İlk Türk Devletleri

Büyük Hun İmparatorluğu


Büyük Hun İmparatorluğu, MÖ 220 yılında Türkler tarafından kurulan ilk imparatorluk Hunlar günümüzün Moğolistan bölgesinde; Çin'in kuzey-batısında yaşamlarını sürdürmekteydilerBilinen ilk imparatorları Teoman(Tuman)'dır En buyuk imparatorları Mete Han (Oğuz Han)'dır Çinliler önüne geçemedikleri Hun Türklerinin saldırıları ardından "Büyük Çin Duvarı" (Çin Seddi)'ni inşa etmek zorunda kalmıştır (MÖ 214) Bu yapı günümüzde halen bir dünya harikası olarak kabul edilmektedir Ming Hanedanı döneminde de yenilenen büyük duvarın birçok kısımı sağlamlığı ile günümüzde hala ayakta kalmıştır

Bozkırların İmparatorluğu


Bilinen ilk Türk devletlerinden biridir Kuruluşu hakkında kesin bilgiler yoktur M Ö 220 yılında Teoman tarafından kurulduğu kabul edilir Teomandan sonra devleti büyük bir imparatorluk haline getiren Mete Han (Mo-dun)'dır Türk ve Moğol boylarını bir çatı altında toplayan Mete, İpek yoluna egemen olmak için Çin ile savaşmıştır MÖ 200 yıllarında Çin'i yenilgiye uğratarak vergiye bağlamıştır MÖ 187 yılında Çin İmparatorluk ordusunu, ki başında Ka-o-ti bulunmaktadır, Pa-i-Teng sefereinde 10 bin kişilik disiplinli ve düzenli ordusuyla yenilgiye uğratmıştır Bu çin ordusunun sayısının bazı kaynaklarda 200 bin olduğu yazmaktadır Mete Han devrinde Sibirya, Çin Denizi, Hazar Denizi arasında kalan tüm topraklara hakim olunmuştur


Metenin Çin'i topraklarına bağlamayıp, vergi almak suretiyle yönetmesi sebebi, Çin yerleşik hayatı ve siyasi etkisinden uzak durma olarak yorumlanır Bunun yanında Çin'in kalabalık nüfusu altında Türklük özelliklerini kaybetmek istememiştir



Büyük Hun İmparatorluğunun en geniş sınırları, Sarı renk: Günümüzde Türklerin yaşadığı yerlerMetenin ölümünden sonra bir süre daha gücünü koruyan devlet, Çinli prenseslerle evlenme geleneği ile Çinli prenseslerin casusluk faaliyetleri, Türk boyları arasındaki iktidar kavgaları, Çinin İpek yolu üzerinde gittikçe siyasi nüfuzunu arttırması gibi nedenlerle MÖ 46 yılında Hunlar Doğu Hunları ve Batı Hunları olmak üzere ikiye ayrıldı Bu ikiye ayrılışın nedenlerinden birisi de Büyük Hun Devleti'nin başında bulunan Ho-han-ye' nin ekonomik sıkıntıları da neden göstererek Çin hakimiyetine girmek istemesidir ki, bu düşünceyi kardeşi Çiçi, "atalarına saygısızlık" olarak kabul edip esaret altına girmeyi reddetmiştir


Batı Hunları Çiçi yönetiminde Talas'ın batısına egemen oldular Akhunların ve Avrupa Hunlarının kurulmasında etkin rol oynadılar Batı Hunluları'nın başında bulunan Çiçi'nin Çin'e karşı verdiği mücadelede kısa bir süre sonra başarısız olduğu görülmüştür Zira Çiçi, Çin ile mücadelede eski Türk savaş taktiklerini bırakarak bir şehir kurup burayı kale haline getirerek savunma savaşı yapmayı yeğlemiştir Bu kendisinin birinci hatasıdır Yenilgisinde etkili olan diğer hata ise emri altında bulunan askerlere çok sert davranmasıdır



