İlk Türk Devletleri

Kuruluş Dönemi


Uygurların en geniş sınırları Sarı renk: Günümüzde Türklerin yaşadığı yerlerOrhun Irmağı kıyısında başkenti Ordu-balık kentini kuran ilk Uygur kağanı Kutlug Bilge Kül iki yıllık bir hükümdarlıktan sonra 747'de öldü Yerine oğlu Moyen-çor(747-759) kağan oldu Moyen-çor'un etkinliklerini Orhun-Selenga ırmakları arasındaki Şine-usu Gölü yakınında diktirdiği "bengü taş"'tan izlemek mümkündür Buna göre öncelikle aralarında hep yakın ilişkiler olan Dokuz Oğuz boylarını derledi Ardından Orhun-Ötüken bölgesinin etrafında konan göçen ve Türkçe konuşan boyları denetimi altına alma politikası gütmeye başladı Bu çerçevede, kuzeyde Yenisey Irmağı havalisindeki Kırgızlar'la, Altay Dağları ile Tanrı Dağları arasında bulunan Karluklar ve onlara yardım eden daha batıdaki Türgişler'le, Yenisey, Obi ve İrtiş ırmakları arasında bulunan Basmıl, Dokuz Tatar ve Çikler'le savaşmış, bunların tamamını kendi kağanlığına bağlamıştır Bu arada savaştığı boylar arasında belirtilen Sekiz Oğuzlar'ın Göktürkler'in etrafa dağılma sürecine giren asal budunu olma olasılığı yüksektir Böylece Türk soylu boy ve budunları denetimine alan Moyen-çor Uygur Kağanlığını sağlam temellere oturtmuş bulunuyordu



Yükselme Dönemi

Uygurlar'ın Orta Asya politik sahasında etkinleşmesi yüzyılın ortalarına doğru tırmanan Arap-Çin rekabetiyle ilintilidir Taraflar kozlarını 751 yılında Talas Irmağı kenarında yapılan savaşla paylaşmışlar, Karluklar'ın da desteğini alan İslam kuvvetleri Çin ordusunu dağıtmıştır Çin'in, Göktürk Kağanlığı'nın çöküşü ile yayılma ve nüfuz etme olanağı bulduğu Tarım Havzası'nı (Bugünkü Doğu Türkistan) tamamen boşaltmasına -bu boşluğu Uygurlar doldurdu; bütün Tarım Havzası Uygur kontrolüne girdi- yol açan bu yeni durum, Çin'de sonu gelmez olaylar çıkmasına sebep olmuştur Bu olayların en önemlisi Soğu kökenli olup-annesi Göktürk-, Çin ordusunda etkin pozisyonda bulunan An-lu-şan adındaki bir komutanın 200 bin kişilik bir kuvvetle Çin başkentleri Lo-yang ve Çang-an'ı zaptetmesiydi Moyen-çur,Tang imparatoru (o dönemde Çin'i yöneten hanedan) Su-tsung]]'un yardım çağrısına olumlu yanıt verdi Çin'e giren Moyen-çor başkentleri geri almakta zorlanmadıBunun Çin'e maliyeti hiç de azımsanamayacak derecedeydi: 20 bin top ipek ve hatun adayı bir prenses



Zirveye Ulaşma ve Yeni Bir Din

759'da Moyen-çur'un ölümü üzerine yerine geçen oğlu Bögü Kağan (759-779)'ın amacının karışıklıkların sürdüğü ve Su-tsung'un ölümüyle Tang Hanedanı'nın söz geçirmekte zorlandığı Çin coğrafyasına hakim olmaktı Ancak Türk kökenli Pu-ku(=buku,Türk unvanı) Huai-en'in karışıklıklara son vermesi ve düzeni geri getirmeye başlaması Bögü'nün planlarını geciktirdi; ama suya düşürmedi! Şöyle ki Çin'deki bu gelişmelerden yararlanmak isteyen yalnızca Uygurlar değildi Tibetliler daha erken davranarak Çin'in batı başkenti Loyang'ı işgal etmeyi başardılar Bu şartlarda Çinliler bir kez daha, bu kez Tibetliler'e karşı Uygur kağanından yardım istediler 762'de Lo-yang'a sefer düzenleyen Bögü Tibetliler'i şehirden ve Çin topraklarından çıkardı Bir süre Çin başkentinde kalan Bögü'nün burada gördüğü Maniheizm'den etkilendiği anlaşılıyor Nitekim ülkesine geri dönerken Uygurlar'a ve diğer Türklere Mani dinini öğretmek amacıyla 4 rahibi beraberinde getirmişti Kendisinin kabul ettiği Maniheizm, Türk ülkesinde resmi din haline geldi Hayvansal besinleri yemeyi yasaklayan bu din, göçebe bir yaşam süren Türk boylarının toplumsal bünyesine pek uygun düşmüyordu Türklere yeni bir din getirmeye çalışan Bögü Kağan danışmanlarından Tun Baga Tarkan ile askeri bir mevzuda anlaşamayınca bir suikast ile öldürüldü Tun Baga Tarkan,Alp Kutluk Bilge Kağan (779-789)adıyla hükümdar oldu



