Kurgu Politikaları-Elif Şafak'tan

**Prof. Dr. Sinsi** · 07-22-2012

Ben bir hikaye anlatıcısıyım

Yaşamımda yaptığım budur–hikayeler anlatmak

romanlar yazmak

Bugün de size hikaye anlatma sanatı ile ilgili bir kaç hikaye anlatmak istiyorum ve ayrıca cin adı verilen doğaüstü yaratıklardan da bahsedeceğim

Oraya gitmeden önce sizinle şahsi yaşam öyküme dair bazı belirtileri paylaşmak istiyorum

Bunu elbette kelimeler aracılığı ile yapacağım ama geometrik bir şekil de kullanacağım

çemberi

Yani konuşmam boyunca

pek çok çemberle karşılaşacaksınız

Ben bir hikaye anlatıcısıyım

Yaşamımda yaptığım budur–hikayeler anlatmak

romanlar yazmak

Bugün de size hikaye anlatma sanatı ile ilgili bir kaç hikaye anlatmak istiyorum ve ayrıca cin adı verilen doğaüstü yaratıklardan da bahsedeceğim

Oraya gitmeden önce sizinle şahsi yaşam öyküme dair bazı belirtileri paylaşmak istiyorum

Bunu elbette kelimeler aracılığı ile yapacağım ama geometrik bir şekil de kullanacağım

çemberi

Yani konuşmam boyunca

pek çok çemberle karşılaşacaksınız

Fransa Strasbourg’da Türk bir ailenin çocuğu olarak doğmuşum

Kısa süre sonra ebeveynim boşandı ve ben de annemle beraber Türkiye döndüm

O günden sonra

bekar bir annenin yetiştirdiği tek bir çocuk olarak büyüdüm

1970?li yılların Ankara’sında bu alışılmadık bir durumdu

Oturduğumuz muhit evin reisinin baba olduğu kalabalık ailelerle doluydu

Yani ata-erkil bir ortamda annemi dul bir kadın olarak görerek büyüdüm

Aslında

iki ayrı çeşit kadınlığı seyrederek büyüdüm

Bir tarafta annem vardı

iyi eğitimli

laik

modern

batılılaşmış bir Türk kadını

Diğer tarafta ise aynı zamanda bana bakan daha manevi ve az eğitimli ve kesinlikle daha az mantıklı olan anneannem vardı

Bu kadın geleceği görmek için kahve telvelerini okuyan ve kurşunu gizemli şekiller alacak şekilde eritip

kötü niyetli nazardan sakınan biriydi

Anneannemin çok ziyaretçisi olurdu; yüzlerinde ağır sivilceleri olanlar veya ellerinde siğilleri olan kişiler

Her defasında anneannem Arapça bazı kelimeler mırıldanır daha sonra da kırmızı bir elmaya

yok etmek istediği siğil sayısı kadar gül dikeni saplardı

Sonra da tek tek bu dikenleri siyah bir mürekkeple çember içine alırdı

Bir hafta sonra hasta kontrol için tekrar geri gelirdi

Şimdi

böyle şeyleri sizin gibi bilim adamlarının

eğitimli kişilerin önünde söylememem gerektiğinin elbette farkındayım

ama gerçek olan şey

ciltlerindeki rahatsızlıklardan dolayı anneannemi ziyaret eden bu kişilerden bir tanesinin bile iyileşmemiş ve mutsuz ayrıldığını görmedim

Bunu nasıl yaptığını

duaların gücüyle mi alakalı olduğunu sordum

Cevap olarak bana “Evet

dua etmek etkilidir

Ama çemberlerin gücünden de kaçınmalısın” dedi

Bu ondan öğrendiğim pek çok şey arasında

çok değerli bir ders oldu

Eğer hayatınızda bir şeyi yok etmek istiyorsanız

bir sivilceyi

bir lekeyi veya bir insan ruhunu

bütün yapmanız gereken onu kalın duvarlarla çevrelemek

İçeride kuruyup kalacaktır

Şimdi hepimiz sosyal ve kültürel bir çeşit çemberin içinde yaşıyoruz

Hepimiz

Belli bir aileye

ulusa ve sınıfa bağlı olarak doğuyoruz

Ama bu sahip olduğumuz duvarların ardındaki dünyalarda olan bitenler bir bağlantımız olmazsa

o zaman bizim de içeride kuruma riskimiz vardır

Hayal gücümüz azalabilir

Kalplerimiz küçülebilir

Kendi kültürel kozamızın içinde çok uzun süre kalırsak insani yönümüzü kaybedebiliriz