Doğu Hunları Ho-Han-ye yönetiminde Talas'ın doğusunda MS 48 yılına kadar hüküm sürdü Çin'in siyasi hareketleri sonucu, MS 48 yılında Güney ve Kuzey Hunları olmak üzere ikiye ayrıldı Kuzey hunları hakan Pi yönetiminde Moğol ve Sibirya stepleri çevresinde 156 yılına kadar devam etti Güney Hunları Panhu yönetiminde Uygur havzasında ve Çine yakın bölgelerde 216 yılına kadar devam etti


Doğu Hunlarının kuzey ve güney olarak ikiye ayrılmasının sebebi; Panhu yönetimindeki Türkler'in Çin'in siyasi üstünlüğünü kabul etmesine rağmen, yeğeni Pi yönetimindeki kuzey Türklerin'in Çin üstünlüğünü kabul etmeyişidir (Güney Hunları: bknz Batı Hun İmparatorluğu)


Güney Hunlarının yıkılması sonunda Çin siyasi egemenliği çerçevesinde Çin ülkesine tampon maksatlı birçok küçük Hun devleti kurulmuştur Bu Hun devletleri Göktürk siyasi üstünlüğüne kadar devam etmiştir

Hun Kağanları (Şenyuları)


Yabgu Tou-Man - Karahan (Teoman Tovuman) (?-MÖ 209)

Mete Bagatır (MÖ 209 - Ö 174)

Lao - Şang (MÖ 174 - 161)

Çun - Çen Yabgu (Kün) (161 - 126)

İ-Çin-Hsien (İçihise) Yabgu (MÖ126 -114)

Wu-Weri (Uvey) Yabgu (MÖ 114 - 105)

Wu-Şih-Lu-Erh (U-Su-Liu-Usilu) Yabgu (MÖ 105 - 102)

Çü-Li-Hu (Hiü-Li-Hu-Güylihu) Yabgu (MÖ 102 - 101)

Çü-Ti-Hu (Tsie-Ti-Heu-Tsüydiheu) Yabgu (MÖ 101 - 96)

Hu-Lu-Ku-(Hu-Lo-Ku = Hulugu) Yabgu (MÖ 96 - 85)

Khuandi Yabgu (MÖ 85 - 68)

Khuyluy Yabgu (MÖ 68 - 60)

Uven-Güydi Yabgu (MÖ 60 - 58)

Khukhasie Yabgu (MÖ 58 - 56)


Çiçi Yabgu (MÖ 56 - 36) Çiçi ve oğulları Batı Türkistan'a çekilmiş ve Talas'ın batısını yönetmiştir Avrupa Hunları ile Akhunların temelini oluştururlar

Ho-Han-Ye (MÖ 56 - 31)

Joti Yabgu (MÖ 31 - 20)

Seuse - Joti Yabgu (MÖ 20 - 12)

Çeya - Joti Yabgu (MÖ 12 - 8)

Üçjolu - Joti Yabgu (MÖ 8 - MS 13)

Uluyjoti Yabgu (13 - 18)

Şikao-Joti Yabgu (18 - 46)

Vutatiho Yabgu (46)

GÜNEY HUNLARI (BATI HUN İMPARATORLUĞU)


Panu Yabgu (46 - 83) Yeğeni Pi ve oğulları Güney Sibirya'ya yönelmiş ve Moğolistan'ın kuzey taraflarını Kuzey Hunları olarak ayrı yönetmiştir

Sanmuldutzu Yabgu (83 - 84)

Yuliu Yabgu (84 - 89)

Yuçukien Yabgu (89 - 93)

Ankuo Yabgu (93 - 94)

Tingtoşi - Suyheuti Yabgu (94 - 98)

Vanşiçi - Suyti Yabgu (98 - 124)

Vuçihu - Şihço Yabgu (124 - 127)

Tejoşi - Suytsieu Yabgu (127 - 140)

Çenieu Yabgu (140 - 143)

Hulanjoşi Suytsieu Yabgu (143 - 147)

İlingşi - Suytsieu Yabgu (147 - 172)

Totejoşi - Suytsieu Yabgu (172 - 177)

Huçing Yabgu (177 - 179)

Kiangkiu Yabgu (179 - 188)

Teçişi - Suyheu Yabgu (188 - 195)

Huçutsiuen Yabgu (195 - 216)