Doğu Anadolu Türkülerinin Özellikleri

**Prof. Dr. Sinsi** · 07-16-2012

Türkülerimizi yapan etmenlerden en etkini kuşkusuz gurbettir

Özellikle Doğu Anadolu halkının geçimini sağlamak için bahar başlarında erkeğini gurbete göndermesi hem gerçektir hem acıdır

Erkek bir yaz başlangıcında çıkıp gider

Arkada kalanların yolları beklemekten ve gözlemekten başka yapacakları yoktur

Bu arkadakiler analardır eşlerdir

çocuklardır

Hepsinin umudu ayrı ayrıdır

Mektup beklerler para beklerler erkeğin dönmesini beklerler

Mektup gelir ama umulan iyi haberler yoktur

Ya da mektup yerine konu komşunun dedikoduları gelir

Para az gelir

Yıllar geçer erkek dönmez

özetle kötü haberler bu gurbet olayında her zaman iyi haberlerin üstündedir

Ne yapar halkımız

Ananın dilinden yarin dilinden türkülerini yapar

Eski ezgilerin üzerine yeni dörtlükler koyar ve esen yelle uçan kuşla gurbete iletir

Şöyle ki

"Eğin kadın ve erkeğinin başta gurbet olmak üzere türlü nedenlerden duygulanarak söyledikleri uzun hava ezgisine Eğin ağzı denir

Beş ve dört dizeli olan bu kıtaların üçüncü dizelerinin çoğunlukla -Ela gözlerini sevdiğim ağam- olarak söylenmesindendir ki elagözlü de denilmektedir

''

''Eğin ağzı elagözlü'lere Eğin dışında tek ad verildiği halde merkez kasaba ve köylerinde söyleyişlerindeki ezgi ayrılığı nedeni ile Apcağa ağzı Sandık ağzı Tığman ağzı Venk ağzı diye özel adlar da verilmektedir

''

''Hangi ağızla söylenirse söylensin bu ağızlar geleneksel olarak bu ağızlarda iki elagözlü bir maya usulünden sapmama vardır

''

''Fırat suyunun dünya kurulalı beri Munzur dağlarının binlerce metre yükseklikteki bu yöresini aşındıra aşındıra kale duvarlarına benzeyen Navril boğazı ile Gemirgap taşı boğazlarının kaç milyonlarca sene Fırat suyunun emeği olmasını ninelerimiz Hz

Hızır Aleyhisselam'ın bu boğazları kılıcı ile yararak yaptığı inancında idiler

Ne var ki bu yarma olayı Fırat suyunda bir kin oluşturmuş ve bu nedenle Fırat ka'lubeladan beri Eğine ve çevresine bir damla su bile vermemiştir

''

''Eğinlinin gurbet merkezi İstanbul'dur

İstanbul'un fethi sonunda Sultan Fatih 'in isteği ile İstanbul'u ikinci vatan yapan Eğinliler büyük şehrin gerekli bazı yiyecek maddelerini tekellerine alarak her iki vatanlarında da iyi yaşantıyı sağlamışlardır

Ancak buharlı gemilerin icadından önce İstanbul'a aile getirmek padişahın fermanına bağlı olduğundan Eğin kadınları memleketlerinde kalırlar ancak erkekler İstanbul'da olurlardı

Bu gitmeye pek de gönüllü başlamayan delikanlı eşinden ayrılırken derdini elagözlü ve maya söyleyerek giderirdi

Gider oldum tedarikim görüldü
Gitme diye yar boynuma sarıldı

Bilmem neylemiştim hain feleğe
Niye beni nazlı yardan ayırdı?

''Yolcular Eğin'den ayrılırken kurban kesilirdi

Bu adak ilerideki olacak tüm kötülükleri gidermek amacına yönelikti;

Çekin kıratımı nalbant nallasın
Kesin kurbanımı kanı damlasın
Bir yiğit ki muradını almazsa
Mendil alsın ölenedek ağlasın

''İstanbul'a gidilmek için genellikle Fırat üzerindeki köprüden geçilmek zorunluluğu vardır

Ayrılık hayli hazin geçmiştir

Köprüyü geçince uzayan yokuşun ortasında Sultan Çeşmesi vardır

Bu çeşmeye ulaşan gurbetçi dönüp Eğin'e bir daha bakacaktır;