Arkadaşlarımız

komşularımız

iş arkadaşları ve ailemiz– çemberin içindeki herkes birbirine benzediğinde bu kendi ayna görüntümüz ile çevremizin sarıldığı anlamına gelir

Anneanneme benzeyen kadınların Türkiye’de yaptıkları diğer bir şey de

aynaları kadifeler ile örtmek ve onları arkaları bize bakacak şekilde duvara asmaktır

Bu eski bir doğu geleneğidir; bir insanın kendi yansımasına uzun süre bakmasının sağlıksız olduğu bilgisinden köken alan bir gelenektir

İronik olan

benzer düşünceleri taşıyan toplulukların bugünün globalleşen dünyası için büyük bir tehlike oluştırması

Ve bu her yerde de olan birşey

liberallerde de

muhafazakarlarda da

agnostiklerde de ve inançlılarda da

zengin ve fakirde

doğu ve batıda benzer

Benzerliklere dayalı kümelenme eğilimindeyiz

daha sonra da diğer kümelenmiş insanlarla ilgili klişe sözlerler üretiyoruz

Benim fikrime göre

bu kültürel “getto”ları aşmanın bir yolu da hikaye anlatma sanatı

Hikayeler sınırları yıkamaz ama mantık duvarlarımıza küçük yumruklarla delikler açabilir

Bu deliklerin içinden

diğer tarafta bir bakış atıp hatta zaman zaman gördüğümüz şeyden hoşlanabiliriz de

Sekiz yaşında kurgusal öyküler yazmaya başladım

Annem bir gün elinde turkuvaz rengi bir defter ile yanıma gelip kişisel bir günlük tutmakla ilgilenip ilgilenmeyeceğimi sordu

Arkaya bakınca

onun akıl sağlığımla ilgili hafif bir endişesi olduğunu da düşünüyorum

Evde sürekli hikayeler anlatıyordum

bu iyi bir şey

ama bunu çevremdeki hayali arkadaşlarıma yapıyordum

bu pek iyi değildi

İçe dönük bir çocuktum; ve bu durumum renkli mum boyalarımla iletişime geçecek ve çarptığım objelerden özür dileyecek boyuttaydı

Ve annem de benim gün gün yaşadıklarımı ve duygularımı yazmamın bana iyi gelebileceğini düşünmüştü

Annemim bilmediği şey ise hayatımdan inanılmaz derecede sıkıcı olduğu ve yapmak istediğim son şeyin de kendim hakkında yazmak olduğuydu

Bunun yerine

kendim yerine başka insanlar ve şeyler hakkında hiç olmamış şeyleri yazmaya başladım

İşte kurgu yazmaya karşı tutkum da bu şekilde başlamış oldu

Yani en başından beri

kurgu benim için otobiyografik manifestasyonlardan ziyade soyut dünyalara

diğer yaşamlara başka olasılıklara yapılan manevi yolculuklardı

Ve lütfen benimle sabır gösterin

Bir çember çizip yeniden bu noktaya döneceğim

Bu süreçler sırasında başka bir şey daha oldu

Annem bir diplomat oldu

Yani anneannemin bu küçük ve batıl inançlı orta sınıf muhitinden dışarıya çıkarak

şık

havalı ve parlak olan şu uluslararası okula tek Türk olarak zıplayıverdim

İlk defa burada “tipik yabancı” adını verdiğim şeyle de karşılaşmış oldum

Sınıfımızda

her ulustan pek çok öğrenci vardı

Yine de bu farklılıklar sınıfımızda kozmopolit eşitlikçi bir sınıf demokrasisi yaşamamızı gerektirmiyordu

Aksine

her bir çocuğun kendisinin bir birey olarak algılanmadığı bunun yerine daha büyük bir şeyin temsilcisi olarak görüldüğü bir atmosfer oluşmasına neden olmuştu

