da en geniş sınırlara ulaştılar hem de hakimiyetlerine gölge düşüren hiçbir problem kalmadıVe İran ve Arap ülkelerine giden ticaret yolları Uygurların eline geçtiUygurların güçlenmesi T'ang sülalesini tedirgin ettiBu yüzden şehir kalelerine daha becerikli kumandanlar göndermeye muhafız sayısını arttırmaya,surları takviyeye ve politik tahriklere başladılar

Tengride Bolmış Alp Külüg Bilge Kağan Dönemi (805-808)

Bu kağanın en önemli icraati Türkistan'ın en önemli şehirlerinden biri olan Kuça'yı Tibetlilerin elinden kurtarmasıdır

Ay Tengride Kut Bulmış Alp Bilge Kağan Dönemi (808-821)

Bu dönemde çok önemli bir olay gerçekleşmiştirTibetlilerin en iyi dostu ve her savaşta en önde giden Şha-t'olar ile Tibetlilerin arası bozulmuşturTibetliler Şha-t'olar'ın Uygurlarla işbirliği yaptığından şüphelenmiş ve buna mukabil Şha-t'olar'a saldırı yapıldıHakan,Çin imparatoruna Elçilik heyeti göndererek akrabalık ricasında bulunduÇin imparatoru Çok zor durumda kalarak tereddüt ettiysede evet demek zorunda kaldı ve kızını Uygur kağanına verdiUygur kağanı 821 de vefat etti

Kün Tengri de Kut Bulmış Alp Küçlüg Bilge Kağan Dönemi (821-824)

Ay Tengride Kut Bulmış Alp Bilge Kağan ölünce yerine , Kün Tengride Kut Bulmış Alp Külüg Bilge Kağan geçtiÖlen kağanın akrabalık ricasını kabul etmiş olan Çin imp Ölünce verilen söz yeni hükümdarlar arasında gerçekleştirildi821 yılı Uygur tarihinin dönüm noktası olmuşturBu tarihten sonra Uygurlar arasında türlü entrikalar , suikastlar birbirini takip ederBu karışıklık içinde Uygurların siyesi güçleri hızlı bir şekilde zayıflarUygur hakanı bu iç durumu düzeltmek ve Çin ile olan ilişkilere büyük önem vermiştirDış görünüş olarak Uygur kağanının şerefini yükselten bu savaş tehdidiyle yapılan evlilik Çin lehineydiTai-ho Prensesi Uygur ülkesi için tam bir uğursuzluk timsali olmuşturÇinliler politik tahriklerini bu Hatun yoluyla yürüttülerBu kağan 824te öldü

o-sa (Hazar Tegin) Dönemi (824-832)

Ay Tengride Kut Bulmış Bilge Kağan ünvanıyla tahta geçmiştirBu dönemde iki ülke arasında (Uygur-Çin) sık sık elçi trafiği yaşanmıştırÇin imp Uygur elçilerine sık sık ziyafetler vermiştirBu dönemdeki ilginç bir konuda Çinliler bir yandan Uygur'u zayıflatmaya çalışırken diğer taraftan da Uygur atlarına çok yüksek ücretler ödüyorlar ve kıymetli eşyalar göndermeye devam ediyorlardıHo-sa Kağan 832 de bazı kaynaklara göre yeğeni bazı kaynaklara göre de nazırları tarafından öldürülmüştür

Hu Tegin Dönemi (832-839)

Ay Tengride Kut Bulmış Külüg Bilge Kağan ünvanıyla tahta geçti839 senesinde Uygur hakanının nazırları tahtı gasbetmek istediler fakat Hu tegin onları öldürttüO sırada diğer bir Uygur nazırı olan Kürebir seferde idiKülebir hakanın bu davranışına çok kızmış ve isyan etmiştirNeticede Kağan ölmüştürKaynakların kimine göre Kürebir öldürdü kimine göre ise Hakan intihar etti

Hosa Tegin Dönemi (839-840) ve Yıkılış

Bu dönemde aksilikler birbirini kovaladı839-840 kışı çok ağır geçtiğinden çoğu Uygur ekonomisine dayanan hayvancılık ekonomisi sarsıldıNazırlar arasında da anlaşmazlıklar çıktıHu Tegin'in ölümüne üzülen ve Kürebir'e kızan Külüg Baga, Kırgızlarla anlaşarak 100000 süvarinin başında merkeze hücum ettiHo-sa Tegin'i ve Kürebir'i öldürdüHakanlık otağını yaktıBöylece Kırgızlar Moyen-çor ve Kutlug Bilge döneminde uğradıkları saldırıların intikamını korkunç bir şekilde almış oldu(840)