Eğin köprüsünü geçtim o yana
Nazlı yarim damdan bakıyor bana

Taramış zülfünü dökmüş gerdana
Can gerek ki bu sevdaya dayana

Gelin de elbette giden erinin Sultan Çeşmesinden kendisi için dediklerini duyar gibi olup karşılık verecektir;

Gediğe varmadan Sultan Çeşmesi
Nazlı yarmış evimizin neş'esi

Ela gözlerini sevdiğim ağam
Çok zor oldu senden ayrı düşmesi

Gelin bu itirafla kalmayıp eşini ***üren katırcıya da onu rahat ettirmesi için yalvaracaktır;

Yine mi gurbete canımın içi
Dar mı geldi sana Eğin 'in içi?
Sana yalvarıram ağa katırcı
Hoş ***ür ağamı olursun hacı

''

"Aylar geçecektir

Haberler kesiktir

Meraklar çoktur kuşkular çoktur;

Akşam olur güneş gider ay gelir
Ben ağlarım gözlerimden kan gelir

Herkesin ağası evli evinde
Benim ağam hangi handa yan gelir?''

''Eğin kadınlarına göre ağalarının bu gidişleri nin nedeni hain katırcılardır;

Katırcı katırın kala miriye
***ürme ağamı döndür geriye

Kalem kaşlarına ela gözüne
Vermişim gönlümü almam geriye

''

''Bu kadınlardan birinin Sultan Aziz'e başvuracak kadar acıyı içinde duyduğu da olmuştur;

Bir mektup gönderdim Sultan Aziz'e
Okuttursun camilerde vaize
Ya İstanbul için ferman yollasın
Yahut da ağamı göndersin bize ''

Yukarıda çok az bir bölümünü yansıttığımız bu gurbet türküleri salt Eğin'de görülmüyor

Hele hele ekonomik koşulların dağlık araziler nedeni ile çok güç olduğu yerlerde Doğu Anadolu 'da Toroslar da Karadeniz'de bu gurbete gidişin ve geride bırakılan sıkıntıların bütün çıplaklığı türkülerinde belli olmak tadır

Ekonomik koşullar derken akla yalnız gurbet gelmemelidir

Halkımızın yüzyıllardan

beri belirli bir gelir olan aylık alanları yöresel çiftçilikle uğraşanlara yeğlemesi de bu tür bir ekonomik zorlamadır;