Minyatür bir birleşmiş milletler gibiydik

aslında eğlenceliydi

ta ki

dinsel veya ulusal anlamda negatif olarak algılanan bir şey ortaya çıkana dek

Bunu temsil eden çocuğun taklidi yapılırdı

aşağılanır ve sınırsız dalga geçilirdi

Ve düşünemediğim şey ise

bu okula devam ettiğim süre boyunca

ülkemde bir askeri darbenin yaşandığı

benim ulusumdan bir tetikçinin neredeyse Papayı vurduğu ve Türkiye’nin Eurovizyon şarkı yarışmasında sıfır aldığıydı

O günlerde sıklıkla okulu asar ve bir denizci olmanın hayalini kurardım

Kültürel klişeler ile ilgili ilk deneyimimi de orada aldım

Bazı çocuklar bana seyretmemiş olduğum “Geceyarısı Ekspresi” filmi hakkında sorular soruyorlardı

Günde kaç sigara içtiğimi sorguluyorlardı

çünkü bütün Türklerin çok fazla sigara içtiğini sanıyorlardı

Kaç yaşından sonra başımı kapayacağımı araştırıyorlardı

Bu üçünün ülkem ile ilgili en temel üç klişe olduğunu da bu şekilde öğrenmiş oldum; politika

sigara ve başörtüsü

İspanya’dan sonra Ürdün’e

Almanya’ya gittik ve Ankara’ya döndük

Gittiğim her yere yanımda taşıyabileceğim hayalgücüm tek bavulum gibiydi

Hikayeler bana başka türlü sahip olamayacağım bir merkeziyet devamlılık ve tutarlılık hissi verdi

Yirmili yaşlarımda İstanbul’a taşındım

aşık olduğum şehir

Çok canlı ve çeşitlilikle dolu bu muhitte yaşarken pek çok roman yazdım

1999?da deprem İstanbul’u vurduğunda oradaydım

Sabahın üçünde koşarak binadan çıktım

gördüğüm bir şey ise hızımı kesti

Mahallenin bakkalı olan– huysuz alkol satmayan yaşlı bir adam vardı marginallerle de konuşmazdı

Uzun siyah bir peruk takmış ve rimelleri yanaklarından aşağıya akmış bir marjinalin yanında oturuyordu

Adamın sigara paketini açıp titreyen elleriyle bir tane de ona uzatmasını seyrettim

Ve depremin olduğu gece ile ilgili aklımda kalan tek görüntü budur– muhafazakar bir bakkal ve ağlayan bir travestinin kaldırımda yan yana sigara içişleri

Ölüm ve yıkım ile yüzleştiğimizde dünyevi farklılıklarımız buharlaşır ve bir kaç saat için bile olsa hepimiz bir oluruz

Ben her zaman hikayelerin de üzerimizde benzer şekilde bir etkisi olduğuna inanmışımdır

Kurgunun bir deprem kadar gücü olduğunu söylemiyorum

Ama iyi bir roman okuduğumuzda

küçük apartman dairelerimizi arkamızda bırakıp daha önce hiç bir araya gelmemiş olduğumuz hatta belki de ön yargılı olduğumuz kişileri tanımak için tek başımıza geceye dalarız

Kısa süre sonra

önce Boston sonra da Michigan’a bir kadın kolejine gittim

Çok fazla bir coğrafik değişim yaşamamış olsam da

dil ile ilgili bir deneyimim oldu

İngilizce kurgu yazmaya başladım

Göçmen

mülteci veya sürgün değilim

Bunu neden yaptığımı sordular

Ama diller arasında değiş tokuş yapmak bana kendini yeniden yaratma şansı veriyor

Türkçe yazmaya bayılıyorum

bana göre çok şiirsel ve duygusal bir dil

Ve ingilizce yazmaya da bayılıyorum ve bana göre bu daha matematiksel ve mantıksal

Yani her bir dil ile farklı bağlantılarım olduğunu hissediyorum

Bana göre İngilizce dünya çevresindeki diğer milyonlarca insan için olduğu gibi edinilmiş bir dil