Gerileme ve Çöküş


Alp Kutluk Bilge ve ardılları olan-neredeyse tamamı Ay Tengri'de kut ya da ülüg bulduklarını belirten adlar taşıyan-kağanlar döneminde Tibetliler'in Çin'e baskısı iyice arttıÜstelik bu kez Beş-balık havalisine hakim olan Şa-to Türkleri ile de ittifak kuran Tibetliler,Uygurlar'ın Çin ile aralarında kurduğu ticari,siyasal ve askeri dengeleri sarsmaktaydıHatta bazı kağanların devrilmesinde Tibetlilerin Çin'e yaptıkları akınların önlenememesi etkili oluyorduBir ara Ediz boyundan Kutlug Kağan (795-805) döneminde bir gönenç yakalandı ise de Tibetliler'in Doğu Türkistan'a sızması,Kırgızlar'ın kuzeyden baskıları devletin sonunu getirdiMani dininin gittikçe yaygınlaştığı anlaşılan ve toplumsal yapısı iyice değişen Uygurlar'ın hemen yanıbaşında bulunan,göçebe savaşçı özelliklerinden hiçbir şey kaybetmemiş Kırgızlar 840 yılında Ordu-balık'ı basarak son Uygur kağanı Ho-sa'yı öldürdüler,ahaliyi kılçtan geçirdilerÖtüken'de devletleri yıkılan Uygurlar yurtlarını terk ederek Karluk ülkesine (Çungarya),Kan-çou'ya ve en yoğun bir şekilde İç Asya/Tarım havzası'na göç ettiler



Uygur Kağanları Listesi [değiştir]Kutlug Bilge Kül Kağan (745 - 747)

Moyun-çor Kağan (747 - 759)

Bögü Kağan (759 - 779)

Tun Baga Tarhan (779 - 789)]]

Ay Tengride Kut Bolmış Külüg Bilge Kağan (789 - 790)

Kutlug Bilge Kağan (790 - 795)

Kutlug Kağan (795 - 805)

Ay Tengride Kut Bolmış Külüg Bilge Kağan (805 - 808)

Ay Tengride Kut Bolmış Alp Bilge Kağan (808 - 821)

Ay Tengride Ülüg Bolmış Küçlüg Bilge Kağan (821 - 833)

Ay Tengride Kut Bolmış Alp Külüg Bilge Kağan (833 - 839)

Ho-Sa Kağan (839 - 840)

---


Kutluğ Bilge Kül-Kağan (745 - 746)

İl-Etmiş Bilge Bayınçur (Moyunçur) Kağan (746 - 759)

İl-Tutmuş Alp Külüğ Bilge Kağan (759 - 780)

Alp-Kutluğ Bilge Kağan (780 - 789)

Taras Külüg Bilge Kağan (789 - 790)

Oçur Kutluğ Bilge Kağan (790 - 795)

Alp-Uluğ Kutluğ Bilge Kağan (795 - 805)

Ay-Tengri'de Kut-Bulmuş

Tengri'de Kut Bulmuş Küçlüg Bilge Kağan

Alp - Külüg Bilge Kağan

Üge Kağan (839 - 845)

Bilge Bayınçur (IIYoyunçur) Kadır Han (845 - 885)

Tafgaç Oğulçak Kadır Han (885 - 840)