07-16-2012	#1
Prof. Dr. Sinsi	Doğu Anadolu Türkülerinin Özellikleri Türkülerimizi yapan etmenlerden en etkini kuşkusuz gurbettir Özellikle Doğu Anadolu halkının geçimini sağlamak için bahar başlarında erkeğini gurbete göndermesi hem gerçektir hem acıdır Erkek bir yaz başlangıcında çıkıp gider Arkada kalanların yolları beklemekten ve gözlemekten başka yapacakları yoktur Bu arkadakiler analardır eşlerdir çocuklardır Hepsinin umudu ayrı ayrıdır Mektup beklerler para beklerler erkeğin dönmesini beklerler Mektup gelir ama umulan iyi haberler yokturYa da mektup yerine konu komşunun dedikoduları gelir Para az gelir Yıllar geçer erkek dönmez özetle kötü haberler bu gurbet olayında her zaman iyi haberlerin üstündedir Ne yapar halkımız Ananın dilinden yarin dilinden türkülerini yapar Eski ezgilerin üzerine yeni dörtlükler koyar ve esen yelle uçan kuşla gurbete iletir Şöyle ki "Eğin kadın ve erkeğinin başta gurbet olmak üzere türlü nedenlerden duygulanarak söyledikleri uzun hava ezgisine Eğin ağzı denir Beş ve dört dizeli olan bu kıtaların üçüncü dizelerinin çoğunlukla -Ela gözlerini sevdiğim ağam- olarak söylenmesindendir ki elagözlü de denilmektedir'' ''Eğin ağzı elagözlü'lere Eğin dışında tek ad verildiği halde merkez kasaba ve köylerinde söyleyişlerindeki ezgi ayrılığı nedeni ile Apcağa ağzı Sandık ağzı Tığman ağzı Venk ağzı diye özel adlar da verilmektedir'' ''Hangi ağızla söylenirse söylensin bu ağızlar geleneksel olarak bu ağızlarda iki elagözlü bir maya usulünden sapmama vardır'' ''Fırat suyunun dünya kurulalı beri Munzur dağlarının binlerce metre yükseklikteki bu yöresini aşındıra aşındıra kale duvarlarına benzeyen Navril boğazı ile Gemirgap taşı boğazlarının kaç milyonlarca sene Fırat suyunun emeği olmasını ninelerimiz Hz Hızır Aleyhisselam'ın bu boğazları kılıcı ile yararak yaptığı inancında idiler Ne var ki bu yarma olayı Fırat suyunda bir kin oluşturmuş ve bu nedenle Fırat ka'lubeladan beri Eğine ve çevresine bir damla su bile vermemiştir'' ''Eğinlinin gurbet merkezi İstanbul'dur İstanbul'un fethi sonunda Sultan Fatih 'in isteği ile İstanbul'u ikinci vatan yapan Eğinliler büyük şehrin gerekli bazı yiyecek maddelerini tekellerine alarak her iki vatanlarında da iyi yaşantıyı sağlamışlardır Ancak buharlı gemilerin icadından önce İstanbul'a aile getirmek padişahın fermanına bağlı olduğundan Eğin kadınları memleketlerinde kalırlar ancak erkekler İstanbul'da olurlardı Bu gitmeye pek de gönüllü başlamayan delikanlı eşinden ayrılırken derdini elagözlü ve maya söyleyerek giderirdi Gider oldum tedarikim görüldü Gitme diye yar boynuma sarıldı Bilmem neylemiştim hain feleğe Niye beni nazlı yardan ayırdı? ''Yolcular Eğin'den ayrılırken kurban kesilirdi Bu adak ilerideki olacak tüm kötülükleri gidermek amacına yönelikti; Çekin kıratımı nalbant nallasın Kesin kurbanımı kanı damlasın Bir yiğit ki muradını almazsa Mendil alsın ölenedek ağlasın ''İstanbul'a gidilmek için genellikle Fırat üzerindeki köprüden geçilmek zorunluluğu vardır Ayrılık hayli hazin geçmiştir Köprüyü geçince uzayan yokuşun ortasında Sultan Çeşmesi vardır Bu çeşmeye ulaşan gurbetçi dönüp Eğin'e bir daha bakacaktır; Eğin köprüsünü geçtim o yana Nazlı yarim damdan bakıyor bana Taramış zülfünü dökmüş gerdana Can gerek ki bu sevdaya dayana Gelin de elbette giden erinin Sultan Çeşmesinden kendisi için dediklerini duyar gibi olup karşılık verecektir; Gediğe varmadan Sultan Çeşmesi Nazlı yarmış evimizin neş'esi Ela gözlerini sevdiğim ağam Çok zor oldu senden ayrı düşmesi Gelin bu itirafla kalmayıp eşini *üren katırcıya da onu rahat ettirmesi için yalvaracaktır; Yine mi gurbete canımın içi Dar mı geldi sana Eğin 'in içi? Sana yalvarıram ağa katırcı Hoş ür ağamı olursun hacı'' "Aylar geçecektir Haberler kesiktir Meraklar çoktur kuşkular çoktur; Akşam olur güneş gider ay gelir Ben ağlarım gözlerimden kan gelir Herkesin ağası evli evinde Benim ağam hangi handa yan gelir?'' ''Eğin kadınlarına göre ağalarının bu gidişleri nin nedeni hain katırcılardır; Katırcı katırın kala miriye **ürme ağamı döndür geriye Kalem kaşlarına ela gözüne Vermişim gönlümü almam geriye'' ''Bu kadınlardan birinin Sultan Aziz'e başvuracak kadar acıyı içinde duyduğu da olmuştur; Bir mektup gönderdim Sultan Aziz'e Okuttursun camilerde vaize Ya İstanbul için ferman yollasın Yahut da ağamı göndersin bize '' Yukarıda çok az bir bölümünü yansıttığımız bu gurbet türküleri salt Eğin'de görülmüyor Hele hele ekonomik koşulların dağlık araziler nedeni ile çok güç olduğu yerlerde Doğu Anadolu 'da Toroslar da Karadeniz'de bu gurbete gidişin ve geride bırakılan sıkıntıların bütün çıplaklığı türkülerinde belli olmak tadır Ekonomik koşullar derken akla yalnız gurbet gelmemelidir Halkımızın yüzyıllardan beri belirli bir gelir olan aylık alanları yöresel çiftçilikle uğraşanlara yeğlemesi de bu tür bir ekonomik zorlamadır;