Bir dili öğrenmeye geç başladığınız durumda

olan şey aralıksız bir şekilde devam eden bir hayal kırıklığı yaşarsınız

Geç başlayanlar olarak

hep daha çok söylemek

daha iyi şakalar yapmak

daha iyi şeyler söylemek isteriz

Ama akıl ve dilin arasındaki ayrılıktan dolayı sonunda daha azını söyleriz

Ve bu ayrılık da çok göz korkutucudur

Ama

eğer korkmamayı başarırsak son derece de uyarıcıdır

İşte benim de Boston’da keşfettiğim buydu– yaşadığım hüsran aynı zamanda son derece uyarıcıydı

Bu aşamada

yaşamımın aktığı yönü giderek artan bir merakla seyreden anneannem

günlük dualarına benim bir an önce evlenip bir yerlere yerleşip orada kalmamı da eklemeye başladı

Ve Allah onu sevdiği için de ben evlendim

Ama yerleşmek yerine

Arizona’ya gittim

Ve kocam da İstanbul’da olduğu için

İstanbul ve Arizona arasında gidip gelmeye başladım

Dünya üzerinde birbirinden daha çok farklı iki yer daha olamaz sanırım

Sanırım bir parçam hem fiziksel hem de manevi olarak her zaman göçebeydi

Hikayeler bana eşlik eder

varoluş yapıştırıcısı gibi parçalarımı ve hafızamı bir arada tutarlar

Hikayeleri ne kadar çok sevsem de

yakın zamanlarda bir hikayenin sadece bir hikayeden fazlası olduğunda

sihrini de kaybettiğini düşünmeye başladım

Ve bu sizinle birlikte düşünmekten keyif alacağım bir konu

İngilizce yazmış olduğum ilk romanım Amerika’da yayınlandığında

bir edebi eleştirmenden ilginç bir yorum aldım

“Kitabını beğendim“

“ama keşke daha farklı yazmış olsaydın” dedi

Bunu ne anlamda söylediğini sordum

“Tamam

şöyle bir bak

Çok fazla sayıda İspanyol

Amerikan karakter olmasına rağmen sadece tek bir Türk karakter var

o da bir erkek

” Roman Boston’da bir üniversite kampüsünde geçiyordu

Yani bana göre Türk karakterlerden ziyade enternasyonel karakterleri içermesi çok normaldi

Ama eleştirmenimin ne aradığını anladım

Ayrıca onu hayal kırıklığına uğratmaya devam edeceğimi de anladım

Benim kimliğimin belli olmasını istiyordu

Ben de öyle olduğum için o kitapta Türk bir kadın görmek istiyordu

Hikayelerin dünyayı nasıl değiştirdiğinden sıklıkla bahsederiz

Ama ayrıca kimlik politikalarıyla dolu dünyanın hikayelerin çizdiği çemberleri nasıl etkilediğini

okuduğunu ve yenilediğini de görmeliyiz

Pek çok yazar bu baskıyı taşır

ama özellikle batılı olmayanlar çok daha ağır hisseder

Ama eğer benim gibi müslüman bir dünyadan gelen bir kadın yazarsanız

o zaman sizden müslüman kadınların tercihen mutsuz hikayelerini yazmanız beklenir

Bilgilendiren

dokunaklı ve karakteristik hikayeler yazıp deneyimleri ve “avangard”ı da batılı meslektaşlarınıza bırakmanız beklenir

Madrid’de bulunan o okulda çocukluğumda deneyimlediğim şey şu anda edebiyat dünyasında yaşanıyor

Yazarlar

kendilerine özgü yaratıcı bireyler olarak görülmekten ziyade kendi kültürlerinden gelen temsilciler olarak algılanıyorlar

Çin’den bir kaç tane

Türkiye’den bir kaç tane

Nijerya’dan birkaç tane

Çok ayrıcalıklı olmasa da hepimizin kendimize özgü bir şeye sahip olduğu düşünülebilir

Yazar ve yorumcu James Baldwin 1984 de bir röportaj sırasında sürekli homoseksüelliği ile ilgili sorulara maruz kalmıştı

Ropörtaj onu gay bir yazar olarak hasıraltı etmeye çalışırken

Baldwin durdu ve şöyle dedi

“Görmüyor musunuz? Başkalarında olmayan hiç bir şeye sahip değilim ve diğer kişilerde bulunmayan bir şeye de sahip değilim