Egemenlik Alanı

Kurucusu : KUTLUĞ BİLGE KÜL - KAĞAN


Kapladığı Alan : Orta Asya ve Kuzey Moğolistan



Kan-çou (Kansu) Uygur Devleti-Sarı Uygurlar


Uygurlardan sonra ortaya çıkan Turfan Uygurları ve Kansu Uygurları Sarı renk: Günümüzde Türklerin yaşadığı yerlerKırgız baskınından sonra Orhun havalisinden ayrılan Vu-hi Tegin idaresindeki bir kısım Uygurlar, 150 yıldır soydaşlarının yaşadığı Kan-su bölgesine gelerek (847) burada yerleştilerÇin tabiyetini kabul ettiği anlaşılan Kan-su Uygurları ticari etkinliklere önem vererek burada tutundularNihayet 10yüzyıl başlarında bölgenin Çinli komutanının kendini bağımsız kral olarak ilan ettiği günlerde Uygurlar ilk olarak askeri açıdan kendilerini gösterdilerÇinli generalin tabiyetine almaya çalıştığı Kan-su Uygurları, müstebit kral adayını,kendi başkenti ilan ettiği Tun-huang'ta kuşattılar(911) Bu kuşatma Kan-su Uygurları'nın ve - asi generalin topraklarının ayırdığı- Turfan'daki soydaşlarının kurduğu devletin bağımsızlığını sağlamış olduÇin ile ticari ilşkilerini yoğunlaştıran Kan-su Uygurları siyasi açıdan önemli bir güç olamadılarÖnce,yüzyılın başından beri Kore ve Mançurya kabilelerini yönetiminde toplayarak güçlenen Ki-tanlar'ın(940) (sonraki Kara Hıtaylar) ve daha sonra 1028'de Tibet kökenliTangutlar'ın,nihayet 1226'da Cengiz Han Moğolları'nın yönetimi altına girdilerKan-su Uygurları o zamandan beri bilinen "Sarı Uygurlar"dır ki,bugün hâlâ Çin'in batısında yaşamaktadırlar


Doğu Türkistan (Turfan) Uygur Devleti

840'taki Kırgız baskınından sonra Ngo-nie Tegin'in Altay Dağları'nı aşarak Beşbalık,Turfan yöresine taşıdığı Uygurlar burada yerleştiler ve Kırgızlar'ın öldüdüğü son kağanlarının yeğeni Mengli'yi 856'da kağan ilan ettilerUzun zamandır Tibet baskısı altında yaşayan Çin imparatoru dengeleyici güç olarak tasarladığı bu devleti-kendisine bağlı olması koşuluyla da olsa- hemen tanıdı ve Uygurlar'ın Tarım Havzasının öteki ucuna(Kaşgar'a)kadar yayılmasına ses çıkarmadı911'de soydaşları Kan-su Uygurları sayesinde bağımsızlıklarını kazanan Turfan Uygurları siyasal olarak etkili bir güç olamadılarsa da Maniheizm dininin de etkisiyle yerleşik hale geçtiler ve başlıcaları Turfan,Kaşgar,Beşbalık, Kuça,Hami olan şehirlerinde önemli bir "uygarlık" yarattılar(Dilimizdeki uygarlık sözü de onların yadigarı zaten!)Yeni coğrafyalarında Maniheizm yerine Budizm'i benimseyen Uygurlar Nesturi Hrıstiyanlığı da tanımışlar,en son -Karahanlı Devleti'nin de baskı ve tesiriyle- topluluk halinde İslamiyeti kabul etmişlerdir ki bugün Çin'de yalnızca Uygurlar'a değil,Uygurlar aracılığı ile müslümanlaşmış diğer etnik gruplara da Huei-hu(Uygur) denilmektedir12yüzyıldan itibaren Kara Hıtaylar'a bağlı olan Doğu Türkistan Uygur Devleti,1209'da Cengiz Han'a bağlandıBu sırada başlarında İduk-kut Barçuk Art-Tegin bulunuyordu Moğol idaresinde çok önemli devlet görevlerine getirilen Turfan Uygur Devleti 1368'de tekrar Çin hakimiyetine girene dek yarı bağımsız yaşadılarBu tarihten günümüze dek Çin'de varlıklarını sürdürmektedirler



Uygurların Türk tarihine katkıları


Uygur Prenslerini gösteren bir halıGöçebe yaşantıyı terkederek ilk yerleşik hayata geçen Türk örgütlenmesidir

Göktanrı inancını bırakarak başka bir dine geçmişlerdir (Mani ve Budacılık)

Türkler arasında sulu tarımın yaygınlaşması gerçekleşmiştir

Matbaanın geliştirilmesinde Uygurların da katkısı olduğu görülür

Yeni giysi dokuma aletleri bulmuşlardır

Moğolların Türkleşmesine neden olmuşlardır

Bilim, edeb,yat ve sanatta diğer Türk devletlerine göre oldukça ileri gitmişlerdir

Savaşçılık faaliyetleri azalmıştır

İl yerleşik Türk medeniyet örneklerini vermişlerdir

Uygur alfabesini geliştirmişlerdir

Uygur lehçesinde birçok kitap bırakmışlardır

Uygur lehçesi, Çağatay lehçesinin temelini oluşturur

dünnya o zamanlar uygurların eline geçmişiti çine yıkmışlardıavustralyayı soykırımdan geçirmişlerdi