” Kimlik politikaları bizlere etiketler takmaya çalıştığında hayal kurma özgürlüğümüz tehlikeye girer

Çok kültürlü edebiyat denilen ve batı dünyası dışından gelen yazarların birbiriyle yumak olduğu bir edebiyat kategorisi var

Harvard meydanında 10 yıl önceki ilk çok kültürlü edebiyat deneyimimi asla unutmayacağım

Üç yazar vardı

birisi Filipinlerden

bir Türk ve bir de Endonezyalıydık– fıkra gibi malum

birlikte getirilmiş olma nedenimiz de aynı artistik stile sahip olmamız değildi ya da aynı edebi stilde değildik

Sadece pasaportlarımız yüzündendi

Çok kültürlü yazarlardan gerçek hikayeler anlatmaları beklenir

kurgu pek beklenilmez

Kurguya yüklenilen bir misyon var

Bu şekilde sadece yazarların kendileri de değil onların kurguladıkları karakterler de daha büyük bir şeyin temsilcisi oluyorlar

Ama hemen eklemeliyim ki bir hikayeyi hikaye olmaktan daha daha büyük bir yere getirme eğilimi sadece Batı’da yok

Bu her yerde böyle olabiliyor

2005 Yılında kurgusal karakterlerimin konuşmaları yüzünden bana dava açıldığında bunu ilk elden deneyimlemiş oldum

Bir Ermeni ve bir Türk ailesi hakkında kadınların gözlerinden çok kesitli bir hikaye kurgulamayı amaçlıyordum

Benim mikro hikayem bir makro sorun haline gelince davalık oldum

Ermeni-Türk çatışmasını yazdığım için beni bazıları kutlarken bazıları da eleştirdiler

Ama zaman zaman iki tarafa da bunun sadece bir kurgudan ibaret olduğunu anımsatmak istediğim zamanlar oldu

Sadece bir hikayeydi

Ve “sadece bir hikayeydi” derken işimi küçümsüyor da değilim

Kurguyu olduğu şey şey için sevmek istiyorum

sonucunda olanlar için değil

Yazarlar politik görüşleriyle başlık altına alınır ve bir takım güzel politik romanlar da var ama kurgusal lisan ve günlük politik lisan aynı şey değildir

Chekhov

“Bir problemin çözümlemesi ile aynı problemi doğru bir şekilde sorabilmek tamamen iki farklı konudur” demiştir

“Ve ikincisi de sanatçının sorumluluğundadır” Kimlik politikaları bizleri böldü

Kurgu ise birleştiriyor

Birisi genellemeleri süpürmekle ilgileniyor

Diğeri ise nüansları

Biri sınırlar çiziyor

Diğeri ise öncü tanımıyor

Kimlik politikaları katı tuğlalardan oluşuyor

Kurgu ise akan bir su gibi

Osmanlılar döneminde seyyar hikaye anlatıcları

meddahlar vardı

Kahvehanelere giderler izleyicilerin önünde hikayeler anlatırlar

çoğu zaman doğaçlama yaparlardı

Hikayedeki her yeni kişiyle birlikte

meddah sesini değiştirirdi

o karakteri canlandırırdı

Herkese açıktı

herkes seyredebilirdi– sıradan insanlar

hatta sultan bile

müslümler ve gayrı-müslümler

Hikayeler tüm sınırları kesip atar

Orta Doğu’da çok yaygın ve popüler olan “Nasreddin Hoca” hikayeleri gibi

Kuzey Afrika

Balkanlar ve Asya’da da

Bugün

hikayeler sınırları aşmaya devam ediyorlar

Filistin ve İsrail politikacıları konuştuğunda genellikle birbirlerini dinlemiyorlar

Ama Filistin’li bir okur Yahudi bir yazarın kitabını hala okuyor vesaire

hikayeci ile bağlanıyor

hikayeci ile empati kuruyor

Edebiyatın bizi daha da öteye taşıması lazım

Eğer başaramazsa zaten iyi bir edebi eser değildir

Kitaplar beni bir zamanlar olduğum o içine dönük çocukluktan kurtardılar

Ama onları putlaştırıyor olma tehlikesinin de oldukça farkındayım

Bir şair ve tasavvufcu olan Rumi

ruhsal eşi Şems-i Tebrizi-i ile karşılaştığında ikincisinin ilk yaptığı şeylerden birisi Rumi’nin kitaplarını suya atmak ve mektupların yok oluşunu izlemek olmuştu

Sufiler şöyle der: “Sizi kendinizden öteye götürmeden öteye taşıyan bilgi cahillikten de kötü bir bilgidir

” Bugünün kültürel “getto”larının sorunu bilgi eksikliği değil

Birbirimiz hakkında çok şey biliyoruz

bildiğimizi sanıyoruz

Ama bizi kendimizden daha öteye götürmeyen bilgi bizi elitçi yapıyor

mesafeli ve uzak

Çok sevdiğim bir metafor var; Bir pergel gibi çizerek yaşamak

Bilirsiniz

pergelin bir bacağı sabittir ve yere köklüdür

Ama bu arada diğer bacağı sürekli hareket ederek büyük bir çember çizer

Aynı kurgumda olan gibi

Bir parçam istanbul’da güçlü Türk kökenimle duruyor

Ama diğer bacağım dünyayı geziyor

farklı kültürleri birleştiriyor

Bu açıdan

kurgularımın hem bölgesel hem de evrensel

hem buradan hem de her yerden olduğunu düşünmeyi seviyorum

Sizlerden İstanbul’a gelenler büyük ihtimal Topkapı sarayını da görmüşlerdir

400 yıldan uzun bir süre boyunca Osmanlı sultanları orada ikamet etmişlerdi

Sarayda

en gözde cariyerlerin bulunduğu odanın hemen dışında binaların arasında ecinnilerin buluşma bölgesi denilen bir yer vardır

Bu görüş benim çok ilgimi çekiyor

Birşeylerin arasında kalan bu bölgelere bizler genellikle pek güvenmeyiz

Onları kaypaklığın simgesi olarak görülen ve dumansız ateşten yapılmış ecinni denilen doğa üstü yaratıklara ait bölgeler olarak görme eğilimindeyiz

Ama bence biz yazar ve sanatçıların en çok da böyle kaypak ve belirsiz bir bölgeye ihtiyacı var

Kurgu yazdığımda ben bu belirsizliği ve güvenilmezliği sevgiyle kucaklıyorum

10 Sayfa sonra neler olacağını bilememekten zevk alıyorum

Karakterlerimin beni şaşırttıklarında mutlu oluyorum

Bir romanımda müslüman bir kadını yazabilirim

Ve bu belki de çok mutlu bir hikaye olur

Bir sonraki kitabımda ise Norveçten yakışıklı ve gay bir profesörü yazıyor olabilirim

Kalbimizden geldiği sürece

her şey veya herhangi bir şey hakkında yazabiliriz

Audre Lorde bir defasında “Beyaz babalarımız bizlere düşünüyorum öyleyse varım demeyi öğrettiler” demişti

Ama onun önerisi “Hissediyorum

o zaman özgürüm” idi

Ben bunun harika bir kip kayması olduğunu düşünüyorum

Ama

o zaman neden bugün hala yaratıcı yazım kurslarında öğretmenlerin bizlere ilk söyledikleri şey neden bildiğiniz şeyi yazın oluyor? Belki de bu başlamak için doğru bir yol değildir

Yaratıcı edebiyatta kendimizi veya bildiklerimizi veya kişiliğimizi belirleyen şeyleri yazmamız gerekmiyor

Kendimize ve gençlere kalplerimizi genişletmeyi öğretmemiz gerekiyor ve hissettiklerimizi yazmayı

Kendi küçük kültürel “getto”muzdan dışarıya çıkmamız ve bir sonrakini ziyaret etmeliyiz

Sonuçta

hikayeler dönen dervişler gibiler

çember üstüne çemberler çizerler

Tüm insanlığı kimlik politikaları ne olursa olsun birleştirirler

Ve bu da iyi haber

Ve eski bir Sufi şiiri ile bitirmek istiyorum

“Gelin tanış olalım; İşi kolay kılalım; Sevelim sevilelim; Dünyaya kimse kalmaz

”

Teşekkür ederim

Oxford’daki TED konferansından